«Praces»: pra što novy film Łaźnicy, jaki nie išoŭ u biełaruskim prakacie
Kadr ź filma «Praces». Fota: Atoms & Void.
Premjera «Pracesu» adbyłasia na Vieniecyjanskim kinafiestyvali.
54-hadovy Siarhiej Łaźnica — ukrainski režysior biełaruskaha pachodžańnia, adzin z samych značnych režysioraŭ sučasnaści. Jahonyja filmy «Ščaście majo», «U tumanie» (pavodle Vasila Bykava) i «Krotkaja» (pavodle Dastajeŭskaha) traplali ŭ konkursnuju prahramu Kanskaha kinafiestyvalu, a film «Danbas» (2018) adkryvaŭ Kanskuju prahramu «Asablivy pohlad».
Jak raskazvaje Łaźnica, novy film jon rychtavaŭ na bazie pramovy prakurora Andreja Vyšynskaha 1938 hoda, ale natknuŭsia na zapis vystupu adnaho z hierojaŭ chroniki «Pracesu Prampartyi» 1930 hoda — adnaho ź pieršych pakazalnych sudoŭ stalinskaj epochi. Pačaŭ kapacca ŭ archivach. Vyjaviłasia, što isnavaŭ prapahandyscki film «13 dzion» i zachavałasia chronika sudovych pracesaŭ — try hadziny videa z zapisanym na stužku hukam (huk na chronicy tych hadoŭ — davoli redkaja štuka).
Z troch hadzin chroniki Łaźnica pakinuŭ dźvie, prybraŭšy brakavany materyjał i składanyja dla ŭsprymańnia teksty. Dni suda padzialiŭ intermisijami, u jakich my bačym natoŭp «aburanych pradstaŭnikoŭ hramadskaści» ludziej z transparantami, jakija pahražajuć kamuści śmierciu, a kamuści — pieravykanańniem płana piacihodki.
Chronika fiksuje pačatak pasiadžeńniaŭ i kaniec, kali pad ululukańnie prysutnych adzin z prakuroraŭ patrabuje dla padsudnych rasstrełu.
Praź dźvie hadziny źniasilvajučaha samabičavańnia padsudnych, jakija pryznalisia va ŭsich abvinavačvańniach («padryŭnaja dziejnaść», «kantakty z zamiežnymi ahientami dla padrychtoŭki interviencyi» dy inš.), raskajalisia i paprasili łaski ŭ samaha spraviadlivaha ŭ śviecie suda, na ekranie źjaŭlajucca citry: Prampartyi nikoli nie isnavała, uvieś sud, ad pačatku i da kanca, — falšyŭka, prydumanaja Stalinym i pastaŭlenaja prakuroram Vyšynskim.
Hałoŭnaje pytańnie, na jakoje Łaźnica adkazu, naturalna, nie daje (i pryznajecca, što sam jaho nie viedaje): jak tak vyjšła, što padsudnyja (jany atrymajuć chto rasstreł, chto 10 hadoŭ vysyłki) uziali ŭdzieł u hetym farsie, čytali pa papiercy staranna vypisanyja mudrahielistyja pryznańni ŭ tym, čaho nie rabili, i navat adkazvali na pytańni? Na dopycie, darečy, tkanina hetaj dušnaj realnaści pačynaje rvacca: adkazy błytanyja i pytańni absurdnyja daščentu. Što nie mianiaje, zrešty, vyniku: pra losy kožnaha z «padsudnych» nam paviedamlajuć u asobnych citrach pa zaviaršeńni filma. I pra losy tych, z kim raspravilisia, asvoiŭšy ŭ poŭnaj miery sudovuju mašynu, užo praź niekalki hadoŭ, usim taksama dobra viadoma.
Viadoma ž, adrazu naprošvajecca paralel — pamiž «Pracesam» i ciapierašnimi sudami ŭ Rasii. Prakurory abvinavačvajuć, sudździ klepluć prysudy, publika ŭlulukaje.
Ale «Praces» — nie tolki pra heta. Jon taksama pra śmierć praŭdy, pra stratu słovami sensu. Cełych trynaccać dzion u interjerach teatra, z raźbianymi kresłami na scenie, chrustalnymi lustrami na stoli i pry kučy śviedak (siarod jakich byli, pa słovach Łaźnicy, pradstaŭniki nacysckaj partyi Niamieččyny, zasnavalnik Baŭchaŭsa, zamiežnyja žurnalisty i Varłam Šałamaŭ) sa sceny nieślisia abvinavačvańni i pryznańni, jakija nie mieli pad saboj realnaj asnovy. Nie było nijakaj Prampartyi. A «praces Prampartyi» byŭ.
