«Паламаны, паламаны, зусім паламаны». Але ці сапраўды паламаны? Уладзімір Дубоўка пасля 28 гадоў няволі

Пісьменнікі «Узвышша». Госць з Масквы Уладзімір Дубоўка апрануты ў самы дарагі касцюм, з добрай тканіны, і сядзіць у цэнтры. Разам з Адамам Бабарэкам ён быў нефармальным інтэлектуальным лідарам гэтай суполкі. Фота Wikimedia Commons

Ларыса Геніюш, прачытаўшы ягоныя паслялагерныя пераклады Шэкспіра, кінула: «Чаму ў Дубоўкі няма змагання, а адзін толькі жаль? У мужчыны гэта нецікава».

Гэтую думку падзяляла і моладзь.

Скрушныя думкі пра «паламанага Дубоўку» выказвалі яшчэ Рыгор Барадулін і Янка Брыль: «Паламаны, паламаны, зусім паламаны». Для іх было дзіўна і крыўдна, што двухметровы волат, паэтычны кумір, легенды пра якога шэптам перадаваліся ў філфакаўскіх калідорах, цяпер быў барадатым усмешлівым дзедам, надзвычай асцярожным у гутарках. Ён ухіляўся ад пытанняў, прамаўляў тосты за Камуністычную партыю (Быкаў, Барадулін, Брыль і Караткевіч у партыю так і не ўступяць, а Геніюш і пры Брэжневе не будзе хаваць свайго антыкамунізму) — і закрываў падушкамі разеткі ў пакоях, дзе спыняўся.

Рыгор Барадулін і Уладзімір Дубоўка. 1961 год. Фота Wikimedia Commons

Паваенныя хлопчыкі, якія самі спраўна друкавалі ў газетах бадзёрыя камсамольскія вершы, не разумелі, што Дубоўка пасля таго, што прайшоў, проста не давяраў ім, як і наогул — усім. 

Ларыса Геніюш правяла ў ГУЛАГу восем гадоў і, калі выйшла, пасялілася ў Беларусі, і сын яе быў жывы.

Дубоўка праседзеў дваццаць восем гадоў і адзінага сына свайго страціў. Можа быць, таму сваёй «Споведзі» Дубоўка так і не напісаў. Але ён нідзе і ні ў чым не здрадзіў сабе і не зламаўся.

Краявід у Агародніках, дзе нарадзіўся Уладзімір Дубоўка

Уладзімір Дубоўка — паэт і дзяржаўны службовец

Уладзімір Дубоўка (1901—1976), літаратар, у 1920-я гады дзяржаўны службовец, нарадзіўся ў вёсцы Агароднікі цяперашняга Пастаўскага раёна, але ў 1915 годзе сям’я перад наступленнем нямецкіх войскаў была эвакуяваная ў Маскву. Там Дубоўка скончыў Вышэйшы літаратурна-мастацкі інстытут імя Валерыя Брусава, працаваў, там ажаніўся, туды вярнуўся пасля 28 год высылак і лагера і пражыў усё астатняе жыццё.

Праца, аднак, заўсёды была звязаная з Беларуссю: Дубоўка быў рэдактарам беларускага выдання «Весніка ЦВК, СНК і СПА Саюза ССР», адказным сакратаром прадстаўніцтва БССР пры Урадзе СССР, выкладчыкам беларускай мовы ў Камуністычным універсітэце народаў Захаду, рэдактарам «Збору законаў і загадаў Рабоча-Сялянскага ўрада Саюза ССР».

Першы верш напісаў, калі яму не было яшчэ і чатырох гадоў, а ўпершыню надрукаваўся ў 1921 годзе. Быў сябрам літаратурнага аб’яднання «Маладняк», а ў 1926- м стаў адным з заснавальнікаў аб’яднання «Узвышша». Выдаў некалькі зборнікаў вершаў, аўтар паэмаў «Там, дзе кіпарысы» (1925), «Кругі» (1927), «І пурпуровых ветразей узвівы» (1929), «Штурмуйце будучыні аванпосты!» (1929).

У 1930 годзе ўпершыню арыштаваны па сфальсіфікаванай справе «Саюза вызвалення Беларусі», пасля чаго 28 гадоў правёў у зняволенні і ссылках. 

Рэабілітаваны ў 1957 годзе. У апошнія гады жыцця пісаў у асноўным творы для дзяцей, дыдактычную прозу, шмат перакладаў. Сярод іншага яму належаць бліскучыя пераклады з англійскай мовы твораў Шэкспіра і Байрана.

«Ці мог?»

«Ці мог Дубоўка ўратавацца ад арышту, калі быў бы болей асцярожным у 1920- я?» — такое пытанне жонка геніяльнага беларускага паэта задала даследчыку Дзмітрыю Бугаёву, аднаму з тых гераічных навукоўцаў савецкага часу, што вяртаў імя Дубоўкі ў літаратуру. Бугаёў тады адказаў катэгарычна: «Не, ні пры якіх абставінах», — чым нават пакрыўдзіў Марылю Пятроўну.

«Грамадзяне Каляда і Дубоўка ў стане пасля шашлыкоў. 1927 год». ЦНБ НАН Беларусі

Я трымаюся той жа думкі: не мог, ніякім чынам. Калі б нават нейкім неймаверным збегам абставінаў яго абмінуў арышт і высылка ў 1930-м, у 1937- м яго б дакладна расстралялі 29 кастрычніка, калі падграбалі апошніх заўважных прадстаўнікоў яго пакалення. Беларускія эліты ў 1930-я зачышчалі настолькі метадычна, што не ўратаваліся і менш яркія творцы, засталіся толькі тыя, хто быў гатовы падпарадкавацца рэжыму па двух пытаннях: па пытанні дэмакратычных свабод і па пытанні беларускай самабытнасці. 

Але галоўнае нават не ў гэтым. Не магу сабе ўявіць удзел Дубоўкі ў складанні русіфікаванага слоўніка побач з Кандратам Крапівой альбо ў пашырэнні дэкаратыўнай этнаграфіі побач з Пятром Глебкам.

Надламаная «р»

Значэнне верша «За ўсе краі, за ўсе народы свету…» у крымінальнай справе Дубоўкі не такое ўжо і вялікае. Нават калі б паэт яго не перадаў за мяжу, у Вільню, для друку, ён быў бы арыштаваны па справе СВБ проста «па сукупнасці дасягненняў».

Але раз верш існаваў, то НКВД за яго зачапіўся: у Менск (тады сталіца Беларусі афіцыйна, па Канстытуцыі, па-беларуску называлася Менск, а не Мінск) быў дастаўлены машынапіс. Агент здабыў яго з віленскай рэдакцыі (хто быў той агент — пакуль невядома). Калі праверылі «почырк» машынкі (а ў кожнай з іх свой «почырк», канкрэтна ў гэтай была крыху надламаная літара «р»), выявілася, што машынка належыць Дубоўку.

Друкарка Уладзіміра Дубоўкі

«Нa нaшым кapкy тopг cпpaўляe cмeлa Мacквa з Bapшaвaй, з Рыгaй i Лiтвoй», — пісаў у тым вершы Дубоўка. Гэта быў час, калі краіна была падзеленая па Рыжскай дамове.

Верш быў маніфестам — заклікам да змагання за незалежнасць: «сaмoxaць» не «пpыйдзe лeпшы чac». 

Чаму ўратаваўся?

Усім, хто ў 1930-м праходзіў па справе Саюза вызвалення Беларусі — а гэта была эліта эліт нацыі, самыя дзейныя і адукаваныя, патэнцыйна здольныя ўзначаліць краіну, — у 1935-м падоўжылі тэрмін высылкі на два гады, у 1937-м усіх асудзілі на дзесяць год лагернага тэрміну. А ў 1938-м кагосьці расстралялі, а кагосьці не.

Чаму Дубоўку ў 1937—1938- м не расстралялі, у адрозненне ад Аркадзя Смоліча, Змітра Прышчэпава, Вацлава Ластоўскага, Алеся Дудара?

Пакуль ніхто з навукоўцаў не здолеў разабрацца ў гэтай пачварнай логіцы — калі яна была, — якім чынам «размяркоўваліся» прысуды беларускай інтэлігенцыі?

Праект Уладзіміра Дубоўкі па напісанні літараў «дж» і «дз» у беларускім алфавіце (1928). Фота Wikimedia Commons

Нехта «выпаў» з гэтага працэсу, бо быў завербаваны — напрыклад, Антон Адамовіч, які ў 1938- м вызваліўся і нават вярнуўся ў Менск.

Язэпа Пушчу, мне падаецца, проста «забыліся» ў заўральскім Шадрынску, бо ў 1935-м ён быў вызвалены, тэрмін высылкі яму не працягвалі, але ў Менск ён не паехаў, пасяліўся пад Мурамам ва Уладзімірскай вобласці і нават у 1937-м стаў дырэктарам школы.

Дубоўка «абышоўся» турмой. Іншы лідар інтэлігенцыі 1920- х, Адам Бабарэка, у ГУЛАГу сканаў амаль адразу: у яго было хворае сэрца. Дубоўка ж выжыў дзякуючы сваёй фізічнай сіле і надзвычайнай трываласці. 

Хоць і яго жыццё вісела на валаску. Рукі і спіна ягоныя да канца захоўвалі на сабе сляды трафічных язваў, атрыманых у БАМЛАГу. Абедзве нагі былі перабітыя бярвеннем (пасля лагера Дубоўка заўважна кульгаў). За 28 гадоў ён перанёс на нагах два інфаркты, паўтара года хварэў на пелагру — цяжкая хвароба лагернікаў, што развіваецца ад голаду і недахопу вітамінаў. Але жартаваў потым, што вытрываў, бо меў з дзяцінства асаблівую беларускую загартоўку.

Вялікая паўза

Вымушанае 28-гадовае маўчанне паэта гісторыкі літаратуры называюць «вялікай паўзай Дубоўкі», каб падкрэсліць ягоны феномен: гэта, можа, адзіны паэт у свеце, які пасля такой працяглай паўзы вярнуўся ў літаратурны працэс не проста аўтарам выбраных твораў сваёй маладосці. 

У маладосці Дубоўка быў больш чым проста паэтам. Ён сістэматызаваў беларускую юрыдычную лексіку. Ён быў пачынальнікам дзіцячай і настаўніцкай перыёдыкі. Ён увёў у беларускі лексікон некалькі дзясяткаў слоў, якія да яго ў пісьмовай мове не ўжываліся і без якіх цяпер мовы не ўявіць: «нелюдзь», «водар», «знічка»…

У яго былі прапановы зменаў у алфавіт (ён прапаноўваў «дз» і «дж» пісаць новымі знакамі). Гэта быў сапраўдны дэміург, стваральнік і першапачынальнік. 

Па сваёй сіле паслялагерныя творы Дубоўкі моцна саступаюць далагерным. Ягоны талент не перажыў замарозкі на 28 гадоў, ён страціў багацце мовы, яна стала механічнай — і гэта ў ранейшага моўнага наватара і віртуоза.

Чаму Дубоўка не пісаў з 1930- га па 1956-ы? Ці не была гэта яго памылка, якая загубіла яго як творцу?

«Быў мулярам, водаправодчыкам, тынкоўшчыкам, маляром, але больш за ўсё — сталяром». З ліста да Язэпа Дылы

Сам ён казаў, што пісаць у лагеры папросту не мог. Дакладна вядома, што ў высылцы, з 1931 па 1937 год, ён яшчэ нешта спрабаваў рабіць, перакладаў «Чайльд-Гарольда» Байрана. Аднак пад пагрозай арышту паэту даводзілася тройчы паліць свае паперы, а тыя паперы, што былі ў яго адабраныя ў Чэбаксарах у 1937 годзе, у архівах не захаваліся. 

«Выпрацаваць імунітэт»

Нягледзячы на ўсе выпрабаванні, нават пасля лагера Дубоўка быў якім заўгодна, толькі не паламаным. Ягоны ўнутраны супраціў сістэме ператварыўся ў цалкам асабістую барацьбу супраць расчалавечвання, для якой непатрэбныя ні паплечнікі, ні трыбуна, ні воплескі. 

Пра гэта захаваліся сведчанні людзей, якім давялося быць побач з Дубоўкам у высылках і лагеры.

Рыгор Галакціёнаў, вязень 13-га аддзялення БАМЛАГа, успамінаў: «Шырыня кругагляду У. М., яго абагульненні, яго перакананасць у тым, што здзек з мільёнаў людзей — гістарычна асуджаная справа, і як выснова — неабходнасць выпрацаваць у сабе такія патрэбныя элементы мужнасці, свайго роду імунітэт, каб супрацьстаяць тлятворнаму ўплыву навакольнага асяроддзя, уразіла мяне і, трэба праўду сказаць, аказала вырашальны ўплыў на мае далейшыя паводзіны ў лагеры. Мы пастаянна вечарамі сустракаліся, дзяліліся ўражаннямі, маральна падтрымлівалі адзін аднаго. Пазбягалі ўсялякай камунікацыі з крымінальнікамі, і гэта галоўным чынам садзейнічала таму, што мы не апускаліся і маральна не раскладаліся. У нас паступова выпрацоўваўся супрацьлагерны імунітэт. Па магчымасці аднаўляліся культурныя звычкі, пачынаючы з чысткі зубоў. Кніг у лагеры не было, а газеты былі рэдкімі і паўлегальнымі госцямі, так што ўвесь культурны ўзровень падтрымліваўся толькі ў камунікацыі адзін з адным».

Уладзімір Дубоўка з жонкай Марыяй Пятроўнай каля сваёй хаты ў пасёлку Почат Абанскага раёна Краснаярскага края. 1958 год, рэабілітаваны, вось-вось можна будзе вярнуцца. Беларускі дзяржаўны архіў літаратуры і мастацтва

Марыля Дубоўка, жонка: «Падчас знаходжання ў лазарэце ён заўжды стараўся рухацца, дапамагаў даглядаць суседзяў-хворых. Потым звярнуўся да лекара: «Доктар, выпішыце мяне, калі ласка, на працу». Лекар здзівіўся: «Ты што гэта, дзетачка, не напрацаваўся яшчэ, папраўляйся, адпачывай». — «Не, доктар, я так памру, дайце мне якую-небудзь працу». І ён стаў у лазарэце выконваць невялікія пасільныя работы: дзе падтынкаваць, дзе падфарбаваць, што можа. Ён казаў, што таму і выжыў тады, а іншыя ляжалі, залежваліся і многія паміралі».

На яго прыязнасць і сумленнасць тым жа адказвалі і людзі, з якімі зводзіла яго жыццё.

У высылцы ў Яранску Кіраўскай вобласці Дубоўка аказаўся самым кваліфікаваным з усіх жыхароў горада: адзіны — з вышэйшай адукацыяй, адзіны — з веданнем англійскай мовы, адзіны — з беларускай, а па сутнасці, еўрапейскай настроенасцю на паляпшэнне жыцця нават у самых складаных умовах. Пры Дубоўку ў тамтэйшым райспажыўсаюзе паставілі парнікі, наладзілі вытворчасць каламазі і пачалі вывучэнне англійскай мовы. 

З жонкай і сынам Альгердам. 1933 год.Фота Wikimedia Commons

У чувашскіх Чэбаксарах Дубоўка побач з хлявом, дзе пасялілі ссыльных, развёў агародзік, каб малому сыну была зеляніна. 

У 1949 годзе, пасля сканчэння лагернага тэрміну, Дубоўку адправілі на пасяленне ў Наразені — вёску ў Грузіі. Тут яго і арыштавалі чацвёрты раз. Забіраць прыехаў маёр НКВД. Наразенцы ўпрасілі яго даць магчымасць вёсцы праводзіць шаноўнага Дубоўку: накрылі стол, прынеслі віна, напаілі маёра і прапанавалі Дубоўку бегчы, пакуль маёр спіць. Але Дубоўка адмовіўся, падхапіў непрытомнага маёра пад пахі — і пацягнуў у Зугдзідзі ў пастарунак, дзе і здаўся міліцыі. 

У сібірскай вёсачцы Почат (Краснаярскі край), дзе Дубоўкам было прызначана вечнае пасяленне, Уладзімір Мікалаевіч сам раскарчаваў тайгу, каб вызваліць участак пад дом і агарод, сам збудаваў і дамок. Яшчэ і па сёння ў мясцовых жыхароў стаяць мэблевыя гарнітуры, зробленыя беларускім паэтам. Цэлы і дамок, у ім жыве школьная бібліятэкарка. Почацкія дзеці пад кіраўніцтвам настаўнікаў раз на год ладзяць вечарыну памяці Дубоўкі — ён для іх цалкам свой, бо жывыя яшчэ людзі, якіх калісьці вучыла Марыля Пятроўна і чыім дзецям Дубоўкі дапамаглі вывучыцца ў Маскве.

Альгерд, Радаслаў, Радаміра…

Дубоўка назваў свайго сына Альгердам. Але ён быў не адзіны з таго пакалення, хто даў сваім дзецям гістарычнае беларускае імя. Андрэй Александровіч назваў свайго сына Радаславам, Кузьма Чорны дачку — Рагнедай, сыны Гаўрылы Гарэцкага — Усяслаў і Радзім, дзеці Міхася Зарэцкага — Радаслаў і Радаміра. Гэта быў не проста беларусацэнтрызм, гэта яшчэ і эстэтычны супраціў розным «Владленам», «Кімам» і «Нінэлям», утвораным ад «рэвалюцыйнай» лексікі.

Вера ці мімікрыя?

У маладосці Дубоўка безумоўна верыў у камунізм, як і пераважная большасць тагачаснай беларускай моладзі — у адрозненне ад старэйшых людзей, якія былі больш насцярожанымі. Расчароўвацца ён пачаў недзе ад 1926 года, як і большасць тагачасных літаратараў, — не столькі ў ідэях, колькі ў іх увасабленні. Гэтае расчараванне не прабіваецца — яно плешча са старонак зборнікаў, выдадзеных у 1926-м, са старонак часопісаў за гэты год. Ну, а пасля ГУЛАГа мімікраваў. 

Жонка хварэла, а Дубоўка лічыў, што паламаў ёй жыццё. Ягоны адзіны сын Альгерд загінуў 14-гадовым, калі Дубоўка быў у лагеры: у падмаскоўным лесе знайшлі з сябрамі снарад і кінулі яго ў вогнішча.

У сям’і было толькі адно дзіця: больш проста не паспелі. Альгерд Дубоўка нарадзіўся ў 1928 годзе, а ў 1930-м Уладзіміра Дубоўку ўжо забралі, і дваццаць восем гадоў ён бадзяўся па высылках і лагерах. Дзе тут заводзіць дзяцей? Смерць Аліка ён моцна перажываў і плакаў па сыне нават старым. Пісаў жонцы сярод нейкай прыгожай камандзіроўкі па Полаччыне пры канцы 1960- х: «Прысніўся Алік, прачнуўся я ў слязах».

Пахаваны Альгерд Дубоўка на могілках у падмаскоўным Талдаме.

«Як бы я перадачы перадавала?»

З Марыляй Пятроўнай яны ажаніліся ў 1928 годзе, прычым на афіцыйным шлюбе настойваў менавіта Уладзімір: Марыля прытрымлівалася прагрэсіўных поглядаў і лічыла, што не ў ЗАГСе шчасце. Потым яна прызнала, што Уладзімір Мікалаевіч усё ж меў рацыю, бо як бы яна тады перадавала яму перадачы ў турму. 

Марыля была з ім побач усё жыццё, зазнаўшы ўсе нягоды жонкі ворага народа: збірала перадачы ў галодныя 1930-я, жыла ў высылках, ездзіла на сустрэчы на этапы. 

Дом у Маскве, у якім жылі Дубоўкі, стаіць проста за каталіцкай катэдрай. Фота Wikimapia.org

Пасля смерці сына Марыля літаральна выплакала вочы: усё жыццё потым пакутавала на зрок. Дубоўка, вярнуўшыся пасля рэабілітацыі і аднавіўшыся ў Саюзе пісьменнікаў, выбіваў для яе санаторыі і дэфіцытныя лекі. Часцяком прызнаваўся, што адчувае сваю віну перад ёю за паламанае жыццё — і быў асабліва асцярожным у апошнія гады не дзеля сябе, а дзеля яе. 

У лютым 1976 года Уладзімір Мікалаевіч выйшаў з дома ў аптэку па лекі для Марылі Пятроўны, паслізнуўся на дзіцячай пляцоўцы, паваліўся на лёд з усяго свайго гіганцкага росту і зламаў шыйку сцягна. Памёр ён 20 сакавіка, не перажыўшы аперацыі, а ягоная Марыля — праз чатыры гады, у адзіноце ў іх маленькай кватэрцы ў маскоўскіх Чаромушках. Яе спрабавалі забраць да сябе сябры, але яна адмаўлялася: хачу дажыць жыццё тут, дзе мы жылі разам з Валодзем.

Калі б ён не мімікраваў, да яго маглі б быць пытанні, а так — няма.

Самаадчуванне пераможцы

Калі заходзіла гутарка пра лагерныя ўспаміны, Дубоўка заўсёды казаў, што як будзе іх пісаць — то напіша не пра тое, як ён пакутаваў, а пра тое, якіх выдатных людзей там сустрэў. Яму хацелася апісаць гэты досвед не як досвед паразы і прыніжэння, а як досвед перамогі чалавека над абставінамі.

Сярод папер у ягоным архіве ёсць накіды такіх успамінаў, невялічкія занатоўкі пра агарод, які ён разбіваў ля барака, пра лесапавал. Некаторыя з іх былі перапрацаваныя ў апавяданні для зборніка «Пялёсткі», некаторыя ўвайшлі ў аўтабіяграфію для кнігі «Пяцьдзясят чатыры дарогі», нешта ён расказваў падчас інтэрв’ю Аляксею Гардзіцкаму, Юльяну Пшыркову, Дзмітрыю Бугаёву (Пшыркоў і Бугаёў біліся за яго творчую рэабілітацыю).

Дзяўчына слухае вершы ў выкананні Уладзіміра Дубоўкі. З архіва Таццяны Пшырковай

Пра пакуты ў высылцы і ў лагеры мы ведаем са словаў Марылі Пятроўны. Дубоўка ж ніколі не рабіў з сябе пакутніка, наадварот, імкнуўся расказваць пра тыя дваццаць восем (дваццаць восем!) гадоў як пра цяжкія, але ж прыгоды. Мне моцна падабаецца такая ягоная пазіцыя: яна не страхам прадыктаваная.

Крапіва, Броўка, Глебка — аб’ектыўна менш адораныя, чым Дубоўка — сталі «народнымі», а Дубоўка не атрымаў такога звання. Канечне, ён шкадаваў пра страчаны час, пра змарнаваны талент. І дараваць не мог. Гэта прабіваецца ў ягоных запісах, не дзённікавых — дзённікаў ён не пакінуў, — але ў блакнотных нататках, у лістах да жонкі. Пры гэтым увесь час унутры сябе ён змагаўся з самаадчуваннем ахвяры. Ён хацеў быць пераможцам — і ён ім быў. 

Мера правільнасці

Ці правільна рабіў Дубоўка, калі пасля вызвалення не спрабаваў засноўваць нацыянальна-вызваленчыя, дысідэнцкія суполкі, а выбраў тактыку супрацоўніцтва з уладамі, ужывання ў савецкі рэжым?

Напэўна, іншае проста не было магчыма ў той Беларусі. Ва Украіне і краінах Балтыі некаторыя з былых вязняў далучаліся да дысідэнцкага руху або самі стваралі падпольныя групы. У БССР такога не здарылася. 

Галоўным у яго біяграфіі, мне падаецца, было тое, што ён ні разу не пайшоў насуперак сваім маральным перакананням. Да біяграфій такіх творцаў цалкам прыкладаецца тэрмін «жыццятворчасць» — калі чалавек жыве жыццё так, нібыта піша сваю кнігу і не мае права схлусіць ані ў воднай дэталі. Жыццятворцы ў сусветнай літаратуры — гэта Джон Дон, Джэк Лондан, Аляксандр Блок, Варлам Шаламаў. Розныя людзі, розныя ў іх біяграфіі, розныя ўстаноўкі, але ніхто з іх не хлус. Таму, безумоўна, усё, што ні рабіў Дубоўка ў сваім жыцці, усё ён рабіў правільна, бо кожны чалавек — сам сабе мера правільнасці альбо няправільнасці.

Козы ў Манькавічах, дзе прайшло дзяцінства Уладзіміра Дубоўкі

37

0

4

5

12

11