«Pierapišy heta, pierapišy heta poŭnaściu». Hałoŭnaja niebiaśpieka dla biełaruskaha nacyjanalizmu — ideałahičnaja stahnacyja
Piša Anton Lavicki.
Bo praŭda žyvie ŭ narodzie.
SiaržukSokałaŭ-Vojuš
Truth like-like a blanket that always leaves your feet cold.
Dead Poets Society
Stohadovy jubilej Kastryčnickaha paŭstańnia «praviaraje» biełaruskuju nacyjanalistyčnuju histaryjahrafiju na zdolnaść šukać i bačyć toje, čaho raniej nie zaŭvažali; na žal, jana kiepska daje rady hetym vyklikam.
Uładzimir Stalmašonak. Narodnyja kamisary BSSR — D.F.Žyłunovič, A.F.Miaśnikoŭ, V.H.Knoryn, I.A.Adamovič, A.R.Čarviakoŭ.
«Reflektornaje» staŭleńnie biełaruskaha intelektuała da balšavickaha prajekta možna było nazirać na sioletnim Kanhresie daśledčykaŭ Biełarusi ŭ Varšavie. Na dyskusii, pryśviečanaj hadavinie, pradstaŭnik biełaruskaj ekśpiertnaj supolnaści Uładzimir Mackievič kazaŭ niešta nakštałt «kamunizm — absalutnaje zło». U toj čas jak niamieckija vystupoŭcy, Tomas Bon i Fieliks Akierman, sprabavali skiravać razmovu ŭ bok raboty z paniaćciami (madernizacyja, nacyjatvareńnie, emansipacyja).
Kali klučavyja ideołahi biełaruskaha nacyjanalizmu źviartajucca da historyi Biełarusi ŭ XX stahodździ, časta ichnaja arhumientacyja pieraŭtvarajecca ŭ takuju ž vytvorčaść štampaŭ i truizmaŭ, spałučanuju z maralizatarstvam i fantazijami. Jaskravyja prykłady — letašni videarolik časopisa «Ideja» ci zusim niadaŭniaja replika Siarhieja Dubaŭca, u jakoj jon całkam admaŭlaje značeńnie Kastryčnickaj revalucyi dla biełaruskich nacyjatvareńnia i dziaržaŭnaści.
Pieravahi daśledčaj optyki
Zusim inšuju pierśpiektyvu možna znajści ŭ navukovych dyskusijach. Dla vyvučeńnia revalucyjnaha i, šyrej, savieckaha, dośviedu tam vykarystoŭvajecca zusim inšaja mova (sistema paniaćciaŭ) i inšyja pytańni. Prahramy i zachady revalucyi efiektyŭna ŭpłyvali na štodzionnaść u kolišniaj impieryi, stvarajučy niečuvanaje bahaćcie aryhinalnych form sacyjalnaj arhanizacyi, miežaŭ intelektualnaha pošuku i mahčymaściaŭ kalektyŭna dziejničać. Niezdarma havorka viadziecca pra «hłabalnyja implikacyi» (nastupstvy) hetaj padziei, a 1920-ja hady naohuł časam nazyvajuć «savieckim momantam» u suśvietnaj historyi — pakolki ŭ hety pieryjad leninski prajekt vyzvaleńnia narodaŭ upłyvaŭ na nacyjanalizmy na ŭsioj ziamnoj kuli, zasłaniŭšy raniejšyja «Čatyrnaccać punktaŭ» Vudra Vilsana.
Intelektualnaja pieravaha hetych padychodaŭ vyjaśniajecca lohka.
Dastatkova źviarnucca, naprykład, da publicystyki i aŭtabijahrafičnych materyjałaŭ Tamaša Hryba, kab pierakanacca: jahonaja spadčyna nie źmiaščajecca ŭ schiematyzm Dubaŭca,
ale vydatna suadnosicca z razvažańniami ab revalucyjnaj bijahrafii Sandry Dalkie (u siecivie jość videazapis ź jejnym dakładam na hetuju temu). Mienavita ŭ hetaj niačułaści da empiryčnaha materyjału i pryvatnaha žyćciovaha dośviedu lažyć hałoŭny niedachop apaviadańnia ab «tysiačahadovaj Biełarusi».
Darečy, tuju ž intelektualnuju nizkavokaść demanstruje ciapierašniaja «aficyjnaja» akademičnaja histaryjahrafija. Jejny etatyzm («hosudarstvieńničiestvo») i tearetyčnaja blakłaść, jakija kampiensujucca ideałahičnym impetam i «punktam hledžańnia biełaruskaha naroda», mocna nahadvajuć «praŭdu» Dubaŭca.
Kastryčnickaja revalucyja, ci, šyrej, transfarmacyja impieryi, «paśladoŭnaść kryzisaŭ z 1914 da 1921» hoda, asiahajuć tektaničnyja zruchi i ŭ cełym hramadstvie, i ŭ paasobnych bijahrafijach. Heta mieŭ na ŭvazie Uładzimir Žyłka, pišučy pra «čas hety «spakus», kali «na mapu Jeŭropy ŭzyšoŭ biełarus». Hrani hetaha histaryčnaha momantu — revalucyja i kałanijalizm, emansipacyja i novyja formy cenzury, subjektnaść i hvałt, — krychu viadomyja i z paasobnych daśledavańniaŭ pa historyi Biełarusi.
Dubaviec lohka skidaje z rachunkaŭ 1920-ja jak iluziju i pravakacyju. Miž tym Raścisłaŭ Płatonaŭ, Alena Markava i Per Anders Rudlinh pakazali vialikuju, malaŭničuju panaramu hetaj «pryhožaj epochi». Možna aściarožna kazać pra iluzii, ale ideja ab «pravakacyi» — teoryja zmovy ŭ čystym vyhladzie. Havorka idzie pra dziasiatki, sotni tysiač ludziej, mabilizavanych «respublikaj Rad», jakija štodzionna pracavali nad biełaruskaj dziaržaŭnaściu, padzialili ideały novaj palityčnaj i hramadskaj sistemy, zmahalisia za ŭpłyŭ, udzieł i pradstaŭnictva.
Urešcie, možna zirnuć — prosta ŭ paradku nieskładanaha intelektualnaha praktykavańnia, — na 25 kastryčnika vačyma sučaśnikaŭ. Jury Turonak, naprykład, ličyŭ, što lidar biełaruskaha nacyjanalizmu ŭ 1910-ch hadach, Vacłaŭ Ivanoŭski, stanoŭča ŭspryniaŭ novy ŭrad, u pryvatnaści, jahonuju nacyjanalnuju prahramu. Jak paźniej Zośka Vieras samakrytyčna pisała pra mienskaje biełaruskaje asiarodździe ŭvosień 1917 hoda: «čytali pastanovu Lenina <…> Čytali i byli nastolki naiŭnymi, što vieryli».
Varta tolki zadumacca, što ŭ studzieni 1919 hoda Tamaš Hryb vitaŭ «Biełaruskuju Respubliku Radaŭ». «Tysiačahadovaja Biełaruś» nie ŭ zmozie zasvoić hety dośvied, navat raspaznać jaho. Zatoje jon całkam prajaśniajecca ŭ kantekście zvyčajnaha akademičnaha daśledavańnia. Moj kaleha Daniel Šrader (aśpirant Rehiensburhskaha ŭniviersiteta, Niamieččyna), daśleduje, jakim čynam u revalucyjnuju epochu «adbyvałasia» pradstaŭnictva ŭ savietach i dumach.
Jon stavić pytańnie ab kamunikacyjnych srodkach, praź jakija ŭ toj čas kštałtavalisia palityčnaja supolnaść, vyklučeńni, dziejazdolnaść, jakija naohuł aznačali revalucyju, palityku i demakratyju. Saviety, dumy i astatnija pradstaŭnictvy byli placoŭkaj «kamunikacyjnaha kanstrujavańnia palityčnaj supolnaści i admietnaści», tam uźnikali admysłovyja «refierencyi», jakija dazvalali ŭ štodzionnaj praktycy identyfikavać demakrataŭ, revalucyjanieraŭ — a ŭ Biełarusi, naprykład, pradstaŭnikoŭ «biełaruskaj prafiesii». Nie maralizatarstva i moc zadniaha rozumu tłumačać publicystyku Tamaša Hryba ŭ 1919 hodzie, a rozdum ab intehracyjnym patencyjale i miechanizmach raźmiežavańnia ŭ prajekcie revalucyjnaj demakratyi, pra kamunikacyjny punkty zborki novaj palityčnaj arhanizacyi.
Heta ŭsio farmiruje žyvuju tkaninu histaryčnaj rečaisnaści, bahatuju dynamiku «urokaŭ minuŭščyny». Admaŭleńnie hetym śviedčańniam u značeńni, ich ihnaravańnie jak iluzii i pravakacyi maje tuju ž pryrodu, što i fanaberyja «ślapych dacentaŭ», pra jakuju sprabuje pisać Dubaviec.
Kompleks pieramožcy
U razvažańni Dubaŭca jość cikavaje tłumačeńnie procilehłaha pohladu na Kastryčnickuju revalucyju: heta «stereatyp rasiejskaje pravincyi i pradukt rabskaje psichałohii». Zdajecca, adnak, što i ŭ pohladach samoha Dubaŭca možna znajści cikavyja nastupstvy kompleksu niepaŭnavartaści. Svajho rodu hipierkampiensacyjaj, mahčyma, źjaŭlajecca hipiertrafiravanaje imknieńnie «narmalizavać» histaryčny dośvied biełarusaŭ, asabliva što tyčycca nacyjatvareńnia:
«z 1906 hodu — jak z rohu ŭsiaho mnoha — biełaruskija hazety, škoły, partyi, carkva, teatry…», «usio, miž, inšym, jak va ŭsich», «što ŭ biełarusaŭ, što ŭ finaŭ ci niemcaŭ», «ničym nie horšyja za francuzaŭ, ci čechaŭ, ci narviežcaŭ».
Hetkaje bačańnie rečaisnaści možna nazvać «kompleksam pieramožcy». Alaksiej Dzierman niejak nazvaŭ tak ci inačaj ujaŭlenuju supolnaść prychilnikaŭ Łukašenki «nacyjaj partyzan i pieramožcaŭ». Frustracyja samoha Dziermana, jaki ź nieapahanca i kryviča-litvina staŭ łajalnym udzielnikam tok-šoŭ na BT, adbiłasia ŭ hetym aznačeńni, jak u lusterku. Ci nie budzie «ružovy tuman» Dubaŭca znoŭ i znoŭ pryvodzić da takoha rodu rasčaravańniaŭ?
Ujaŭleńnie ab tym, što ŭ biełaruskaj kultury pamiž 1906 i 1914 hadami skłałasia situacyja kazačnaha dastatku («z roha ŭsiaho mnoha») — balesny miraž. Pra stanovišča «Našaj Nivy» Ivan Łuckievič niejak pryznaŭsia Źmitru Žyłunoviču: «Treba kidacca va ŭsie baki, kab dastać kapiejku-druhuju na našu spravu» (cytata z «NN», 2/1991, s. 9). Biełaruski nacyjanalizm dziejničaŭ va ŭmovach strašnaha finansavaha deficytu i słabaści instytutaŭ.
Heta, darečy, da pytańnia ab tym, «čamu nie ździejśniłasia BNR» (jakaja, biassprečna, nie ździejśniłasia, astatniaje — wishful thinking). Jak časam tłumačyli marksisckija historyki ŭ 1990-ch, heta było źviazana z adsutnaściu padtrymki z boku buržuazii. Mienavita jana zvyčajna finansava padtrymlivała nacyjanalizmy i stvareńnie dziaržaŭ naohuł. Jak pisaŭ Čarlz Cili (u artykule «Viadzieńnie vajny i stvareńnie dziaržavy jak arhanizavanaja złačynnaść»): «dostup da takich buržuaznych resursaŭ vyjaviŭsia centralnym dla dziaržavatvorčaj i centralizatarskaj palityki pryncaŭ».
Dubaviec nie cikavicca histaryčnymi siužetami pra kiravańnie finansavym deficytam, rekrutavańnie novych prychilnikaŭ ci sacyjalny kapitał udzielnikaŭ biełaruskaha nacyjanalizmu, tamu jon nie schilny farmulavać i analizavać paražeńni. Jon prymaje łohiku pafasnaha samazdavalnieńnia («nacyja pieramožcaŭ») i stvaraje vycinanku ź pierakručvańniaŭ, prydumak i advolnych interpretacyj. Efiekt ad takoj «histaryčnaj» raboty naŭrad ci moža być doŭhatryvałym.
Viačasłaŭ Nasievič vykazvaŭsia ŭ duchu procilehłaj krajnaści: «adradženskija» mify ŭvieś čas prapanujuć u jakaści hierojaŭ niejkich palityčnych łuzieraŭ». Kali Janka Kupała ŭ 1910 hodzie nie byŭ paetam numar adzin u tahačasnym Krai, kali Anton Łuckievič u 1913-m nie ŭznačalvaŭ šmattysiačnuju partyju, a Raman Skirmunt u 1918-m nie kiravaŭ realnaj dziaržavaj (u adroźnieńnie ad svajho sučaśnika Paŭła Skarapadskaha va Ukrainie), — jany ŭžo, u łohicy Nasieviča, i niedareki.
Nasievič, u vyniku, biarecca šukać svaich hierojaŭ u savieckaj minuŭščynie, a Dubaviec zaciata pierafarboŭvaje realnych histaryčnych piersanažaŭ u maniekienaŭ pośpiechu.
Ideałahičnaja stahnacyja?
Taki niekrytyčny, intelektualna biedny biełaruski nacyjanalizm nahadvaje mnie lusterkavy adbitak saviecka-biełaruskaj mifałohii Vialikaj Ajčynnaj vajny ŭ stanie kanca 80-ch. Ironija ŭ tym, što mienavita Dubaviec, jak pieršy kiraŭnik adnoŭlenaje «Našaje Nivy», arhanizoŭvaŭ aryhinalnuju i daścipnuju rabotu z hetaj mifałohijaj.
Vyjście z tupika «niekrytyčnaha nacyjanalizmu» lažyć tam ža, dzie ŭ 90-ch dla «historyi vajny» jaho šukała «NN». Koratka jano moža być paznačana jak «antrapałahičny padychod» da vyvučeńnia vialikich supolnaściaŭ (tak ukrainski daśledčyk Alaksiej Tałočka charaktaryzavaŭ idei Bieniedykta Andersana). Fantazijam pra ŭsienarodnuju baraćbu i viadučuju rolu partyi, śpiekulacyjam pra zdradnikaŭ i kałabarantaŭ, pychlivaj samazadvolenaści i adkrytym falsifikacyjam «Naša Niva» procipastaŭlała ŭspaminy, małaviadomyja dakumienty i litaraturnyja tvory. Hałasy i pamiać Łarysy Hienijuš, Zoi Kaŭšanki, Antona Adamoviča, Vacłava Ivanoŭskaha, Vitaŭta Kipiela, jakija kazali pra štodzionnaje vyžyvańnie, pra škoły i śviaty, pra ŭdzieł i pradstaŭnictva, pierakanaŭča stavili pad sumnieńnie skampramietavanuju akademičnuju histaryjahrafiju.
Antrapałahičny padychod inačaj vyznačaje akcenty nazirańnia i analizu. Dakumientacyja dyskursaŭ i moŭ pavinna dapoŭnicca zvarotam da praktyk štodzionnaj raboty, kalektyvaŭ i hrup, kamunikacyi. Zaŭvahi pra pradstaŭničaść «Usiebiełaruskaha kanhresu» ci pryniaćcie dekłaracyi niezaležnaści BNR, jakija mimachodź kidaje Dubaviec, nie vyčerpvajuć histaryčny materyjał. Jon našmat bahaciejšy: Usiebiełaruski źjezd finansavaŭsia ź Pietrahrada, išoŭ pieravažna pa-rasiejsku, u rezalucyi vystupaŭ suprać adździaleńnia Biełarusi ad Rasii…
Niekatoryja daśledčyki ŭžo rabili kroki ŭ duchu antrapałahičnaha padychodu. Valancin Maziec razhladaŭ dziejnaść Rady BNR pa farmiravańni instytuta biełaruskaha hramadzianstva (abarona intaresaŭ miascovych žycharoŭ pierad niemcami, praca z uciekačami), Siarhiej Krapivin prapanavaŭ publicystyčnaje pierabolšvańnie ab tym, što ŭ 1918-m Rada BNR uratavała kraj ad masavaha hoładu. Finansavyja pytańni ŭ dziejnaści Najvyšejšaj Rady (1920-y) adlustroŭvaŭ Andrej Čarniakievič. Jon cytuje cikavaje mierkavańnie polskaj vyviedki ab stanoviščy Rady: «z kožnym dniom pašyrajucca śfiery intaresaŭ i pracy». Cikava, što antrapałahičny padychod dyskvalifikuje stary prapahandyscki tezis pra adsutnyja «atrybuty dziaržaŭnaści» BNR nakštałt vojska i miežaŭ.
Čamu pra heta nie moža raskazać novaja nacyjanalnaja historyja? Pra śfiery intaresaŭ i pracy, pra menedžmient i biudžety, pra kalektyŭnyja prajekty i indyvidualnuju refleksiju, pra ryzyki i spadziavańni.
Što rabić? Prahmatyka revizijanizmu
Jość u natatcy Dubaŭca adna intryha, źviazanaja z technikaj histaryčnaj aśviety, jak jon jaje bačyć. Voś ža nie ŭ namnažeńni aryhinalnych sensaŭ i novych źmiestaŭ, a ŭ sistematyčnym paŭtareńni ŭžo viadomaj praŭdy. Heta vykazana dvojčy: «praŭda <…> prahučała ŭžo šmat razoŭ»; «ich [fakty] daviadziecca jašče doŭha paŭtarać». Dźvie paraleli da dumki zdajucca važnymi.
Niejrabijałahičnyja daśledavańni pamiaci pakazali, jak mozh daje rady zapaminańniu: «ślady pamiaci», t. zv. enhramy, ujaŭlajuć saboj nie peŭnaje «miesca» mozhu, ale ŭzor niejranalnych suviaziaŭ.
Uspamin kožnaha razu kanstrujujecca nanoŭ: uspaminajučy niešta, čałaviek reaktyvuje, «vyklikaje» hetyja suviazi (jak pa spasyłcy), i čym čaściej padzieja ci fakt uspaminajucca, čym čaściej hetyja suviazi «praktykujucca» mozham, tym bolš tryvała jany zachoŭvajucca. «Toje, što pavinna zastacca ŭ pamiaci, patrabuje kansalidacyi ŭ rehularnym pradumvańni i adčuvańni hetaje padziei», — piša niamiecki daśledčyk pamiaci Harald Vełcer. Zvyčajna heta adbyvajecca kalektyŭna — u siamji, siabroŭskim kole, partyi i h. d.
Aŭtary kursa «Novaja impierskaja historyja Paŭnočnaj Jeŭrazii» robiać nastupnaje nazirańnie ab tym, jak siekta pratestantaŭ-štundystaŭ u pačatku XX stahodździa paŭpłyvała na ŭnutranuju arhanizacyju ŭkrainskaha nacyjanalizmu:
<…> dośvied štundystaŭ byŭ zapazyčany ŭ pačatku XX st. paźniejšaj demakratyčnaj viersijaj ukrainskaha nacyjanalizmu, jaki admoviŭsia ad vyklučna «histaryčnaj» fiksacyi na kazackaj (ci kijeŭskaj) minuŭščynie i falkłornaj kultury. Novaja ideja «nacyjanalnaha słužeńnia», kłopat pra zdaroŭje «nacyjanalnaha cieła» (asudžeńnie kureńnia i ałkaholu), centralnaja rola čytańnia i rehularnaha abmierkavańnia klučavych nacyjanalnych tekstaŭ[vyłučeńnie majo — AŁ] mocna nahadvali pratestancki pijetyzm.
Zdajecca, hetyja nazirańni i dumki — Dubaŭca, rasijskich historykaŭ, niamieckaha niejrabijołaha, — najpierš možna dastasavać da «piedahohiki i pradukcyjnaści nacyjanalnaj dziaržavy». Z peŭnymi źmianieńniami jany mohuć być pieraniesienyja na sam nacyjanalizm i jahonuju ideałohiju, patrabujučy ad ich hnutkaści, dynamiki i refleksiŭnaści.
Niekrytyčnaje, niaźmiennaje ŭznaŭleńnie raniejšych rytaryčnych fihur i formuł vyklikaje prynamsi padazreńnie. Jano demanstruje niazdolnaść uhledzieć znaki času, artykulavać i pradstaŭlać «Zeitgeist»; niezdarma čuvać hałasy ab tym, što nacyjanalnaja historyja niepatrebnaja «kreatyŭnym i demakratyčnym biełarusam». Inflacyja nacyjanalistyčnaj prahramy paśla 1996 hoda źviazanaja ŭ tym liku z dahmatyzmam, ułaścivym jejnym klučavym ideołaham, u tym liku i Dubaŭcu. Zaklik «budźcie realistami», nakiravany suprać intelihienckaha daktryniorstva i pražekciorstva (Dyńko), patrabavańnie parušyć zaležnaść ad rasijskaj infarmacyjnaj prastory, raźvić hust da zachodniaj teoryi (Bułhakaŭ) zastalisia niedačutyja.
* * *
Ci zdoleje biełaruski nacyjanalizm pieraadoleć intelektualnuju stahnacyju? Heta zaležyć ad pracy nad idejami u miežach hetaj ideałahičnaj płyni.
U knizie samoha Dubaŭca pra dziejnaść «Majstroŭni» Mikoła Sasnoŭski cytuje Alesia Razanava: «čym bolš my napišam tvoraŭ, padobnych adzin na adzin, tym bolš my źbiednim našu litaraturu» («Majstroŭnia», 2012, s. 82).
«Heta mianie šakavała», — dadaje Sasnoŭski.
