Rasijski žurnalist: Vydalajučy rasijskaje, biełarusy vyzvalajuć miesca dla Jeŭropy
Publicyst rasijskaj «Novoj haziety» Maksim Harunoŭ pa vynikach pajezdak u Biełaruś napisaŭ dyskusijny artykuł. Prapanujem jaho vašaj uvazie.
fota Iryny Arachoŭskaj
Čamu na zachad ad Smalenska da hetaha času nie zabylisia miascovyja movy? Čamu ich raźvivajuć? Jak imi karystajucca paśla «ruskaj viasny»?
U Biełarusi, jakaja faktyčna straciła rodnuju movu ŭ chodzie carskaj i savieckaj rusifikacyi, moda na movu prodkaŭ nabiraje abaroty. Pakazalny pośpiech maładoha piśmieńnika Andrusia Horvata, jaki piša na paleskim dyjalekcie biełaruskaj movy. Pieršyja dva nakłady jaho debiutnaha ramana «Radziva Prudok» byli pradadzienyja na praciahu sutak. Ciapier rychtujecca da vydańnia treci. U sacyjalnych sietkach Horvat karystajecca vyklučna biełaruskaj movaj, što tolki ŭzmacniaje jaho papularnaść. Jaho zvarot da Łukašenki z nahody masavych zatrymańniaŭ 25 Sakavika, napisany na biełaruskaj i apublikavany ŭ sacyjalnaj sietcy facebook, sabraŭ try tysiačy łajkaŭ: jašče niadaŭna absalutna niejmaviernaja ličba dla Biełarusi.
U 2014-m viadomy minski muzyka Siarhiej Michałok zasnavaŭ hrupu Brutto, jaki vykonvaje pieśni ŭ tym liku i na biełaruskaj movie. Kvitki na kancerty ŭ Homieli i Minsku byli raskupleny za niekalki hadzin. Palityčna aktyŭnaja moładź achvotna padpiavaje na rodnaj movie. Biełaruskaja časta hučyć u modnych kaviarniach, aryjentavanych na studentaŭ i maładych śpiecyjalistaŭ. Kursy rodnaj movy dla darosłych i dziaciej karystajucca stabilnym popytam. Važnaja detal — inicyjatyva zychodzić ad hramadstva, nie ad dziaržavy.
Ci jość tut ekanamičny sens? Ci tolki psichałahičny, źviazany ź identyčnaściu, nacyjanalnym honaram i bytavoj niepryjaznaściu da ŭschodniaha susieda? Jakuju vyhadu atrymlivaje žychar Minska, pierachodziačy na biełaruskuju movu?
Treba razumieć, što na praktycy pierachod da biełaruskaj movy maje praciah. Jak praviła, biełaruskaja idzie ŭ kamplekcie z adnoj ź jeŭrapiejskich moŭ. Viarnuŭšysia da movy prodkaŭ, adukavany minčanin pierachodzić na non-fiction, vydadzieny dzie-niebudź u Oksfardzie, i admaŭlajecca ad ruskaj ahučki, addajučy pieravahu movie aryhinału.
U asiarodku IT-inžynieraŭ — samym paśpiachovym — pierachod zakančvajecca tym, što biełaruskaja biare na siabie abaviazki movy siamiejnaj i siabroŭskich znosin i movy palityčnaha rezaniorstva. Anhlijskaja, u svaju čarhu, stanovicca movaj karjery, kantraktaŭ i techničnaj dakumientacyi.
Kali ŭciahnutaść Biełarusi ŭ hłabalnuju ekanomiku budzie raści, dzialeńnie na intymnuju i dziełavuju movy stanie zanadta ciažkim. Uličvajučy vyraznyja mahčymaści anhlijskaj, intymnyja znosiny lohka mohuć być pieraviedzieny na jaje. U hetym vypadku biełaruskaja znoŭ sutykniecca z pahrozaj zabyćcia. Niešta padobnaje ŭžo adbyvajecca ŭ skandynaŭskich i bałtyjskich krainach, kali ŭrad, abaraniajučy tytulnyja identyčnaści ad hłabalizacyi, padtrymlivaje miascovyja miedyja.
Vidavočna, što admova ad ruskaj movy na karyść biełaruskaj i, umoŭna kažučy, anhlijskaj tolki źmianiaje krynicu pahrozy asimilacyi. Na miesca Maskvy stanovicca Ńju-Jork, na miesca Dastajeŭskaha — Šekśpir.
Na rašeńnie ab viartańni da biełaruskaj movy ŭpłyvajuć nie stolki nacyjanalnyja pačućci, kolki ekanamičny raźlik. Žychary Minska, padobna da emihrantaŭ, abryvajuć suviazi ź biadniejučaj krainaj i jaje sastarełaj kulturaj. Jany bolš nie chočuć žyć u cieniu Rasii. Jany vykarystoŭvajuć rodnuju movu jak instrumient, jaki, vydalajučy rasijskaje, vyzvalaje miesca dla Jeŭropy.
Pryčyny admovy ad rasijskaj kultury lažać na pavierchni. Sučasnaja — aŭtarytarnaja i vajujučaja — Rasija, zaležnaja ad ekspartu syraviny, dzie pahardžajuć pracaj, łajalnaja da chryścijanskich fundamientalistaŭ i pravych radykałaŭ, nie pryvablivaje, a adšturchoŭvaje.
Znajomiačysia z rasiejskimi miedyja, čałaviek bačyć raźvity kult aŭtarytarnaj ułady, dałučeńnia terytoryj, voinskaj słužby, impierskaje čynašanavańnie, vysokuju ciarpimaść da niespraviadlivaści. Praktyčna ŭsie publicysty, jakija majuć dopusk na fiederalnyja kanały, spasyłajucca ŭ svaich vystupach na antykvarnyja teoryi, jakija stracili aktualnaść sto i dźvieście hadoŭ tamu.
Supieražyvańnie hierojam ruskaj litaratury i ruskaha kino nieparyŭna źviazana z archaizacyjaj pačućciaŭ. Staraja rasiejskaja litaratura apisvała noravy pamieščykaŭ, najnoŭšaja — siłavikoŭ-pradprymalnikaŭ. Šmat charakternych patryjarchalnych siužetaŭ. Cikava, što Rasija nie chavaje svaich simpatyjaŭ da noravaŭ Ancien Régime. Naadvarot, robić akcent, raźličvajučy na simpatyi tych, čyje pačućci zastalisia ŭ dalokim minułym.
Akramia hetaha, rasijskaja kultura daŭno straciła aryhinalnaść. Ciapier jana ŭjaŭlaje saboj pierakaz zachodnich uzoraŭ. Jak praviła, niaŭdały, z panižeńniem jakaści. Heta ŭ roŭnaj stupieni tyčycca i mastactva, i technałohij. U hetaj suviazi admova ad rasiejskaha kantentu źjaŭlajecca admovaj ad niaŭdałaj padrobki.
Tradycyja rasijskaha zachodnictva, niahledziačy na viekavuju historyju, siońnia, u 2017-m, vyciaśniajecca za miežy krainy. Na fonie adkrytaj hłabalnaj ekanomiki Rasija vyhladaje śviadoma adstałaj. Navat kali zaŭtra Rasija vierniecca va ŭmoŭny 2013-y hod, pamiać pra jaje słovy i ŭčynki ŭ 2014-m zastaniecca nadoŭha. Što tolki abvastraje niepryjaznaść da jaje.
U dadzienaj situacyi pierajści z ruskaj na biełaruskuju — značyć pieraadoleć pryciahnieńnie słabiejučaj syravinnaj ekanomiki, zastyłaj sa svaimi zababonami na miažy XIX i XX stahodździaŭ. Biełarusy pieraadolvajuć Rasiju dziela ekanamičnaha rostu, zasnavanaha na technałohijach, inavacyjach i buržuaznaj spraviadlivaści. Jany nie bačać siabie ŭ sasłoŭnym hramadstvie, zaniatym dzialboj syravinnych dachodaŭ.
Biełaruskaja kultura — u ciapierašnim jaje stanie — idealna padychodzić dla hetaj roli. Panteon hierojaŭ biełaruskaj nacyi — Kanstancin Kalinoŭski, Jakub Kołas, Janka Kupała — składajecca z pakutnikaŭ, jakija naŭprost ci ŭskosna paciarpieli za zakliki da niezaležnaści ad Maskvy. Pafas baraćby z «azijackaj despatyjaj» za «ideały svabodnaj Jeŭropy» pierapaŭniaje ich teksty. U vyniku minčuk uspaminaje biełaruskuju i razam z tym ščasna zabyvaje pra «ruskija idei» i siužety, ź joju źviazanyja.
Dla hramadzian Biełarusi mahčymaść źmianić ruskuju movu na svaju ŭłasnuju — unikalny šaniec pačać z čystaha lista. Biełaruskaja mova, uziataja na ŭzbrajeńnie jak instrumient suprać sastarełych sacyjalnych praktyk, całkam moža akazacca faktaram, jaki paskoryć madernizacyju.
Tak, darečy, ličyli i marksisty, kali ŭ 1921-m prymali rašeńnie ab pierachodzie da palityki biełarusizacyi. U manahrafii Aleny Markavaj, daśledčycy z Karłavaha ŭniviersiteta ŭ Prazie, «Sovětská bělorusizace jako cesta k národu: iluze nebo realita?», jakaja ŭbačyła śviet u 2012-m hodzie, padrabiazna apisany matyvy balšavikoŭ u dačynieńni da biełaruskaj movy. Pierachod na miascovuju movu pavinien byŭ paskoryć raźvićcio biełaruskaha hramadstva. Jak piša Markava, spasyłajučysia na spravazdačy šmatlikich kamisij, staŭka akazałasia ŭdałaj. Lehalizavaŭšy biełaruskuju movu, balšavikam udałosia ažyvić biełaruskuju viosku, rezka pavysić piśmiennaść, paskoryć urbanizacyju. Admova ad padtrymki biełaruskaj movy była źviazana sa stracham buržuaznaj kontrrevalucyi. Adukavanaha, nacyjanalna aryjentavanaha biełarusa akazałasia ciažej pierakanać u vyhodach sacyjalistyčnaha ładu, čym rusifikavanaha.
U XVII stahodździ byłyja paddanyja aŭstryjskich, francuzskich i rasijskich impierataraŭ pierasiakali Atłantyčny akijan u pošukach lepšaha žyćcia. Dziela jaho im davodziłasia vučyć čužuju movu. Ironija ŭ tym, što šlach biełarusaŭ da svabody i doŭhačakanaha dabrabytu moža pačacca z vyvučeńnia ŭłasnaj movy, zabytaj pad prymusam.
