Mova sudździaŭ i karaloŭ: jak navukoŭcy 80 hadoŭ źbirali starabiełaruskuju leksiku
Nad Histaryčnym słoŭnikam biełaruskaj movy navukoŭcy Akademii navuk pracavali amal 80 hadoŭ. Sioleta kalektyŭ hetaha šmattomnika vyłučany na Dziaržaŭnuju premiju ŭ halinie navuki i techniki. Pra toje, čamu heta praca zaniała stolki času i što z sabranaj leksikaj budzie dalej, «Našaj Nivie» raspaviała navukovaja supracoŭnica adździeła historyi biełaruskaj movy Instytuta movaznaŭstva Hanna Fiedarenka.
Kartateka sabranaj starabiełaruskaj leksiki XIV-XVIII stahodździaŭ zachoŭvajecca ŭ takich šafach. Usiaho ich šeść
Nieabchodnym stvaryć taki słoŭnik ličyŭ jašče viadomy biełaruski fiłołah Jaŭchim Karski. Jon prapanoŭvaŭ praanalizavać najvažniejšyja dakumienty i litaraturu XIII-XVIII stahodździaŭ i paraŭnać ź leksikaj ukrainskaj i polskaj movy adpaviednaha pieryjadu. Adnak praź vializny abjom pracu ŭsio adkładali.
Iznoŭ heta pytańnie ŭźniała słoŭnikavaja kamisija Instytuta biełaruskaj kultury. Raspačać pracu vyrašyli ŭ 1927 hodzie. Na rukach u navukoŭcaŭ tady było 20 staražytnych piśmovych krynic, ale jany raźličvali padčas padrychtoŭki słoŭnika adšukać novyja dakumienty. Ale pačalisia 1930-ja, represii, i spravu ŭ čarhovy raz daviałosia adkłaści.
Treciaja sproba (užo ŭdałaja) była ŭ 1960 hodzie. Inicyjataram staŭ linhvist Arkadź Žuraŭski.
Pracu nad słoŭnikam narešcie raspačaŭ Instytut movaznaŭstva imia Jakuba Kołasa AN BSSR.
U vyniku ŭ słoŭnik uvajšła starabiełaruskaja leksika XIV-XVIII stahodździaŭ, jakaja sustrakałasia ŭ śviecka-mastackich, relihijnych i dziełavych piśmovych krynicach. Bolšaść vyvučanych dakumientaŭ adnosiacca da kanca XV — siaredziny XVII stahodździa.
Na kartki navukoŭcy vypisvali starabiełaruskija słovy i kantekst, u jakim jany ŭžyvalisia
«Treba skazać, što, na žal, našyja pomniki znachodziacca dzie zaŭhodna, tolki nie doma. Heta i Rasija, i Polšča, i Litva. Kali pry Savieckim Sajuzie ŭ niejkaj miery praściej možna było atrymać źviestki, zrabić fotakopii, to ciapier heta składana i nadzvyčaj doraha», — raskazvaje pra ciažkaści Hanna Fiedarenka.
Pieršy tom histaryčnaha słoŭnika (a ŭsiaho ich 37) vyjšaŭ u 1982 hodzie. Nad vydańniem pracavała niekalki pakaleńniaŭ navukoŭcaŭ, kala 25 čałaviek. Niekatoryja ź ich — Valancina Miaśnikova, Alaksandr Bułyka, Ivan Kramko — pryśviacili hetamu daśledavańniu ŭsio žyćcio.
U hetych tamach sabrali i patłumačyli značeńnie 75 tysiač starabiełaruskich słoŭ. Heta leksika, jakuju ŭžyvali ŭ Barkułabaŭskim letapisie, Statutach VKŁ, Biblejskich knihach, Hramatach karaloŭ, Trybunale. Heta mova Skaryny, Budnaha, Sapiehi, Ciapinskaha.
«Asnovu tahačasnaj movy składała ahulnaja ŭschodniesłavianskaja leksika, ale šmat taksama ŭłasnabiełaruskich i zapazyčanych słoŭ», — zaŭvažaje Hanna Fiedarenka.
Raniej plamieńnika, syna brata, nazyvali «bratanak», jomišča dla zachavańnia listoŭ — «listoŭnia», a taho, chto lubić raskošnaje žyćcio, — «raskošnik».
Siarod posudu dla napojaŭ byli «harvatka», «kvarta», «ałovieńnik».
Inšyja słovy źmianili svajo značeńnie. Kali ciapier kubkam nazyvajuć posud dla haračych napojaŭ, to kolki stahodździaŭ tamu — dla ałkaholu.
Akademikam raniej byŭ student ijezuickaj navučalnaj ustanovy, a ciapier heta najvyšejšaje navukovaje zvańnie.
U instytucie kažuć, što sabranaja leksika moža spatrebicca ŭ raspracoŭcy rehijanalnych słoŭnikaŭ, słoŭnikaŭ zapazyčańniaŭ. Plus na jaje padstavie možna zrabić ukazalniki da elektronnych zboraŭ staražytnych rukapisaŭ. Heta zapatrabavany materyjał dla etnohrafaŭ, movaznaŭcaŭ, litarataraŭ.
A niekatoryja słovy, dadaje Hanna Fiedarenka, možna viarnuć u movu — vykarystoŭvać, naprykład, u najmieńni kampanij, tavaraŭ, pasłuh, praduktaŭ charčavańnia.
«Va ŭschodniesłavianskim movaznaŭstvie heta pieršaja zavieršanaja rabota», — kaža jana pra histaryčny słoŭnik.
