«Lilejnik — pałoskaj abapał aharodžy. Pivoni ad darohi. I załatyja šary kala burštynava-šeraj chaty…» Biełaruski kvietnik
Pra miłyja vobrazy rodnaha kraju piša Maryna Jaŭsiejčyk.
Ruža kala siadziby Adama Mickieviča ŭ Zavośsi. Shutterstock.com, by Leszczem.
Jak vyhladajuć kvietniki ŭ roznych abłaściach Biełarusi? U pošukach adkazu na hetaje pytańnie supracoŭniki Centralnaha bataničnaha sadu 20 hadoŭ tamu pačali ekśpiedycyju pa Biełarusi. Vandroŭki praciahvalisia dziesiacihodździe, zafiksavali 120 vidaŭ dekaratyŭnych travianistych raślin i 3 vidy staražytnych ružaŭ.
Pa vynikach vyjšła kniha «Dekaratyŭnyja travianistyja raśliny kulturnaj fłory Biełarusi». Taksama ŭ Centralnym bataničnym sadzie NAN Biełarusi była stvorana admysłovaja ekspazicyja «Biełaruski kvietnik», dzie rastuć 25 vidaŭ i sartoŭ typovych dla nas raślin z pryhožymi kvietkami. Ich nasieńnie źbirali pa ŭsioj Biełarusi.
I staražytnyja ružy
Daśledčyki vyjavili, što ŭ viaskovych kvietnikach najčaściej sustrakajucca sarty astry novabielhijskaj (Aster novi-belgii), šparahus (Asparagus officinalis), bieły ramonak (Chrysanthemum maximum), iskarki tureckija (Dianthus barbatus), dzicentra cudoŭnaja (Dicentra spectabilis), staradaŭnija sarty kasačoŭ hiermanskich (Iris x hybrida), lilejnik bura-žoŭty (Hemerocallis fulva), lilei hałandskaja i tyhravaja (Lilium hollandicum, Lilium tigrinum), lichnis chałcedonski (Lihnis chalcedonica), sarty pivoniaŭ małočnakvietkavych (Paeonia lactiflora) i lekavych (Paeonia officinalis), floks miaciołčaty (Phlox paniculata), rudbiekija załaty šar (Rudbeckia laciniata «Goldball»), aksamitki (sarty vidaŭ Tagetes), kalenduła lekavaja (Calendula officinalis), viarhini, šypšyna, bez i staražytnyja ružy z čyrvonymi, biełymi i ružovymi kvietkami. Pieraličanyja raśliny i składajuć asnovu biełaruskaha kvietnika.
Sapraŭdnaj znachodkaj stali staradaŭnija sarty floksa miaciołčataha biełaha, śvietła-bezavaha i malinavaha koleraŭ. U kalekcyi Centralnaha bataničnaha sadu jon źjaviŭsia tolki ŭ 2007 hodzie i ciapier zachoŭvajecca jak histaryčny ekspanat, jaki moža stvaryć hienafond sučasnych sartoŭ.
Floksy i soniečnik. Fota Natalli Łuninaj.
Moda na kaśmieju
Na kvietki isnuje moda, jana mianiajecca. Starejšyja ludzi pamiatajuć, jak u 1930—1950-ja byli modnyja kaśmieja i rudbiekija «załatyja šary». Z 60-ch stali papularnymi hładyjołusy i ciulpany. U 80-ja pačali vyroščvać šmathadovyja raśliny na kamianistych horkach. A ŭ apošniaje dziesiacihodździe addajuć pieravahu novym sartam lilej, kasačoŭ i lilejnikaŭ.
U Hrodzienskaj vobłaści čaściej, čym u inšych abłaściach krainy, vyroščvajuć łazavicu kropkavuju (vierbazielle, Lusimachia punctate).
U kvietnikach Mahilova — staradaŭni lilejnik bura-žoŭty (Hemerocallis fulva). Jon hladzicca ŭzrušalna na fonie chvojnych raślin i razam z adnaletnikami. Lilejniki niepatrabavalnyja, ich kusty doŭha zachoŭvajuć dekaratyŭnaść, ich možna nie pierasadžvać choć 20 hadoŭ.
Załatyja šary ŭ Kobrynskim rajonie. Fota Natalli Łuninaj.
A adnu z samych staradaŭnich raślin biełaruskich kvietnikaŭ, lichnis chałcedonski, tradycyjna masava vyroščvajuć u Słonimie. Vy, moža być, viedajecie lichnis pad narodnymi nazvami «zorki», ci «śvietnik», ci «panskaja fanaberyja».
U viaskovych kvietnikach pieravažajuć staradaŭnija vidy dekaratyŭnych raślin. Heta pakazali daśledavańni ŭ Viciebskaj vobłaści. U Hłybokim, Miorach, Biešankovičach čaściej vyroščvajuć mylnianku (Saponaria officinalis L.), a z adnahodkaŭ — aksamitki, kalendułu, nasturku (Tropaeolum majus L.), ibierys adnahadovy (Iberis amara), kaśmieju (Cosmos bipinnatus L.), pietunii (Petunia x hubrida hort.).
Kožnaj kvietcy — svajo miesca
Zvyčajna ŭ biełaruskich kvietnikach kala rahoŭ doma vysadžvali šparahus. Pad voknami čarhavali kusty pivoniaŭ, lilejnikaŭ, floksaŭ, lilej, lichnisa chałcedonskaha i kasačoŭ. Źjaviłasia tradycyja vysadžvać lilejniki ŭ adzin šerah, časta — abapał płota. Kala płota vyroščvali i kalendułu, aksamitki, rudbiekiju, viarhini, malvy.
Takija kampazicyi zachoŭvajucca i ciapier. Tolki pobač sa staražytnymi kvietkami babul možna ŭbačyć novyja vidy raślin z susiednich jeŭrapiejskich krain: ampielnyja pietunii, roznyja sarty lilej, aścilby, strakatalistuju śnitku, bahatki, klemacisy i hartenzii.
Lilejnik staražytny ŭ Zelvie. Fota Natalli Łuninaj.
Cyhany, harmoniki, polaki…
Mnohim zamiežnym kvietkam biełarusy dali, akramia aryhinalnych, svaje ŭłasnyja nazvy.
Dzicentru nazyvajuć zavušnicami, raźbitym sercam, haračym sercam.
Rudbiekiju «załaty šar» — zimovymi viarhiniami, dzikimi viarhiniami, viačernikam, buśniovymi łapkami.
Šparahus — jołačkaj abo chvojkaj, šparahaj ci šparahusam, a jašče miescami — saleraj.
Kasačy — pietuškami, matylami i harmonikam.
Prymułu — klučykami, barančykami, pieršyncami dy viaśniankaj.
Floksy — viačornikami, viečarynkami i panienskim viečaram, cyhanami i ploksami.
Kalendułu — krakosami, pucikami, nahatkami i niuchcikami, michtykami.
Aksamitki — hvaździkami i turkami, kułakami, žydzikami i šapačkami.
Natalla Michajłaŭna Łunina, supracoŭnica Centralnaha bataničnaha sadu, praciahvaje źbirać infarmacyju pra biełaruskija kvietniki i prosić dapamahčy joj u hetaj spravie. Dasyłajcie jakasnyja fotazdymki raślin vašych kvietnikaŭ, školnych i haradskich kłumbaŭ na elektronny adras [email protected]. Napišycie taksama, dzie i kali byŭ zrobleny zdymak, jak nazyvajucca sfatahrafavanyja kvietki ŭ vašaj miascovaści. Fota Natalli Łuninaj.
Lichnis nazyvajuć haštaj, zorkami, śvietnikam i čyrvonym kloksam.
Hipsafiłu miaciołčatuju — śniažkom, niaviestaj, bahataj niaviestaj.
Lileju Tunbierha i tyhrovuju nazyvajuć pačkanosami, smalinosami i mazucikam. Bo, kali ich paniuchaješ, na nosie ci na adziežy zastajecca pyłok. Za padabienstva lilei z ptušynaj dziubaj kvietku nazyvajuć dziubami. Jość jašče nazvy «carskija kučary» abo «carskaja karona» — za zahnutyja ŭvierch pialostki. A na Hrodzienščynie sustrakajecca nazva «łaska śviatoha Antonija».
Amierykanskuju kaśmieju nazyvajuć amierykankaj, matylkami, zoračkaj, cyhanačkaj, pannaj łahadaj biez pasadu, kapiernikami, polakami, panienačkaj i arlinymi vačyma.
Astra novabielhijskaja, jakaja ćvicie poźniaj vosieńniu, atrymała miascovyja nazvy «babina leta», «marozka», «zim-zialon» i «asieńniki».
Ciažka pavieryć, što floksy i «babina leta» — raśliny amierykanskija, da nas ich zavieźli tolki ŭ XX stahodździ. Litaralna za stahodździe ekzoty stali zvyčajnymi raślinami.
