«Kvoty pieravykanany»: kašmarnyja archiŭnyja dakumienty pra 1937 hod u Biełarusi

Žychar Minska z partretam zamučanaha čekistami baćki kala budynku KDB u Minsku.

20 śniežnia (7-ha pavodle staroha stylu) spaŭniajecca 100 hadoŭ VČK (Usierasijskaj nadzvyčajnaj kamisii pa baraćbie z kontrrevalucyjaj i sabatažam).

Hetaja ŭstanova, ačolenaja Fieliksam Dziaržynskim, stała asnoŭnym instrumientam teroru suprać hrup, abvieščanych savieckaj uładaj kłasavymi vorahami i kontrrevalucyjanierami. U 1922 h. VČK byŭ pieraŭtvorany ŭ HPU, apošni ŭ 1934 h. — u NKVD. Sami abrevijatury VČK, HPU, NKVD stali sinonimami teroru.

Sioleta minuła i 80 hadoŭ padziejam, jakija stali simvałam «Vialikaha teroru» — represijam 1937 hoda. Pra toj hod u Biełarusi sioleta havaryli. Nie ŭ apošniuju čarhu heta zasłuha śvietłaj pamiaci Leanida Marakova, jaki zrabiŭ vielmi šmat dla ŭviekaviečańnia pamiaci achviar stalinizmu.

Niejmavierna, adzin čałaviek uziaŭ na siabie pracu cełaha Instytuta nacyjanalnaj pamiaci. Jon nie tolki padrychtavaŭ značnuju kolkaść daviednikaŭ ab represavanych, ale i ŭvioŭ u biełaruski dyskurs dzień pamiaci achviar stalinizmu, «noč rasstralanych paetaŭ», 29 kastryčnika, kali ŭ Kurapatach było źniščana bolš za sto biełaruskich kulturnych i hramadskich dziejačaŭ.

Razam z tym, škada, što ŭ «jubilejny» hod my havaryli ŭ asnoŭnym pra represavanych dziejačoŭ kultury… Biezumoŭna, heta važnaja tema, ale ilustravańnie represij losami tolki «vialikich» ludziej stvaraje iluziju, što, pa-pieršaje, represii tyčylisia nie ŭsich, što tatalitarny režym — heta toje, što mieła adnosiny tolki da tych, chto niedzie tam «naviersie».

«Kułaki» i kryminalniki

U 1937 hodzie represii dasiahnuli svajho piku. U hety čas pravodzilisia samyja masavyja apieracyi NKVD: «kułackaja apieracyja» (pavodle zahadu №00447), šerah apieracyj suprać nacyjanalnych mienšaściaŭ. Haspadarčyja i partyjnyja pracaŭniki, vajskoŭcy i piśmieńniki, savieckaja elita, pradstaŭniki jakoj akazalisia na łavie padsudnych u čas maskoŭskich pracesaŭ i sfarmiravali našyja pieršyja ŭjaŭleńni ab achviarach «Vialikaha teroru», tut nie ŭzhadvalisia.

Pačatak padziej, jakija paśla byli nazvany «Vialikim teroram», paddajecca dakładnaj daciroŭcy —3 lipienia 1937 h., kali Iosif Stalin jak sakratar CK UsieKP (b) pieradaŭ narodnamu kamisaru ŭnutranych spraŭ SSSR Mikałaju Jažovu i rehijanalnym kiraŭnikam partyi pryniataje na dzień raniej rašeńnie Palitbiuro ab pačatku kampanii represij suprać byłych kułakoŭ i kryminalnikaŭ. Metavyja hrupy represij byli vyznačany praźmierna raspłyvista, zatoje jany aktyŭna šalmavalisia ŭ jakaści hałoŭnych začynščykaŭ šmatlikich złačynstvaŭ i aktaŭ sabatažu ŭ sielskaj haspadarcy i pramysłovaści.

Stalin i narkam unutranych spravaŭ Jažoŭ.

Źbirańnie statystyki

Respublikanskim orhanam naležała pravieści papiaredni ŭlik usich tych, kaho niekali nazvali kułakami, a taksama — chto paźbieh u svoj čas raskułačvańnia, i tym bolš — viarnuŭsia ź miesca vysyłki ci śpiecpasialeńnia; byłych členaŭ antysavieckich partyj (naprykład, esery); usich, kaho ŭłady nazvali «bandytami» i «bandpasobnikami», «udzielnikami paŭstanckich arhanizacyj, fašysckich, terarystyčnych i špijonska-dyviersijnych kontrrevalucyjnych farmiravańniaŭ»; «najbolš aktyŭnych antysavieckich elemientaŭ z byłych kułakoŭ, karnikaŭ, bandytaŭ, byłych siektantskich aktyvistaŭ, carkoŭnikaŭ» — niezaležna ad taho, dzie jany znachodziacca — u kałhasach, pradpryjemstvach, transparcie, u savieckich ustanovach, na budoŭli, ci, navat, užo ŭ turmach, łahierach i pracoŭnych pasiołkach. Taksama pa dadzienym zahadzie represijam padlahali kryminalniki.

Usie jany musili być zarehistravanyja na rehijanalnym ŭzroŭni i, u zaležnaści ad stupieni ich niebiaśpieki dla savieckaj dziaržavy, padzialacca na 1-ju (dla jakich praduhledžvaŭsia rasstreł) i 2-ju katehoryi (8—10 hadoŭ zaklučeńnia).

Dla asudžeńnia «vinavatych» praduhledžvałasia stvareńnie pazasudovych orhanaŭ — trojek. Jak praviła, u skład trojek uvachodziŭ načalnik adździeła NKVD (staršynia), prakuror, pieršy ci druhi sakratar partyi. Hetaja pazasudovaja instancyja ŭžyvałasia kožny raz, kali naležała likvidavać ci pazbavić voli «antysavietčykaŭ» biez prytrymlivańnia pravavych normaŭ, u vialikaj kolkaści, z dapamohaj paskoranaj pracedury i nie pryciahvajučy ŭvahu hramadskaści

(jak u časy Hramadzianskaj vajny ci na piku kalektyvizacyi). Pasiedžańni trojek prachodzili, jak praviła, pa načach, pry začynienych dźviarach. Sudździ nie bačyli abvinavačanych. Abskardžańnie było niemahčyma.

Ličby pa ŭsich varožych elemientach, sabranyja na miescach, išli ŭ šyfratelehramach u CK UsieKP(b)B Stalinu na zaćviardžeńnie.

Tak, u šyfratelehramie, nakiravanaj 7 lipienia 1937 h. za podpisam V.Šaranhoviča, ukazvałasia, što ŭ BSSR nieabchodna represavać 3000 čałaviek pa pieršaj katehoryi i 9800 pa druhoj.

U skład trojki prapanoŭvalisia: kiraŭnik NKVD BSSR Bierman, druhi sakratar CK KP(b)B Dzieniskievič, načalnik milicyi Biełarusi Šyjron.

Pieršy sakratar CK KP(b)B Vasil Šaranhovič padpisaŭ śpis z 12800 čałaviek, pryznačanych da represij u BSSR. Praz 20 dzion aryštujuć jaho samoha.

Sacspabornictva

Apieratyŭny zahad NKVD SSSR № 00447 «Ab apieracyi pa represavańni byłych kułakoŭ, kryminalnikaŭ i inšych antysavieckich elemientaŭ» byŭ vydadzieny 30 lipienia 1937 h. na padstavie pratakoła Palitbiuro, padpisanaha Stalinym. Mienavita hety zahad staŭ viertykallu «Vialikaha teroru» 1937 h., a asnoŭnymi jaho achviarami — sialanie. U jaho preambule padkreślivajecca, što akcyja nakiravana na kančatkovaje vyrašeńnie prablemy ŭnutranych vorahaŭ Savieckaha Sajuza: «Pierad orhanami dziaržaŭnaj biaśpieki staić zadača — samym biaźlitasnym čynam razhramić usiu hetuju bandu antysavieckich elemientaŭ (…) i, urešcie, raz i nazaŭsiody pakončyć ź ich podłaj padryŭnoj rabotaj».

Praduhledžvaŭsia rasstreł 75 950 čałaviek (u tym liku 10 000 viaźniaŭ HUŁAHa) i zaklučeńnie 193 000 čałaviek u łahiery i turmy. Ahułam kantynhient represavanych achoplivaŭ 268 950 «antysavieckich elemientaŭ». Dla BSSR byli vyznačanyja nastupnyja limity: 2000 pa pieršaj i 10 000 pa druhoj katehoryi.

Ale heta byli tolki aryjenciry, dapuskałasia pavyšeńnie ličbaŭ, choć i paśla zapytu na adras NKVD. Byŭ znojdzieny miechanizm, jaki stymulavaŭ rehijanalnych kiraŭnikoŭ NKVD da spabornictva za najvyšejšyja pakazčyki i adnačasova davaŭ centralnamu kiraŭnictvu ŭ Maskvie instrumient daziravańnia represij.

Kiraŭnictva NKVD i partyjnaja viarchuška ŭ Maskvie byli zavalenyja chadajnictvami ab pavyšeńni limitaŭ i amal zaŭsiody reahavali pazityŭna. U pravincyjach staŭleńnie da limitaŭ było takim ža, jak da płanavych ličbaŭ čarhovaj partyjna-haspadarčaj kampanii.

Pavodle dastupnych dadzienych, nivodzin z rehijanalnych kiraŭnikoŭ nie advažyŭsia zastacca ŭ ramkach pieršapačatkova vydzielenaj kvoty.

Tak, kali na 30 lipienia 1937 h. kvoty pa Biełarusi byli 2 i 10 tysiač, dyk na 1 studzienia 1938 h. užo adpaviedna 6 tys. i 14,5 tys. i h.d.

Adzin z kirujučych rabotnikaŭ aparata NKVD tłumačyŭ paźniej: «Ja točno znaju, čto eti limity stanoviliś priedmietom svojeobraznoho sorievnovanija mieždu mnohimi načalnikami NKVD. Vokruh etich limitov v narkomatie była sozdana takaja atmośfiera — tot iz načalnikov, kto skorieje riealizovyvał dannyj jemu limit v stolko-to tysiač čiełoviek, połučał ot narkoma novyj, dopołnitielnyj limit i rassmatrivałsia kak łučšij rabotnik, kotoryj łučšie i bystrieje vypołniał i pierievypołniał diriektivy N.I. Ježova po razhromu kontrrievolucii».

19 śniežnia 1937 h., z nahody 20-j hadaviny zasnavańnia ČK, 10 kiraŭnikoŭ UNKVD byli ŭznaharodžany ordenam Lenina i bolš za 20 — ordenam Čyrvonaj Zorki.

Na praviadzieńnie apieracyi advodziłasia 4 miesiacy. Adnak jana nie skončyłasia ŭ termin i ciahnułasia 14 miesiacaŭ. U vyniku ad žniŭnia 1937 da listapada 1938 h. pa SSSR było aryštavana 699 929 čałaviek (amal utraja bolš zapłanavanaha), ź ich 376 206 rasstralali (u piać razoŭ bolš, čym płanavałasia), što skłała amal pałovu aryštaŭ pa SSSR 1936—1938 h. i bolš za pałovu śmiarotnych prysudaŭ.

Hułah.

Pa BSSR tolki pa hetaj apieracyi było asudžana nie mienš, čym 24 209 (u 2,5 razu bolš) čałaviek, ź ich 6 869 — da śmiarotnaha pakarańnia (u 3,5 razu bolš, čym płanavałasia). Siudy nie ŭvachodziać tyja biełarusy, chto byŭ represavany nie na terytoryii BSSR, a znachodziŭsia ŭ łahierach, turmach za miežami respubliki, u śpiecpasiołkach.

«Nacyjanalnyja apieracyi»

Adnačasova pa SSSR razhortvalisia apieracyi NKVD suprać peŭnych nacyjanalnaściej — palakaŭ, niemcaŭ, łatyšoŭ, litoŭcaŭ, estoncaŭ, finaŭ, hrekaŭ, rumyn, bałhar, kitajcaŭ, irancaŭ, afhancaŭ. Jany ahułam i bieź nijakich realnych pryčyn razhladalisia jak «piataja kałona», jakaja ŭ vypadku vajny vystupić na baku akupantaŭ.

U razhar masavych represij Narkam unutranych spraŭ BSSR Bierman u svajoj zapiscy ŭ CK KP(b)B ad 20 kastryčnika 1937 h. adznačaŭ: «Praktyčnaja dziejnaść kontrrevalucyjnych farmiravańniaŭ, jakija aktyŭna dziejničali ŭ Biełarusi i jaje pahraničnych rajonach, razhortvałasia, hałoŭnym čynam, u kirunku: raźviedvalnaj raboty na karyść palakaŭ i niemcaŭ, padrychtoŭki paŭstanckich kadraŭ i stvareńnia apornych punktaŭ dla fašysckich intervientaŭ».

Narkam US BSSR Barys Bierman prykłaŭ ruku da špijonamanii ŭ Biełarusi. Kali maŭr zrabiŭ svaju spravu, jon taksama nie pieražyŭ 1938 hoda.

U čas praviadzieńnia nacyjanalnych apieracyj supracoŭniki NKVD «uskryvali» «šyroka razhornutyja sietki dyviersijna-paŭstanckich arhanizacyj», «špijonska-dyviersijnyja hniozdy i šyroka razhalinavanyja škodnickija arhanizacyi».

Asabliva ŭdar pryjšoŭsia pa pryhraničnych rajonach, vioskach, sprava dachodziła da taho, što tut aryštoŭvali amal usio mužčynskaje nasielnictva!

Tak, u adnoj ź viosak Turaŭskaha rajona (80 dvaroŭ) paśla aryštaŭ zastałosia troje mužčyn; u kałhasie «Čyrvonaarmiejec» Pleščanickaha rajona z 29 mužčyn u kancy 1937 h. i pačatku 1938 hoda byli aryštavanyja 23… U byłych pamiežnych vioskach Lepielskaha rajona, raskazvali staražyły, usich mužčynaŭ aryštavali za adnu noč jak «polskich špijonaŭ».

Były zahadčyk adździełam UHB NKVD Hiepštejn na dopycie (i jon byŭ aryštavany) 7 sakavika 1939 h. pakazaŭ:

«Linija na aryšt u pieršuju čarhu palakaŭ pryviała, u rešcie, da taho, što na miescach pry składańni daviedak na aryšt, časta na padstavie tolki taho, što ŭ čałavieka polskaje proźvišča ci imia va ŭstanovačnych dadzienych za vočy pisali «palak», viedajučy, što pry hetym Minsk abaviazkova daść sankcyju na aryšt».

Narkam unutranych spraŭ Nasiedkin 13 śniežnia 1938 h. pisaŭ sakrataru CK KP(b)B Panamarenku, što padčas aryštaŭ 1937 — pieršaj pałovy 1938 hh. «z uziatych asob pa polskaj linii — čystych palakaŭ było vyniata nie bolš 35—40%, a astatnija byli biełarusy, ruskija, jaŭrei, ukraincy».

Byli polskija špijony — stali łatyšskija

Łatyšskaja apieracyja pačałasia niekalki paźniej. U dyrektyvie, daviedzienaj da ŭsich rajonaŭ Viciebskaj vobłaści, adznačałasia: tam, dzie jość «łatyšskaje nasielnictva, abaviazkova pavinna być kontrrevalucyjnaja arhanizacyja». I jaje treba nieadkładna likvidavać. Uličvajučy pieravykanańnie płana pa polskaj apieracyi i niedavykanańnie pa łatyšskaj, NKVD pačało «pieravodzić» polskich špijonaŭ u łatyšskija.

Tak, u Viciebsku pieraaformili pratakoły na ŭžo asudžanych da vyšejšaj miery pakarańnia za «špijanaž na karyść Polščy» łatyšoŭ jak na ŭdzielnikaŭ nacyjanalistyčnaj kontrrevalucyjnaj łatyšskaj arhanizacyi. Padčas pieradopytaŭ kožny abvinavačvany pad katavańniami nazvaŭ pa 25—30 «saŭdzielnikaŭ».

Aryštavanaj Čyžeŭskaj pakazali śpis členaŭ łatyšskaha kłuba i spytali, ci viedaje jana ich. Čyžeŭskaja padćvierdziła. Usie 60 čałaviek byli aryštavanyja jak udzielniki kontrrevalucyjnaj łatyšskaj arhanizacyi.

Jak adznačałasia, pa apieracyi №00447 respublikam spuskalisia limity. A dalej pracavaŭ prosty miechanizm: respublika «raźmiarkoŭvała» ličby pamiž abłaściami, vobłaści pamiž rajonami i h.d. A pakolki nacyjanalnyja apieracyi išli adnačasova z «kułackaj» i pravodzilisia tymi ž vykanaŭcami, to, naturalna, mietady praviadzieńnia byli tyja ž. Načalnik Rečyckaha rajadździaleńnia UHB Vałavik na naradzie apieratyŭnych rabotnikaŭ paviedamiŭ, što rajonu dadziena zadańnie vyjavić i aryštavać 300 čałaviek palakaŭ, łatyšoŭ, niemcaŭ i inš., «dla čaho daŭ zadańnie vyjavić pa pradpryjemstvach i sielsavietach takich asob»; načalnik 3 adździeła UHB NKVD BSSR Hiepštejn «u vieraśni 1937 hoda pa telefonu daŭ ukazańni, što Viciebsk pavinien aryštavać 300 čałaviek palakaŭ» i h.d.

Pracavała matematyčnaja łohika: respublika-vobłaść-rajon. Dalej limity vyznačalisia na kožnaha śledčaha. Z materyjałaŭ spravy ab pracy Viciebskaha UNKVD: supracoŭnik Sakałoŭ «paprasiŭsia jechać dadomu na vychodny dzień, Levin skazaŭ «Kali siońnia padnaciśnieš, to zaŭtra pajedzieš». Sakałoŭ prystupiŭ da dopytu aryštavanych, za hety dzień atrymaŭ pryznańnie šaści aryštavanych. Na dopycie Sakałoŭ aryštavanym staviŭ pytańnie ŭ łob: «źbiraŭsia ŭzarvać most», «źjaŭlaŭsia ŭdzielnikam k.r. arhanizacyi» i h.d. Na ŭsie pastaŭlenyja pytańni dabivaŭsia stanoŭčaha adkazu ad aryštavanych šlacham prymianieńnia źvierskich mieraŭ fizičnaha ŭździejańnia».

«Kropli ščyraści»

Užo ŭ pieršyja miesiacy vialikaj čystki aparat NKVD u centry i na miescach byŭ pavialičany ŭ niekalki razoŭ. Jak uspaminaŭ Chruščoŭ: «Stalin… riešił brať tuda na rabotu ludiej priamo s proizvodstva, ot stanka. Eto byli ludi nieopytnyje, inoj raz političieski sovieršienno nieraźvityje. Im dostatočno było kakoje-to ukazanije sdiełať i skazať: «Hłavnoje, ariestovyvať i triebovať priznanija».

Adčuvajučy svaju biaźmiežnuju ŭładu nad ludźmi, mnohija z takich «navičkoŭ» chutka avałodvali pryjomami kataŭ i pieratvaralisia ŭ skončanych sadystaŭ. Tak, u NKVD BSSR aryštavanych zaciahvali va ŭcichamirvalnyja kašuli, ablivali chałodnaj vadoj i vystaŭlali na maroz, ulivali ŭ nos našatyrny śpirt, ździekliva nazyvany «kroplami ščyraści».

U Asobym adździele Biełaruskaj vajskovaj akruhi aryštavanych prymušali prysiadać sotni razoŭ ź Biblijaj u vyciahnutych rukach, haŭkać pa-sabačamu i inš.

Dla aryštavanych stvaralisia takija ŭmovy, što jany pryznavali ŭsio, čaho ad ich dabivalisia śledčyja, što mieli «normy vypracoŭki» (prymianalisia hetak zvanyja «stojki», «kanviejernyja dopyty», zaklučeńnie ŭ karcar ci režymnyja kamiery, utrymlivańnie ŭ śpiecyjalna abstalavanych syrych, chałodnych ci vielmi haračych («paryłki») pamiaškańniach, pazbaŭleńnie snu, vady, źbićcio).

Kali ŭ 1938 h. było ŭźniata pytańnie ab adchileńni ad pracy tych enkavedystaŭ, jakija brali ŭdzieł ŭ źbićci aryštavanych, Panamarenka zajaviŭ, što heta niemahčyma, bo heta tyčyłasia nie mienš za 80% aparata NKVD.

Z dakumientaŭ vynikaje, što mnohija śledčyja pracavali «nie za strach i nie za sumleńnie», a atrymlivali sapraŭdnaje zadavalnieńnie ad «pracy». Tatalitarnaja dziaržava stvaryła spryjalnyja ŭmovy dla sadystaŭ.

Stalinskaje kiraŭnictva vykarystoŭvała efiektyŭny ŭ tych umovach sposab manipulacyi hramadskaj dumkaj: usio dobraje — ad partyi, savieckaj ułady i Stalina; usio drennaje (adsutnaść praduktaŭ, žylla, šyrokamaštabnyja represii, złoŭžyvańni) — ad vorahaŭ i škodnikaŭ. Srodki masavaj infarmacyi, masavyja schody i mitynhi rabili svaju spravu.

«A ciabie jašče nie zabrali?»

Špijonamanija dasiahnuła apahieju! Cikavym dakumientam źjaŭlajecca, naprykład, ananimny list z rodnaj vioski staršyni SNK K. Kisialova 1938 h. na imia Stalina. U im pisali, što Kisialoŭ pa nacyjanalnaści zusim nie biełarus (jak jon piša ŭ aŭtabijahrafii), a palak: «jon šlachcič, a heta ŭsio adno, što palak» i sapraŭdnaje imia jaho nie Kuźma, a Kazimir, a baćku jaho zavuć Bieniedykt, «a chryścili jaho ŭ kaściole, biełarusaŭ u kaściole nie chryścili».

Zvodka NKVD «Ab nastrojach nasielnictva BSSR u suviazi z aryštami kontrrevalucyjnych elemientaŭ siarod palakaŭ» ad 9 vieraśnia 1937 h. utrymlivaje nastupnyja śviedčańni: na minskaj fabrycy «Kastryčnik» rabočyja źviartalisia da palakaŭ: «A ciabie jašče nie zabrali?»; «kamsamołka Biełkina źviarnułasia da rabotnicy-pierabiežčycy z pytańniem — ci pradaść jana joj zaraniej (da aryštu) svoj łožak»; kałhaśnica k-sa «Kavali» Dziaržynskaha rajona Žaŭcikoŭskaja havaryła: «Zabrali ŭsich, chto maje svajakoŭ u Polšy. Kali kaho nie zabrali, to čakajcie — zabiaruć, treba chutčej pradavać karoŭ»; nastaŭnica polskaj škoły Budkievič: «Ja ad aryštaŭ upadaju ŭžo ŭ kašmary, takaja atmaśfiera, što nie viedaješ, kali ciabie schopiać za kaŭnier i paciahnuć u turmu. Dziesiać hadoŭ žyćcia addała b, kab choć trochi mieć upeŭnienaści ŭ žyćci»; «Kałhaśnik kałhasa «Budzionny» Harmaza, člen sielsavieta, zaŭvažyŭšy aŭtamašynu i supracoŭnikaŭ NKVD, kinuŭsia biehčy. Kali spytali ŭ jaho maci čamu jon pabieh, apošniaja adkazała: «Jon cełuju noč nie moh spać — bajaŭsia aryštu»; «Kałhaśnik Mińko Piatro, ubačyŭšy ŭ vioscy aŭtamašynu, sieŭ na kania i pajechaŭ u les. Kali staršynia kałhasa pasłaŭ chłopčyka za Mińko, to apošni adkazaŭ: «Mianie kliča nie staršynia kałhasa, a NKVD, heta jany za mnoj pryjechali».

«Ja zrazumieŭ, što heta nie pamyłka, a što — patłumačyć nie mahli»

«Dymu biez ahniu nie byvaje…», «a moža i sapraŭdy jon/iana/ jany vorahi?», «les siakuć — ščepki laciać» i h.d. Ale raptam zdaryłasia samaje strašnaje — aryštavali mienavita ciabie! A ty ž dakładna nie špijon, nie vorah… Pierad nami vytrymka ź jašče adnaho vielmi pakazalnaha dakumienta, jak sami aryštavanyja sprabavali dla samich siabie patłumačyć, što adbyvajecca. Były kapitan 13 strałkovaj dyvizii Kund Hustaŭ u svajoj zajavie ŭ CK pisaŭ:

«Dumaŭ, što aryštavany pamyłkova, ale kali ŭ kamieru 88 prybyło jašče kala 20 kamandziraŭ pieravažna nie ruskaj nacyjanalnaści, ja zrazumieŭ, što heta nie pamyłka, a niešta inšaje, što — patłumačyć nie mahli.

U kamiery havaryli, što, kali patrapiŭ, to adsiul nie vyrviešsia, kali spravy niama, to stvorać, i što ludzi ad pabojaŭ varjaciejuć i majucca vypadki zabojstva i samahubstva… adčuvałasia, što ŭ turmie dabivajucca tolki podpisu na papiercy, nie važna vinavaty čałaviek i ci było ździejśniena złačynstva

(havaryli, što heta treba, kab asudzić čałavieka na asobaj naradzie zavočna). Byli i viersii, što kamandny skład paśla pravierki budzie nakiravany ŭ Kitaj i Ispaniju i što aryšt i pratakoły źjaŭlajucca maskiroŭkaj mierapryjemstva… Paśla, kali ŭsio heta nie ździejśniłasia, dumajecca, jak heta členy partyi i staryja kamandziry dali łžyvyja pakazańni pad źbićciom. Ja ciapier upeŭnieny, što tyja kamandziry ŭ kamiery i ja ŭ fašysckim pałonie ci turmie vytrymali b lubyja paboi, nie skazaŭšy ni słova, ale tut byli inšyja abstaviny — užyvalisia mietady: 1) kali dasi pakazańni, atrymaješ lepšyja ŭmovy ŭ turmie i śviedčańni i suviaź ź siamjoj, 2) viersii ab mahčymaści pajezdki ŭ Kitaj i Ispaniju; 3) za artykuły, za jakija dajuć 10 hadoŭ, akazałasia administracyjnaja vysyłka; 4) hałoŭnaje ŭnušali, što tak treba dla Savieckaj ułady, i kali staryja členy partyi, upaŭnavažanyja dyvizii, jakija viedali svaich kamandziraŭ, što jany nie špijony, kułakami rabili ź ich špijonaŭ, pačynaješ dumać, što moža być sapraŭdy tak treba».

55 tysiač čałaviek za 16 miesiacaŭ

Były prakuror BSSR Novik na pasiedžańni Biuro CK KP(b)B 26 lipienia 1939 h. u svaich pakazańniach adznačyŭ, što masavyja aryšty, hałoŭnym čynam, pravodzilisia pa linii vajskovaj prakuratury, tamu što ŭ Biełarusi aryštoŭvali, hałoŭnym čynam, pa 68 artykule — za špijanaž.

Analiz 7 tys. kartak piersanalnaha ŭliku žycharoŭ Minska i Minskaj vobłaści, reabilitavanych u 1955—1993 hh., zrobleny historykam U.I. Adamuškam, śviedčyć, što represavanyja za špijanaž skłali 38% (art.68), taksama najbolš papularnymi artykułami byli: za «prapahandu i ahitacyju suprać savieckaj ułady» (art.72); «arhanizacyjnaja dziejnaść suprać savieckaj ułady» (art. 76).

Ad žniŭnia 1937 h. da listapada 1938 h u ramkach ŭsich nacyjanalnych apieracyj pa SSSR było asudžana bolš za 335 tys. čałaviek, ź ich amal 74% — da rasstrełu (pa polskaj apieracyi pracent byŭ jašče vyšejšy).

U Biełarusi pa hetaj apieracyi ad žniŭnia 1937 da vieraśnia 1938 h. byli aryštavanyja 21 407 «polskich špijonaŭ, dyviersantaŭ i ŭdzielnikaŭ paŭstanckich arhanizacyj», 563 čałavieki «niamieckaj ahientury», 1459 — łatyšskaj. Z ahulnaha liku aryštavanych kala 19 tysiač čałaviek da kanca 1938 h. było asudžana da rasstrełu.

Ale apieracyja ciahnułasia da listapada, źviestak za apošnija dva miesiacy ja, na žal, nie maju.

Usiaho ž ad lipienia 1937 h. da listapada 1938 h. NKVD Biełarusi aryštavała nie mienš za 54 845 čałaviek, ź ich nie mienš za 27 391 rasstralali.

Dziady-2017. Šeście ŭ Kurapaty.

U zahadzie № 00447 miełasia ŭkazańnie ab «abaviazkovym poŭnym zachavańni ŭ tajamnicy času i miesca pryviadzieńnia prysudu ŭ vykanańnie»… Vydadzieny ŭ 1939 h. zahad № 00515 pradpisvaŭ adkazvać na zapyty svajakoŭ znakamitaj farmuloŭkaj «10 hadoŭ papraŭča-pracoŭnych łahieraŭ biez prava pierapiski». A ŭ 1945 h. im było paviedamlena, što svajak, asudžany na 10 hadoŭ PPŁ, pamior u źniavoleńni…

* * *

Iryna Ramanava — Prafiesar Jeŭrapiejskaha humanitarnaha ŭniviersiteta. Žyvie ŭ Minsku. Fota ehu.lt. U dadzienaj publikacyi vykarystanyja dakumienty z Nacyjanalnaha archiva Biełarusi. Partyjny fond (4-p).

0

0

0

0

1

0