Anioł i źmiej, čarapy i sercy. «Tłumačalny słoŭnik» pa simvolicy na starych pomnikach
Karotki, ale jomisty «tłumačalny słoŭnik» pa simvolicy pachavańniaŭ na biełaruskich mohiłkach padrychtavaŭ Siarhiej Hruntoŭ.
Dva anioły ź dziciom i kielicham, frahmient litaha kryža, XIX stahodździe. Šyłavičy (Vaŭkavyski rajon), katalickija mohiłki. Fota Siarhieja Hruntova.
Dzieci na pomniku — jaŭny znak, što maładaja niabožčyca pakinuła pa sabie sirot. A voś vyjava žančyny ŭ žałobie zusim nie asacyjujecca z kankretnaj svajačkaj pamierłaha.
Na lubych bolšych starych mohiłkach my akazvajemsia atočanymi napaŭzabytaj vizualnaj movaj. Davajcie pasprabujem jaje zrazumieć.
Čatyrochkancovy i šaścikancovy
Samy raspaŭsiudžany simvał na lubym niekropali — heta kryž. Kali na histaryčnych mohiłkach my bačym nadmahille biez vyjavy kryža, to, chutčej za ŭsio, jon byŭ stračany. Kryž časta akazvaŭsia važniejšym navat za samu epitafiju: na roznych mohiłkach my možam znachodzić kamiani z vyjavami kryžoŭ, ale całkam pazbaŭlenyja tekstu i imionaŭ pachavanych. Čamu kryž byŭ taki važny? Jon zaćviardžaŭ toj fakt, što pachavany byŭ chryścijaninam, a značyć, śmierć jaho tolki časovaja i razam ź inšymi adzinaviercami jon čakaje ŭvaskrašeńnia.
U słoŭnikach simvałaŭ možna pabačyć vialikuju raznastajnaść kryžoŭ, ale na biełaruskich mohiłkach sustrakajucca dva asnoŭnyja: katalicki čatyrochkancovy i pravasłaŭny šaścikancovy. Pry hetym čatyrochkancovy vykarystoŭvaŭsia i pravasłaŭnymi jak univiersalny znak kryža ŭ tych vypadkach, kali mohiłki byli tolki pravasłaŭnymi i kanfiesijny kantekst byŭ adnaznačny.
Kryž z Božym vokam nad pachavańniem śviatara. 1863 hod. Błudzień (ciapier Pieršamajski) Biarozaŭskaha rajona, carkoŭny pahost. Fota Siarhieja Hruntova
Časta na nadmahillach možna pabačyć roŭnabakovy kryž śviatoha Hieorhija. Jon šyroka vykarystoŭvaŭsia na prostych sialanskich pomnikach ź nieapracavanych kamianioŭ. A ŭ vypadku bolš darahich nadmahillaŭ, jakija vyrablalisia ŭ śpiecyjalnych majsterniach, jon najčaściej havoryć pra prynaležnaść pamierłaha da vajskovaj spravy.
Ździŭleńnie moža vyklikać vyjava kryža ŭ nachilenym stanie. Heta nie dekaratyŭny pryjom, a vobraz kryža, jaki Chrystos nios na Hałhofu, — jak simvał ziamnych pakut. Razam z vyjavaj Chrysta jon sustrakajecca značna radziej i zvyčajna ŭ poŭnafihurnych skulpturach.
Vianiec i jakar
Nieadjemnaj častkaj mnohich kryžoŭ źjaŭlajecca vyjava raśpiataha Chrysta. Simvał ziamnych pakut i ŭvaskrašeńnia, jon, akramia taho, sustrakajecca i jak samastojny elemient: časam jak paŭnarostavaja vyjava ŭ litych kryžach ci ŭ vyhladzie skulptury, časam u vyhladzie paplečnaj vyjavy ŭ miedaljonach, ź ciarnovym viancom na hałavie. Da taho ž jaho prysutnaść moža być prajaŭlena tolki ŭ vyhladzie manahramy, naprykład, ICHCI ci IHS.
Chrystos niasie kryž na Hałhofu (frahmient na sklepie). 1899 hod. Kobryn, pravasłaŭna-katalickija mohiłki. Fota Siarhieja Hruntova
Havoračy pra manahramy, varta pryhadać i jašče adnu, vielmi papularnuju asabliva da siaredziny XIX stahodździa, — D.O.M. Heta łacinski akronim, jaki aznačaje «Deo optimo maximo» («Bohu najlepšamu, najvialikšamu»). Adnak časta hetaje słova čytałasia litaralna, jak «dom», z-za taho što i ŭ narodnaj, i ŭ šlachieckaj kultury mahiła časta asacyjavałasia z novym domam pamierłaha. Jak vynik, u epitafijach uźnikli takija dziŭnyja formuły, jak polskamoŭny «DOM wieczności» («dom viečnaści»), dzie akronim stračvaje pieršapačatkovy sens.
Tvar Chrysta na płacie śviatoj Vieraniki i pryłady jaho katavańnia na litym kryžy. 1847 hod. Šyłavičy (Vaŭkavyski rajon), katalickija mohiłki. Fota Siarhieja Hruntova
Časam na Chrysta ŭkazvajuć asobnyja atrybuty, naprykład, ciarnovy vianiec, jaki ŭskosna śviedčyć pra žyćciovyja pakuty pamierłaha. U inšych vypadkach heta serca, zvyčajna ź nievialikim połymiem uviersie — ułasna, Serca Chrystova, jakoje pałaje luboŭju da čałaviectva.
Kali źviartacca da chryścijanskaj Trojcy, to dva druhija jaje piersanažy, Boh-Baćka i Śviaty Duch, u dekory nadmahillaŭ adlustroŭvajucca zaŭvažna radziej. Pieršy zvykła adlustravany ŭ vyhladzie voka, zaklučanaha ŭ trochkutnik. Śviatoha Ducha pradstaŭlaŭ hołub z raspraŭlenymi kryłami — jaho možna pabačyć na karunkavych litych kryžach XIX stahodździa i kamiennych nadmahillach z majsterni miastečka Mir.
Druhi najvažniejšy piersanaž chryścijanstva — heta Dzieva Maryja. Jaje vyjava sustrakajecca na mohiłkach zaŭvažna čaściej za Chrystovu, što śviedčyć pra nadzvyčajnuju papularnaść jaje kultu jak u XIX stahodździ, tak i siońnia. Časta heta paŭnarostavaja skulptura sa składzienymi na hrudziach rukami, jakaja staić na paŭśfiery i nahoju pryciskaje źmiaju.
Dzieva Maryja sa źmiejem nad pachavańniem Hienryka Šyryna. 1905 hod. Kluščany (Astraviecki rajon), katalickija mohiłki. Fota Siarhieja Hruntova
Niaredka ličać, što anioł źjaŭlajecca atrybutam dziciačych pachavańniaŭ, adnak čaściej takija vyjavy možna ŭbačyć nad pachavańniami darosłych ludziej. Časam hetyja biblejskija piersanažy stajać u žałobie, abapirajučysia na kryž, časam trymajuć u rukach charuhvu, a ŭ inšych vypadkach trubu — tady pierad nami nie chto inšy, jak Anioł Sudnaha Dnia, jaki hraje na trubie i budzić pamierłych padymacca z mahił.
Anioł nad pachavańniami prafiesara Alaksandra Mickieviča i jaho svajakoŭ. 1870-ja hady. Kobryn, ćvintar. Fota Siarhieja Hruntova
Krychu radziej za śviatych na mohiłkach sustrakajucca vyjavy viernikaŭ, jakija paznajucca pa tym, što jany stajać na kaleniach. Prytym zvyčajna ŭklenčvajuć mienavita dzieci, i heta śviedčyć pra toje, što ŭ takoj mahile pachavanaja maładaja žančyna, jakaja pakinuła pa sabie sirot. Tamu, naprykład, na nadmahilli Franciški Chaminskaj u Kanstancinavie Miadzielskaha rajona takich postaciaŭ dźvie, a na pomniku Alaksandry Łopat u Daravie Lachavickaha rajona — adrazu try.
Anioł nad pachavańniem Apaliny Pratasievič. 1905 hod. Dvarec (Dziatłaŭski rajon), katalickija mohiłki. Fota Siarhieja Hruntova
Davoli časta na pomnikach možna pabačyć skulpturnuju vyjavu knihi. Časam heta tolki dekaratyŭny elemient, ale ŭ bolšaści vypadkaŭ my možam zrazumieć, što pierad nami mienavita Biblija (ci Jevanhielle) dziakujučy cytatam adtul na raskrytych «staronkach». Sama pa sabie najaŭnaść Biblii na pomniku jašče ničoha nie havoryć pra asobu pamierłaha, ale kali jana spałučajecca z manstracyjaj, apłatkaj i stułaj, to pierad nami — pachavańnie śviatara.
Malitva dziaciej, nadmahille Alaksandry Łopat. 1861 hod. Darava (Lachavicki rajon). Fota Siarhieja Hruntova
Z usioj chryścijanskaj simvoliki čałavieka nieabaznanaha najbolš moža ździvić vyjava jakara. Jana vyklikaje asacyjacyi z prafiesijaj maraka, davoli niezvyčajnaj dla Biełarusi. Ale nasamreč jakar — heta chryścijanski simvał nadziei, jaki časta vyjaŭlajecca ŭ kamplekcie z sercam (luboŭju) i kryžam (vieraj). A voś na pachavańniach marakoŭ, bratoŭ Jana i Alaksandra Kanažeŭskich u Aborku kala Maładziečna, my vyjavaŭ jakaraŭ jakraz nie znachodzim.
Jakar na nadmahilli nie abaznačaje, što tut pachavany marak. Heta simvał nadziei. 1913 hod. Harodnia, Farnyja mohiłki. Fota Siarhieja Hruntova
Napamin pra dolu ludskuju
Kali chryścijanskaja simvolika na nadhrobkach zastajecca pašyranaj i ŭ naš čas, to simvały, źviazanyja z samim faktam śmierci, amal całkam źnikli z užytku. Siońnia nam składana ŭjavić, kab niechta zamoviŭ svajmu pamierłamu svajaku nadmahille z vyjavaj čerapa i skryžavanych kostak, ale na histaryčnych mohiłkach Biełarusi my možam znajści sotni pomnikaŭ z takimi znakami. Takaja vyjava znachodzicca ŭ nižniaj častcy pomnika i nazyvajecca hałavoj Adama. Nad joju zaŭždy znak kryža — jak achviary, jakuju prynios Chrystos, adkupiŭšy joju pieršarodny hrech čałavieka.
Samastojna, biez kostak i jak abjomny skulpturny elemient, čerap sustrakajecca vielmi redka. Takoje vyklučeńnie možna pabačyć na katalickich mohiłkach u Bieraści. Tam jon lažyć la noh statui anioła, u jakoha, praŭda, nie zachavalisia ni hałava, ni kryły. Fota Siarhieja Hruntova
Vykarystańnie čerapa i kostak praciahvaje zmročnuju estetyku baroka časoŭ Rečy Paspalitaj. Bo heta jašče i jasny napamin pra los čałavieka na ziamli i toje, što ad jaho ŭ vyniku zastaniecca. Moda na čarapy na nadmahillach pastupova źnikła ŭ druhoj pałovie XIX stahodździa, ale łakalna zachoŭvałasia da pačatku XX-ha.
Čerap i kostki na nadmahilnaj plicie, 1876 hod. Svajacičy (Lachavicki rajon), katalickija mohiłki. Fota Siarhieja Hruntova
Dla voka našaha sučaśnika bolš zmročnaj za čerap i kości moža padacca chiba tolki vyjava truny. Jana i sustrakajecca značna radziej i zvyčajna ŭ vyhladzie formy samoha pomnika, jaki moža nahadvać sarkafah. Najcikaviejšy prykład znachodzim u Vaŭkavysku. Na miascovych katalickich mohiłkach jość vialiki pomnik, vykanany ŭ vyhladzie hranitnaha sarkafaha, jaki staić na vysokim pastamiencie na lvinych łapach.
Vyjava raźvitańnia ź niabožčykam na nadmahilnym pomniku ŭ Biełarusi jość tolki adna. Taki ŭnikat zachavaŭsia ŭ Bastyni kala Łuninca. Tam na litaj plicie my možam bačyć žałobnuju pracesiju razam z katafałkam, zaprežanym końmi pad doŭhaju huńkaj.
Zredku na nadmahillach možna znajści vyjavy niabožčykaŭ — nie ŭ vyhladzie pryžyćciovych partretaŭ, a paśla śmierci. Unikalny dla Biełarusi prykład takoj vyjavy my znachodzim u kaściole ŭ Rosi na Vaŭkavyščynie. Tut znachodzicca paŭnarostavaja marmurovaja skulptura Safii Niesiałoŭskaj, jakaja lažyć na śmiarotnaj paścieli, trymajučy kryž u rukach. Jaje vočy zapluščanyja, rukoju da hrudziej jana pryciskaje kryž. Pomnik vykanany ŭ 1881 hodzie ŭ rymskaj majsterni Džulia Maskieci.
Naturalnym atrybutam luboha pachavańnia siońnia źjaŭlajucca žałobnyja vianki. Tak było i ŭ XIX stahodździ. Naš encykłapiedyst Alaksandr Jelski navat apublikavaŭ artykuł, dzie horača krytykavaŭ luboŭ svaich sučaśnikaŭ da zabahatych viankoŭ. Časam reštki hetych simvałaŭ žałoby jašče možna pabačyć na ajčynnych mohiłkach. Vianki vyrablali ź mietału, jaki paśla farbavali, tamu dzie-nidzie jany pazachoŭvalisia da našych dzion, prymacavanyja da kryžoŭ na pomnikach.
Vianok na kryžy, kaniec XIX — pačatak XX stahodździa. Vaŭkavysk, katalickija mohiłki. Fota Siarhieja Hruntova
Vierahodna, samy prosty sposab adlustravać žałobu — pakazać čałavieka, jaki ŭ joj znachodzicca. Zvyčajna takuju rolu vykonvała apranutaja ŭ doŭhaje adzieńnie žančyna, jakaja schilaje hałavu la pomnika. Heta ŭniviersalny simvał žałoby, a nie vyjava, naprykład, kankretnaj siamiejnicy pamierłaha. U Biełarusi źbierahłosia niekalki takich pomnikaŭ, i adzin z najbolš zapaminalnych znachodzicca na ćvintary kaścioła ŭ Hnieźnie kala Vaŭkavyska. Tam žančyna staić la ŭvachoda ŭ nadmahilnuju kaplicu rodu Kałupajłaŭ i płača, apuściŭšy tvar na dałoń, u jakoj trymaje kraj svajoj tuniki. U druhoj jaje ruce — maleńki vianok.
Žančyna ŭ žałobie la nadmahilnaj kaplicy Kałupajłaŭ. Kaniec XIX stahodździa. Hniezna (Vaŭkavyski rajon), ćvintar kaścioła. Fota Siarhieja Hruntova
Časam siarod simvałaŭ śmierci možna sustreć takuju całkam pobytavuju reč, jak rydloŭka — ułasna, instrumient dla kapańnia mahiły. Na šerahu litych pomnikaŭ jaje trymaje anioł, ale sustrakajecca jana i samastojnym elemientam.
Tut ža pryhadajem jašče piasočny hadzińnik — simvał chutkapłynnaha času (časta ich možna ŭbačyć u niečakanym varyjancie z kryłami), zhasłyja pachodni, ź jakich jašče vijecca dym, — simvał zavieršanaha žyćcia, vazy i urny na pastamientach i viaršyniach kałon — antyčnyja simvały žałoby, pieraniatyja chryścijanskaj epochaj, choć kremacyju novaja relihija nie praduhledžvała.
Dla taho, kab ubačyć bolšaść pieraličanych pradmietaŭ adnačasova ŭ adnym miescy, varta padyści da bramy mienskaj Kalvaryi. Dva bareljefy, jakija jaje ŭpryhožvajuć, składzienyja z truny, rydlovak, čerapa, urny, pachodniaŭ, viankoŭ, kryža i žałobnych štandaraŭ. Idealnaja ilustracyja da taho, što takoje simvolika śmierci i pachavańnia.
Lilei i ružy
U XIX i pieršaj pałovie XX stahodździa papularna było ŭpryhožvać nadmahilnyja pomniki raznastajnymi drevami i raślinami — nie žyvymi, a takimi, što byli častkaj samoha pomnika.
Pomnik u formie kamla dreva nad pachavańniem Uładzimira Tałakonskaha-Paškieviča. 1890 hod. Strača (Astraviecki rajon), katalickija mohiłki. Fota Siarhieja Hruntova
Adnoj z samych jaskravych prajavaŭ takoha «bataničnaha» trendu stali pomniki ŭ vyhladzie kamla dreva z absiečanymi sukami. Pieršyja takija nadhrobki źjaŭlajucca ŭ 1860—1870-ja i praciahvajuć vykonvacca nievialikimi majsterniami až da 1970-ch, a sustreć ich možna jak na chryścijanskich, tak i na habrejskich mohiłkach. Drevy pamierłych, jak časam ich nazyvajuć, simvalizujuć zaŭčasna zavieršanaje žyćcio, časta ŭ ludziej, jakija nie pakinuli naščadkaŭ. Isnuje lehienda, što kolkaść abrezanych sukoŭ adpaviadaje kolkaści pražytych dziesiacihodździaŭ, ale na praktycy jana nie paćviardžajecca. Dy i takija pomniki mahli stavić prosta z estetyčnych mierkavańniaŭ, nie vielmi zvažajučy na simvoliku.
Časam u azdobie nadmahilla možna ŭbačyć dubovyja listki. Heta simvał tryvałaści i mužnaści. Inšy papularny dendralny matyŭ — skryžavanyja viankom aliŭkavaja i palmavaja haliny. Pieršaja simvalizuje mir i spakoj, druhaja — dabro, spraviadlivaść, błasłavieńnie. A voś takija papularnyja siońnia ŭ azdobie pomnikaŭ biarozy ŭ XIX stahodździ zusim nie vykarystoŭvalisia.
Na mohiłkach časta možna ŭbačyć mak, časam u vyhladzie viankoŭ z makavych karobačak bieź pialostkaŭ. Heta simvał hłybokaha snu, takoha, u jakim znachodziacca pamierłyja ŭ čakańni ŭvaskrašeńnia, i, adpaviedna, jašče adzin sposab admaŭleńnia tatalnaści śmierci.
Uraboras, chimičny kabiniet i maki na nadmahilli Andžeja i Kanstancyi Śniadeckich. 1839 hod. Harodniki (Ašmianski rajon), katalickija mohiłki. Fota Siarhieja Hruntova
Lileja — simvał dobraj viestki začaćcia Chrysta i zbavieńnia dla čałaviectva. Bolšaść katalickich epitafij zaviaršajecca prośbaj pračytać malitvu «Vitaj, Maryja!», jakaja ŭ słovach pieradaje momant atrymańnia Maryjaj dobraj viestki ad anioła. Lileja ŭ hetym kantekście — vizualny napamin pra nazvanuju malitvu, jakuju treba pračytać za dušu pamierłaha. Časam jaje možna bačyć u susiedstvie z aniołam na litych kryžach, časam jak samastojny elemient, jaki ź inšymi travami «vyrastaje» la padnožža pomnika.
Jašče adna kvietka, jakaja tradycyjna źviazvajecca ź Dzievaj Maryjaj, — heta ruža. Jaje časta možna bačyć u litych viankach i ŭ kvietkavych hirlandach na kamiennych pomnikach. A voś vinahrad, jaki simvalizuje Chrysta i kroŭ Chrystovu, na biełaruskich mohiłkach možna ŭbačyć značna radziej.
Źmiaja i matyl
Žyviolnaja simvolika na mohiłkach źjaŭlajecca davoli redkaj. Vyšej užo ŭzhadvałasia źmiaja pad nahoju Dzievy Maryi, ale sustrakajecca jana i jak samastojny elemient, viadomy jak «uraboras». Heta źmiej, jaki, skruciŭšysia ŭ koła, kusaje ŭłasny chvost. Jon simvalizuje pieraradžeńnie, viečnaje žyćcio, a ŭ Biełarusi jaho možna ŭbačyć na katalickich mohiłkach u Pinsku i na ćvintary ŭ Harodnikach kala Ašmianaŭ.
Druhi pryhožy i staražytny simvał — matyl. Jon simvalizuje dušu, jakaja vyjšła z kukałki-cieła da novaha žyćcia. Pra adzin z takich prykładaŭ my ŭžo pisali ŭ sumiesnym ź Dźmitryjem Vićko artykule pra mohiłki vioski Traščyčy Karelickaha rajona (№3/2020 «Našaj historyi»).
Matyl u kryžy, nadmahille Uładzisłava Pileckaha. 1908 hod. Žyrmuny (Voranaŭski rajon), katalickija mohiłki. Fota Siarhieja Hruntova
A byvajuć užo stračanyja prykłady, viadomyja tolki pa archiŭnych fota. Tak, adziny ŭ Biełarusi viadomy ŭzor vykarystańnia vyjavy sabaki na mahile znachodziŭsia na pinskich mohiłkach. Heta była skulptura sabaki kala svajoj haspadyni, dziaŭčyny z partfielem himnazistki ŭ rukach na sklepie Tukalskich-Nielubovičaŭ. Sabaka, simvał viernaści, siońnia stračany, a sam pomnik mocna paškodžany.
Pomnik na sklepie Tukalskich-Nielubovičaŭ. Pobač ź fihuraj dziaŭčyny niekali była fihura i sabaki. Pačatak XX stahodździa. Pinsk, katalicka-pravasłaŭnyja mohiłki. Fota Siarhieja Hruntova
Jehipieckija matyvy
Vielmi časta na mohiłkach možna ŭbačyć kałony i abieliski — simvały słavy, zapazyčanyja ź leksikona antyčnaj architektury. U niekatorych vypadkach kałony majuć abłamany vierch, i tady heta simvał zavieršanaha žyćcia.
Najbolš ekzatyčnyja prykłady architekturnaj simvoliki — heta staražytnajehipieckija matyvy ŭ formie i dekory nadmahillaŭ. Vialikija pachavalni-piramidy možna pabačyć u Malinoŭščynie kala Maładziečna i va Uździe, nadmahilnuju kaplicu ź jehipieckimi kałonami i simvolikaj — na katalickich mohiłkach u Mahilovie, bareljef z hałavoju śfinksa — na katalickich mohiłkach u Pružanach. Z adnaho boku, heta ślady estetyčnych zachapleńniaŭ svajoj epochi, ź inšaha — simvały viečnaści, mahčymaści stvoranaha čałaviekam pieratryvać tysiačahodździ.
Hałava śfinksa na nadmahilli Čarnockaha. 1905 hod. Pružany, katalickija mohiłki. Fota Siarhieja Hruntova
Papularnaść akronima D.O.M., pra jakuju kazałasia vyšej, znachodziła siabie i ŭ architekturnych formach. Biełaruskija sialanie budavali nad mahiłami draŭlanyja zrubnyja damki pad krytymi hontaj daškami. Šlachieckija pachavańni mieli svaje anałahi ŭ vyhladzie muravanych kapličak-damkoŭ. Adna ź ich, malavanaja niekali Napaleonam Ordam, zachavałasia nad mahiłaj paeta Franciška Karpinskaha ŭ Łyskavie Pružanskaha rajona.
Nadmahilnaja kaplica Franciška Karpinskaha. 1825 hod. Łyskava (Pružanski rajon), ćvintar kaścioła. Fota Siarhieja Hruntova
Akramia hrup nadmahilnych simvałaŭ, jość i indyvidualnyja znaki, što raskazvajuć pra asobu pamierłaha ci jaho rod. Samy viadomy prykład — hieraldyčnyja vyjavy, jakija pakazvali na šlachieckaje pachodžańnie pamierłaha. Padobnuju funkcyju vykonvali i vyjavy zbroi. Tolki ŭ niekatorych vypadkach jana śviedčyć pra vajskovy zaniatak pamierłaha. Časta heta tolki ŭkazańnie na šlachiectva jak vajskovaje sasłoŭje, tamu mieč časam možna sustreć i na žanočym nadmahilli.
Sarkafah na źviarynych łapach. 1883 hod. Vaŭkavysk, katalickija mohiłki. Fota Siarhieja Hruntova
Niaredka peŭnyja vyjavy na pomniku simvalizujuć prafiesijny zaniatak pamierłaha. Na pomniku kampazitara Michała Hrušvickaha ŭ Rakavie my bačym noty, na pomniku skulptara Balasłava Šyškieviča ŭ Harodni — jahonyja pryłady pracy, na pomniku chimika Andžeja Śniadeckaha ŭ Harodnikach Ašmianskaha rajona — chimičnuju łabaratoryju. Hety trend zastajecca papularnym i siońnia.
Pryłady skulptara na nadmahilli Balasłava Šyškieviča. 1893 hod. Harodnia, Farnyja mohiłki. Fota Siarhieja Hruntova
Kaniečnie, śviet miemaryjalnaj simvoliki našmat bolš varyjatyŭny i nieadnaznačny, čym ahulnyja jaho tłumačeńni. Mahčyma, heta samaje cikavaje, što jość u vyvučeńni «znakaŭ pamierłych»: my ŭ luby momant možam apynucca pierad novym adkryćciom i novaj zahadkaj. Dastatkova tolki ŭvažliva hladzieć.
