Čuma: raspłata za cyvilizacyju
Memento mori, mazaika z Pampiej, 30 hod da n.e. — 14 hod n.e
Spustašalnyja epidemii — taja cana, jakuju čałaviectva płacić za raźvituju ekanomiku, mižnarodnuju kamunikacyju i cyvilizavanaje žyćcio. U Staražytnym Rymie takoj canoj była čuma, piša historyk Alaksiej Kaźlenka.
Za apošnija niekalki tysiač hadoŭ hryp, vospa i čuma zabili ludziej bolš, čym ich zahinuła na frantach suśvietnych vojnaŭ. Niaredka epidemii siarod ludziej byli praciaham epidemij siarod žyvioł — taki pabočny efiekt pryručeńnia čałaviekam pradstaŭnikoŭ dzikaj faŭny. Razburalny patencyjał chvaroby spačatku strymlivaŭsia adnosna nievialikaj kolkaściu nasielnictva stepavych azijackich rehijonaŭ, dzie hetyja chvaroby zvyčajna źjaŭlalisia. Z-za nievialikaha inkubacyjnaha pieryjadu chvory paśpiavaŭ pamierci raniej, čym dabiraŭsia da bujnych haradoŭ sa šmatlikim nasielnictvam.
Adnak raźvićcio ekanomiki i spadarožnaje hetamu pašyreńnie mižnarodnaha handlu paspryjali značna šyrejšamu raspaŭsiudu śmiarotnych chvarob. A najbolš spustašalnyja epidemii prychodzili paśla praciahłych pieryjadaŭ roskvitu, z-za čaho rasceńvalisia jak božaje pakarańnie. Vyklikajučy tym samym jašče bolšy strach.
Imiannyja chvaroby
Poźni pieryjad historyi Rymskaj impieryi byŭ adznačany šeraham spustašalnych epidemij niabačanych raniej maštabaŭ. Adnoj ź pieršych była «Antaninava čuma» siaredziny — druhoj pałovy II stahodździa, jakaja zabiła ad 7 da 10 młn čałaviek (usiaho ŭ Jeŭropie tady žyło kala 60 młn čałaviek), a taksama «Kipryjanava čuma» siaredziny III stahodździa.
Zrešty, choć sami rymlanie ličyli abiedźvie hetyja pošaści čumoj (loimos), u rečaisnaści, chutčej za ŭsio, heta była vospa. Ź mienšaj dolaj imaviernaści — virulentny hryp ci hiemarahičnaja lichamanka, pa simptomach padobnaja da Eboły.
Ale fatalnuju rolu ŭ pracesie razbureńnia i hibieli Ryma adyhrała «Justynijanava čuma», jakaja abrynułasia na impieryju ŭ siaredzinie VI stahodździa i kančatkova zahubiła jaje mahutnaść. Supastaŭlajučy adno z adnym nazirańni sučaśnikaŭ chvaroby, historykaŭ Prakopa Kiesaryjskaha i Evahryja Schałastyka, a taksama źviestki zachodniejeŭrapiejskich chranistaŭ VI-VIII stahodździaŭ, sučasnyja navukoŭcy pryjšli da vysnovy, što havorka ŭ dadzienym vypadku idzie pra pieršuju pandemiju bubonnaj čumy. Pa liku svaich achviar i hłabalnych nastupstvach «Justynijanava čuma» moža być supastaŭlena chiba tolki sa značna bolš viadomaj «Čornaj śmierciu», jakaja ŭdaryła pa Jeŭropie i značnaj častcy kantynienta ŭ siaredzinie XIV stahodździa.
Impieratar Justynijan (527-565 hady) — pačynalnik apošniaj sproby restaŭracyi minułaj mahutnaści Rymskaj impieryi. Jaho niaŭdaču šmat u čym pradvyznačyła pandemija čumy, jakaja prypała na hety čas i tamu atrymała jaho imia. Mazaika baziliki San-Vital u Ravienie, 546-547 hady
Bubonnaja čuma
Pieravažnaja forma čumy ŭ čałavieka (jość jašče lohačnaja). Čuma (ad tureckaha çuma — naryŭ) — vostraje bakteryjalnaje zachvorvańnie, jakoje pieranosiać hryzuny i błochi. Kali bakteryja Yersinia pestis razmnažajecca ŭ arhaniźmie čałavieka, limfatyčnyja vuzły, jakija nie spraŭlajucca z vostraj intaksikacyjaj, zapalajucca i nabuchajuć. Takija chvaravita ŭzdutyja limfavuzły i nazyvajuć bubonami.
Samyja značnyja pandemii bubonnaj čumy — «Justynijanava čuma» i «Čornaja śmierć». Zaražeńnie chvarobaj amal zaŭsiody zakančvałasia latalna, pakul čałaviectva nie vynajšła antybijotyki. Ciapier hetaja chvaroba nieśmiarotnaja — pry ŭmovie svoječasovaha zvarotu ŭ miedycynskuju ŭstanovu.
Bakteryja bubonnaj čumy praciahvaje žyć u dzikaj pryrodzie. Padchapić jaje možna ŭ Vjetnamie, Mjanmie, Balivii, Ekvadory, Turkmienistanie, Kyrhyzstanie.
Marš «Justynijanavaj čumy»
Pieršyja vypadki zachvorvańnia byli adznačanyja ŭ Jehipcie ŭ kancy 541 hoda. Nastupnaj viasnoj raznosčyki infiekcyi, pacuki, u trumach karabloŭ, jakija zabiaśpiečvali jehipieckim zbožžam nasielnictva stalicy, trapili ŭ Kanstancinopal. Adsiul pa marskich handlovych šlachach čuma chutka raspaŭsiudziłasia na najbujniejšyja partovyja harady Hrecyi i Małoj Azii, zatym pranikła ŭ zachodniuju častku Mižziemnamorja. Razam z pasłanym z Kanstancinopala vojskam chvaroba patrapiła ŭ Italiju, zatym achapiła Sicyliju, paŭnočnuju Afryku i paŭdniovuju Ispaniju. Ź Italii, pierajšoŭšy Alpy, jana rušyła pa terytoryi Francyi, pakul nie dasiahnuła Hiermanii. Pieraadoleŭšy Ła-Manš, čuma vyjaviłasia ŭ Brytanii i navat u Irłandyi.
Hetak ža vokamhnienna jana raspaŭsiudziłasia sa stalicy impieryi va ŭschodnim kirunku, na praciahu niekalkich hadoŭ spustošyŭšy najbujniejšyja harady i sielskija rajony Siryi i Miesapatamii. Apahieju epidemija dasiahnuła kala 544 hoda, kali, pa ŭspaminach sučaśnikaŭ, u Kanstancinopali ad jaje pamirali da 5 000 čałaviek štodzień.
Tyja, kamu ŭdałosia pieražyć hetaje biedstva, paśla apisvali simptomy chvaroby i pakuty, jakija adčuvali jaje achviary. Najbolš viadomym takim apisańniem źjaŭlajecca tekst Evahryja Schałastyka, jakomu samomu daviałosia pierachvareć na bubonnuju čumu ŭ dziacinstvie:
«Jazva hetaja vyjaŭlałasia roznymi chvarobami: u niekatorych jana pačynałasia z hałavy — vočy nalivalisia kryvioj, tvar puch, — potym pierachodziła da horła i, achapiŭšy jaho, pazbaŭlała čałavieka žyćcia; u inšych adkryvaŭsia panos; u trecich vyjaŭlałasia puchlina ŭ pachvinie, a za tym — niezvyčajnaja haračka, i jany na druhi abo na treci dzień pamirali, zusim nie ŭśviedamlajučy siabie chvorymi i adčuvajučy moc u ciele; inšyja ŭpadali ŭ varjactva i ŭ hetym stanie vypuskali duch; časam uskokvali na ciele i zabivali ludziej čornyja jazvavyja skuły; niekatoryja, pieražyŭšy jazvu adnojčy ci dvojčy i akryjaŭšy paśla jaje, paśla znoŭ padviarhalisia joj i pamirali. Sposaby zapazyčańnia chvaroby byli nastolki raznastajnyja, što ich i nie pieraličyš: adny hinuli ad taho tolki, što kamunikavali i jeli razam z chvorymi; druhija — ad adnaho dotyku da ich; inšyja — pabyvaŭšy tolki ŭ domie, a tyja — na płoščy; niekatoryja, uciokšy z zaražanych chvarobaj haradoŭ, sami zastavalisia biez škody, zatoje prynosili z saboj chvarobu zdarovym; a byli i takija, jakija pry ŭsim tym, što žyli ź imi i dakranalisia nie tolki da zaražanych, ale i da pamierłych, zastavalisia zusim svabodnymi ad chvaroby; inšyja, kali stračvali ŭsich svaich dziaciej abo svajakoŭ, choć i chacieli pamierci i znarok dačynialisia z chvorymi, adnak nie atrymlivali zarazu, jana dziejničała nasupierak ich žadańniu».
Z Edema — u pustku
Padobna «Čornaj śmierci», «Justynijanava čuma» čas ad času to adychodziła, to znoŭ viartałasia. Na praciahu nastupnych 200 hadoŭ adznačałasia jašče prykładna 20 novych usploskaŭ ź intervałam kala 9-13 hadoŭ.
Šlachi jaje raspaŭsiudžvańnia hałoŭnym čynam prachodzili pa marskich i suchaputnych handlovych maršrutach, tamu ŭ pieršuju čarhu ciarpieli hustanasielenyja i raźvityja harady mižziemnamorskaha ŭźbiarežža. Nasielnictva Kanstancinopala, Aleksandryi, Antyjochii, Karfahiena i inšych mietrapolij u vyniku epidemii skaraciłasia minimum udvaja.
U sielskaj miascovaści pieršyja ŭdary chvaroby pryviali da zapuścieńnia niekali paśpiachovych rehijonaŭ. Paśla hetyja zakinutyja ziemli pasłužyli svojeasablivym zaharadžalnym barjeram dla raspaŭsiudžvańnia paźniejšych chvalaŭ zachvorvańnia.
Ličycca, što zachodniaja pałova byłoj Rymskaj impieryi, i biez taho ŭžo mocna sasłablenaja varvarskimi ŭvarvańniami, vojnami i ekanamičnym biazładździem, paciarpieła ad čumy mienš, čym uschodniaja, jakaja ŭsio jašče zachoŭvała značnuju častku patencyjału poźniaj Antyčnaści.
Pavodle padlikaŭ, ahulnaja kolkaść achviar pandemii pamiž VI i VIII stahodździami skłała da 100 młn čałaviek va ŭsim śviecie. Heta troški mienš za treć ziamnoha nasielnictva ŭ tyja časy. Minimum čverć z hetych strataŭ prypała na Jeŭropu, Blizki Uschod i paŭnočnuju Afryku, dzie kolkaść pamierłych aceńvajecca pryblizna ŭ 25 młn čałaviek.
Pacuki
Jany ličacca hałoŭnymi pieranosčykami čumnych bakteryj. Dakładniej, nie sami pacuki, a błochi-parazity, jakija žyvuć na ich. Paśla hibieli ad chvaroby hryzunoŭ jany mohuć pierachodzić u tym liku i na čałavieka. Ale niadaŭna navukoŭcy z Narviehii, pravioŭšy daśledavańnie raspaŭsiudžvańnia čumy ŭ Siaredniavieččy pry dapamozie matematyčnych madelaŭ, pryjšli da vysnovy, što śpisvać usio tolki na pacukoŭ, vidać, nie vielmi pravilna. Vierahodna, hryzuny sapraŭdy prynieśli chvarobu z Azii ŭ Jeŭropu, ale ŭ jaje dalejšym pašyreńni, zdajecca, nie mienšy ŭdzieł pryniali i zvyčajnyja, «čałaviečyja» błochi i vošy.
Novy klimat — novy štam
Za apošniaje dziesiacihodździe abjom našych viedaŭ pra «Justynijanavu čumu» istotna ŭzros dziakujučy daśledavańniam u halinie mikrabijałohii.
U 2014 hodzie daśledčykam z tavarystva navukovych daśledavańniaŭ imia Maksa Płanka ŭ Hiermanii ŭdałosia paćvierdzić, što ŭzbudžalnikam chvaroby, sapraŭdy, źjaŭlałasia bakteryja Yersinia pestis. Čumny štam udałosia vydzielić z pareštkaŭ vierahodnych achviaraŭ epidemii, pachavanych pamiž 541 i 543 hadami na rańniesiaredniaviečnych mohiłkach u Ašchajmie ŭ Bavaryi. Yersinia pestis źjaŭlałasia taksama ŭzbudžalnikam «Čornaj śmierci», jakaja vykasiła nasielnictva kantynienta ŭ XIV stahodździ.
Abiedźvie bakteryi mieli azijackaje pachodžańnie, adnak adnosilisia da roznych štamaŭ. Miarkujučy pa vynikach analizu, bakteryja-ŭzbudžalnik pieršaj pandemii vymierła ci stała nastolki redkaj, što bolš nie identyfikujecca ŭ pryrodnych reziervuarach zachvorvańnia. Naadvarot, štam «Čornaj śmierci» da hetaha času isnuje ŭ dzikaj pryrodzie, a na miažy XIX-XX stahodździaŭ jon navat staŭ pryčynaj Azijackaj pandemii, ad jakoj tolki ŭ Kitai i Indyi pamierła bolš za 12 młn čałaviek.
Juny rymlanin, namalavany pobač ź jehipieckim boham śmierci Anubisam i bahiniaj Isidaj. Pachavalnaje pakryvała II stahodździa
Jašče adna mižnarodnaja hrupa daśledčykaŭ u 2019 hodzie praviała analiz pareštkaŭ achviar epidemii z 21 archieałahičnaha pomnika na terytoryi Aŭstryi, Vialikabrytanii, Hiermanii, Francyi i Ispanii, kab daviedacca pra rehijanalnyja varyjacyi ŭzbudžalnika chvaroby i pra šlachi jaje raspaŭsiudu pa Jeŭropie. Vyniki ich daśledavańnia paćvierdzili raniej vysunutuju hipotezu ab chvalach epidemii, jakija źmianiali adna adnu. Bijołahi vyjavili, što pamiž VI i VIII stahodździami ŭ Jeŭropie paralelna cyrkulavała nie mienš za 8 blizkarodnasnych raznavidnaściaŭ chvarobatvornych štamaŭ Yersinia pestis. Niekatoryja ź ich, mahčyma, dziejničali ŭ adzin čas i ŭ adnych i tych ža rehijonach.
Jašče adnym važnym adkryćciom stała vyjaŭleńnie vysokaj stupieni mutacyj u hienietyčnym kodzie bakteryi. Mahčyma, pryčyna ŭ jaje adaptacyi da ekałahičnych umoŭ rehijona, u jakim čuma cyrkulavała padčas abiedźviuch pandemij.
Važnaść hetaha daśledavańnia ŭ tym, što jano pryciahvaje ŭvahu da pytańniaŭ, jakija tradycyjna zastajucca za miežami pracy historykaŭ. Abmiarkoŭvajučy pryčynu padzieńnia suśvietnych impieryj i źmieny formaŭ kiravańnia, my, jak praviła, akcentujem uvahu na palityčnych, vajennych abo sacyjalna-ekanamičnych transfarmacyjach. Siońnia, kali hłabalnyja nastupstvy klimatyčnych źmienaŭ stanoviacca ŭsio bolš vidavočnymi, navukoŭcy značna čaściej pačynajuć źviartać uvahu na prablemy ekałohii i demahrafii. U hetych małaprykmietnych, na pieršy pohlad, ale vielmi važnych pa svaich nastupstvach padziejach my adšukvajem kluč da razumieńnia bolšaści sacyjalnych i ekanamičnych pracesaŭ.
Tradycyjnaja data padzieńnia Zachodniaj Rymskaj impieryi i pačatku epochi Siaredniaviečča ŭ Jeŭropie pačynaje zdavacca ŭmoŭnaściu. Bolš značnyja i addalenyja nastupstvy mieŭ abumoŭleny «Justynijanavaj pandemijaj» demahrafičny pierachod, jaki stvaryŭ u Jeŭropie tyja zmročnyja ŭmovy, jakija zapanavali tut na nastupnaje tysiačahodździe.
