Što napisali pra 100-hodździe Biełarusi ŭ Niamieččynie
Euronews vykarystała stahodździe BNR, kab pahavaryć pra Biełaruś pamiž Zachadam i Uschodam. Dla niamieckaj publiki 100-hodździe BNR było prosta stahodździem Biełarusi: takija asablivaści pierakładu. Pakul «ničoha» zastajecca ŭzoram biełaruskaj dziaržaŭnaj žurnalistyki, pa-niamiecku pra Dzień Voli vychodzili cikavyja artykuły.
Fieliks Akierman: Patryjoty sami šyjuć svaje ściahi
Frankfurter Allgemeine Zeitung apublikavała ahlad historyka Fieliksa Akiermana pad nazvaj «Patryjoty sami šyjuć svaje ściahi». Heta ahlad padziej, źviazanych ź jubilejem BNR. Akierman daŭno i ščylna źviazany ź Biełaruśsiu. Nahadajem, što jon napisaŭ dysiertacyju pra Hrodna. U padobnym žanry jon byŭ napisaŭ ahlad biełaruskaj reakcyi na Nobieleŭskuju premiju Aleksijevič. Artykuł pra Dzień Voli — 2018 taksama prykład niamieckaj empiryčnaj hruntoŭnaści.
Akierman raskazvaje pieradusim pra niespadziavana dazvolenuju šyldu na Domie Malina, dzie była abvieščanaja III Ustaŭnaja hramata. Padkreślivajecca, što bolš jak dźvie tysiačy jeŭra byli sabranyja za niekalki hadzin. Dalej historyk upaminaje vystavu ŭ histaryčnym muziei. Paśpiachova prajšła prezientacyja knihi «Šlachi da Biełaruskaj Narodnaj Respubliki» (chiba nie zusim dakładny pierakład nazvy knihi «Šlachami BNR»). Akierman cytuje historyka Lachoŭskaha: u 1918-m u Miensku było dziesiać biełaruskamoŭnych škoł, u 2018-m ich piać.
Asnoŭnaja dumka aŭtara palahaje ŭ tym, što sioleta Dzień Voli staŭ pradmietam uvahi ŭrada. Akierman spasyłajecca na list ideałahičnaha adździeła Haradzienskaha abłvykankama, jaki patrabuje ad muziejaŭ i biblijatek zrabić śviatočnyja prahramy da 25 Sakavika. Inšy važny prykład — kanfierencyja ŭ Instytucie historyi Akademii navuk. Na joj vystupali taksama Cieraškovič i Smalančuk, «jakim hadami nie dazvalałasia vystupać na dziaržaŭnych mierapryjemstvach». Pavodle acenki aŭtara, kanfierencyja ŭklučyła BNR u historyju biełaruskaj dziaržaŭnaści bieź ideałahičnych abiertonaŭ.
Asobna zhadvajecca aŭdyjahid pa miaścinach BNR, padrychtavany Akademijaj.
Akierman stavić pytańnie ab pryčynach hetaha nabližeńnia viertykali da jejnych apanientaŭ. Jon pryvodzić acenku Cieraškoviča, jaki kaža pra mahčymy pačatak sapraŭdnaha nacyjabudaŭnictva.
Taksama cytujecca Varaniecki, jaki kaža pra stabilnaje raźvićcio i kansalidacyju jak mety ŭrada.
Sam Akierman tłumačyć hetuju novuju taktyku spasyłkaj na palityčnyja instynkty Łukašenki. Prezident Biełarusi, na dumku historyka, nie źjaŭlajecca «dyktataram na aŭtapiłocie». «Jon, chutčej, aŭtarytarny vaładar, jaki zaŭsiody reahuje na źmienlivuju situacyju ŭ krainie i rehijonie, kab lehitymavać svaju ŭładu».
Takaja «stratehija zachopu» pryviała da raskołu ŭnutry apazicyi. Adny «vitajuć bieła-čyrvona-biełyja karahody», spadziejučysia takim čynam uzmacnić biełaruskuju movu. Inšyja robiać staŭku na Dzień Voli jak srodak pratestu. Pra aryšty na płoščy Jakuba Kołasa niamieckija vydańni paviedamlali asobna.
Adnačasova Akierman zajmajecca tym, što paviedamlaje svajmu čytaču niekatoryja ahulnyja źviestki pra Biełaruś. BNR jon charaktaryzuje jak palityčny prajekt, stvorany za niamieckaj akupacyjaj, jaki nie dasiahnuŭ mižnarodnaha pryznańnia.
Taksama Akierman prasočvaje śpiecyfičnuju niamieckuju dylemu: jak Biełaruś pavinna nazyvacca pa-niamiecku? Zasnavalniki BNR sprabavali admiežavacca ad Rasii, pierakłaŭšy nazvu krainy na niamieckuju movu jak WeissRuthenien. Ale ŭ 1941—1944 termin byŭ dyskredytavany nacystami, i ŭ HDR, a taksama ŭ FRH nazvu krainy ŭžo pierakładali z ruskaj movy.
Cytujecca Valer Bułhakaŭ, jaki charaktaryzuje Dzień Voli jak častku apazicyjnaj subkultury ŭ Biełarusi. Praciahvaje hetuju dumku spasyłka na daśledavańnie Piera Andersa Rudlinha (jaki napisaŭ dysiertacyju pra biełaruski nacyjanalizm, a ciapier vykładaje ŭ Sinhapury). U Rudlinha Akierman pazyčaje dumku ab tym, što ŭ Biełarusi skłalisia dźvie tradycyi dziaržaŭnaj lehitymnaści: adna abapirajecca na BNR, druhaja — na BSSR.
Dumka nie nadta kab novaja — i, moža, nie zusim spraviadlivaja. Sioleta nieadnojčy ŭspaminalisia roznyja rečy ab tym, što hetaja apazicyja nie zaŭsiody adekvatna apisvaje histaryčny dośvied «biełaruskaj nacyjanalnaj revalucyi». Mahu tolki ścisła spasłacca na artykuł Turonka «Niežadanaja respublika», apublikavany ŭ biełastockim samvydacie ŭ 1989—1990 hadach. Tam historyk pakazvaje, jak Usiebiełaruski źjezd — taki, jaki jon byŭ, — akazaŭsia niepatrebny i savieckaj, i nacyjanalistyčnaj histaryjahrafii. Źjezd, častka kultury revalucyjnaj demakratyi, nie zusim dapasoŭvajecca da schiemy «dźviuch tradycyj». Na toje ž pakazvajuć i niekatoryja dziońnikavyja zapisy Łuckieviča, i spadčyna Hryba.
«100 hadoŭ Biełarusi: nacyja ŭ zale čakańnia»
Inačaj pabudavaŭ svoj artykuł nienazvany aŭtar libieralna-kansiervatyŭnaha časopisa «Tichys Einblick» («Pohlad Cichi»). Heta pravaje, nie samaje ŭpłyvovaje niamieckaje anłajn-vydańnie. Šmat miesca ŭ hetym tekście zajmaje sučasnaść. Pryčym, pakolki tekst apublikavany ŭ rubrycy «Mierkavańni», aŭtar abapirajecca i na asabisty dośvied.
Artykuł «100 hadoŭ Biełarusi: nacyja ŭ zale čakańnia» taksama imkniecca infarmavać čytača. Ale ŭ mienšaj stupieni pra BNR jak takuju. Historyja Biełarusi (akramia ŭłasna BNR, padzieł Biełarusi ŭ 1920-m, atrymańnie sučasnych miežaŭ u 1940-ch, niemahčymaść svabodnaha nacyjanalnaha raźvićcia ŭ SSSR, traŭmy stalinskaha teroru i «pačvarnych strat nasielnictva ŭ chodzie Chałakostu») zastajecca na druhim płanie.
Historyja słužyć jak tłumačeńnie, čamu ŭ 1990-ch «demakratyčny ekśpierymient» pravaliŭsia i da ŭłady pryjšoŭ Łukašenka. Apisvajucca asnoŭnyja palityčnyja rysy stvoranaj im sistemy. Asabliva cikavicca aŭtar haspadarkaj, jakuju jon charaktaryzuje jak «frankienštejn-sacyjalizm». Pavodle žurnalista, Łukašenka sfarmulavaŭ ideju evalucyjnaj ekanomiki: jon mieŭsia pieravieści dziaržaŭnyja pradpryjemstvy na rynkavyja rejki pastupova.
U 2010-m aŭtar byŭ u Biełarusi i sustrakaŭsia ŭ tym liku ź mieniedžarami dziaržaŭnych firm. Jon nievysoka aceńvaje ichnuju hatoŭnaść «uvajści» ŭ rynak: «Ja zyču tutejšym ekanamičnym kiraŭnikam šmat udačy. Jana im duža spatrebicca».
Zhadvajucca taksama pratesty 2010-ha, ale aŭtar, choć i simpatyzuje pratestoŭcam, skieptyčna stavicca da šancaŭ apazicyi pieramahčy Łukašenku navat na demakratyčnych vybarach. Bo ŭ Biełarusi piensijaniery majuć adnosna ščodruju sacyjalnuju padtrymku, a rabočyja, choć časam im zatrymlivajuć zarobak, napałochanyja ŭkrainskim prykładam i nie chočuć «nijakich ekśpierymientaŭ».
Jak važnaje dasiahnieńnie Łukašenki aceńvajecca jahonaje manieŭravańnie pamiž ES i Rasiejaj. Pavodle aŭtara, biełaruski prezident dasiahnuŭ peŭnaj aŭtanomii ŭ hetaj hulni. U jakaści prykładu niezaležnaj ad Maskvy palityki pryvodziacca śmiełyja kamientary Łukašenki nakont Kryma (chaj by ciapier Maskva addała manhołam ichnyja kolišnija ziemli) i Trampa (kali Łukašenka musiŭ zaścierahčy Pucina ad zališniaj radaści).
Ale hetaje łaviravańnie mieła svaje vydatki. Siarod ich asnoŭny — biełaruskaja mova: na dumku žurnalista, jana stała staŭkaj u «pokiery pamiž Zachadam i Uschodam». Kab rastłumačyć biełaruskuju moŭnuju situacyju, vykarystoŭvajecca raman Marcinoviča «Mova».
Pierakazaŭšy siužet ramana, aŭtar niespadziavana pierachodzić da ŭłasna niamieckich ci naohuł zachodnich prablem, jak jon ich bačyć. «Bo hety malunak [u Marcinovičavaj antyŭtopii] napaminaje toje, što prychilniki dekanstrukcyi idej francuzskaj, anhielskaj, niamieckaj nacyi rabili z movami hetych nacyj. Movy, u ichnaj svojeasablivaj formie, charaktaryzujucca jak palityčna niekarektnyja i navat represiŭnyja». Dalej aŭtar vykazvajecca suprać «navatvoraŭ», jakija ŭvodziacca z palityčnymi metami ŭ miedyja i škołach. Pierš za ŭsio majucca na ŭvazie, vidavočna, fieminityvy.
«Pakul biełarusy paśla sta hadoŭ usio jašče čakajuć mahčymaści svabodna i samastojna raźvivacca jak nacyja, nacyi Zachadu sami źviazvajuć sabie nohi». Taki voś pohlad na biełaruskija padziei praz pryzmu niamieckich dyskusij.
Čamu važna havaryć pra niamieckuju pierśpiektyvu na Biełaruś?
Naohuł cikavaść da vonkavych apisańniaŭ svajho — naturalnaja. Varta ŭspomnić, jak časta ŭ Biełarusi abmiarkoŭvalisia roznyja rasiejskija vandroŭnyja natatki pra Miensk ci naohuł pra Biełaruś. Krychu radziej havorać pra anhłamoŭnyja vodhuki.
Miž tym Niamieččyna zastajecca adnoj z asnoŭnych krain, zacikaŭlenych Uschodniaj Jeŭropaj. Z roznych pryčyn. Pra Biełaruś pa-niamiecku pišuć nie tak časta, ale ŭsio ž rehularna, i časta źmiastoŭnyja rečy (pra kvoty dla apazicyi ŭ parłamiencie ci pra architekturu savieckaj madernaści). Vonkavaja pierśpiektyva važnaja mienavita jak admiena pozirku. Z adlehłaści lohka schibić, ale jana maje mocny stvaralny patencyjał.
U sprečku pra BNR Akierman moža ŭnieści važny insajt. Pra toje, što hety prajekt raźvivaŭsia pad akupacyjaj, u Biełarusi časta zabyvajucca. A heta maje być pieršaja charaktarystyka BNR. I jana moža prymusić historykaŭ zaniacca narešcie nie paŭtareńniem ideałahičnych formuł, a vyvučeńniem histaryčnaha dośviedu.
Źviartaje ŭvahu i evalucyja biełarusaznaŭstva ŭ śviecie. Efiektam pastupovaha nazapašvańnia viedaŭ pra Biełaruś u śviecie źjaŭlajecca novaja jakaść u abmierkavańni našaj krainy. Jana ŭsio čaściej robicca častkaj šyrejšaj dyskusii. Tamu zdajecca pakazalnym apošni artykuł..
Ź biełaruskaj pierśpiektyvy jon varty ŭvahi, bo adlustroŭvaje doŭhi i składany praces. Toje, što Žyłka nazyvaŭ uzychodžańniem biełarusa na mapu Jeŭropy. Bo vyjści na mapu — heta nie prosta malavańnie miežaŭ jak takoje. Heta šmatbakovy ŭdzieł u jeŭrapiejskaj sučasnaści: ŭklučeńnie ŭ sistemu viedaŭ i prysutnaść u dyskusii.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
