Čamu ŭ Azierbajdžanie dynastyja, a ŭ Armienii i Hruzii — demakratyi?
Pryčyny — nie tolki ŭ nafcie, ale i ŭ źbiehu abstavin, piša kandydat histaryčnych navuk Anžalika Pabiedanoscava Kaja.
Prezident Azierbajdžana Ilcham Alijeŭ z žonkaj, dziećmi i ziaciem.
U kaŭkazskich narodaŭ našmat bolš supolnaha, čym padajecca na pieršy pohlad.
Niahledziačy na sprečki pamiž imi, chto pryjšoŭ siudy pieršy i chto za ŭsich staražytniejšy, usie try vialikija narody Paŭdniovaha Kaŭkaza majuć padstavy pretendavać na «aŭtachtonnaść», heta značyć, spradviečnaść na terytoryi svajho pražyvańnia.
Armianskija aŭtary lubiać padkreślivać, što ciurkamoŭnyja azierbajdžancy pryjšli na Kaŭkaz u vyniku mihracyi kačeŭnikaŭ u Siaredniavieččy. U adroźnieńnie, maŭlaŭ, ad armianaŭ, što žyli tam z hłybokaj staražytnaści. Ale varta ŭličvać, što prychod kačeŭnikaŭ pryvioŭ nie da poŭnaj zamieny nasielnictva na hetaj terytoryi, a tolki da jaho ciurkizacyi.
Svaje ž vytoki azierbajdžancy źviazvajuć z Kaŭkazskaj Ałbanijaj.
Vulica horada Łahič na paŭnočnym uschodzie Azierbajdžana. Łahič z časoŭ Siaredniaviečča słaviŭsia vyrabam kinžałaŭ i miednaha posudu, upryhožanaha hraviravanym arnamientam. Fota ianreding, shutterstock.com.
Apošniaja nie mieła dačynieńnia da Ałbanii na Bałkanach, ale była raźvitaj dziaržavaj na antyčnym Kaŭkazie, što mieściłasia na terytoryi sučasnych Azierbajdžana i Dahiestana. U hetaj Ałbanii havaryli na movie, nie padobnaj ni da ciurkskich (tureckaja, azierbajdžanskaja, kazachskaja…), ni da indajeŭrapiejskich (armianskaja, słavianskija, hiermanskija, ramanskija…). Jana ŭvachodziła ŭ paŭnočnakaŭkazskuju siamju i była blizkaj da movy sučasnych udzinaŭ u Dahiestanie.
Ałbancy spačatku chryścijanizavalisia, ale zusim chutka ich ziemli zavajavali araby. Ličycca, što tyja ałbancy, jakija pierajšli ŭ isłam, u dalejšym ciurkizavalisia i źjaŭlajucca prodkami ciapierašnich azierbajdžancaŭ.
Tradycyjnyja azierbajdžanskija stravy — heta kutaby, presnyja piražki z načynkaj, i dałma — hałubcy ź vinahradnaha liścia, a sa słodyčaŭ — rachat-łukum. Čaj pjuć z maleńkich šklanak. Azierbajdžan słavicca taksama pryhožym miednym posudam. Fota Khrystyna Bohush, shuterstock.com.
Sučasnyja sprečki i padzieły na Kaŭkazie nie byli adviečnymi. Uzhadajcie trochmoŭnaha tbiliskaha paeta XVIII stahodździa Sajat-Navu. Toj ličycca armianskim kłasikam, choć kudy bolš napisaŭ pa-azierbajdžansku, dyj tvoraŭ pa-hruzinsku ŭ jaho niamała.
Bolšaść azierbajdžancaŭ žyvie… u Iranie
Paradaksalnaja situacyja: u Iranie azierbajdžancaŭ bolš razy ŭ dva, čym u Azierbajdžanskaj Respublicy.
Heta — vynik Turkmančajskaj damovy 1828 hoda, pavodle jakoj Rasijskaja Impieryja zabrała ŭ Piersidskaj Impieryi reštu jaje kaŭkazskich pravincyj.
Azierbajdžancy zasialajuć uvieś paŭnočny ŭschod Irana (rajon horada Tebryz) i składajuć ładnuju častku iranskaha palityčnaha i kulturnaha isteblišmientu. Azierbajdžanskija karani majuć i kiraŭnik krainy ajatała Chamieniei, i lidar apazicyi, eks-premjer Musavi. Ale, choć toj ža Chamieniei viedaje azierbajdžanskuju movu, niadaŭna jon paraiŭ baćkam vučyć svaich dziaciej «ciurkskaj» movie doma. Pa-za domam hetyja dzieci azierbajdžanskaj movie nie navučacca: jaje ni ŭ adukacyi, ni ŭ aficyjnym užytku niama zusim, dziaržavatvorčaja mova farsi daminuje.
U Rasijskaj Impieryi azierbajdžancaŭ zvali kaŭkazskimi tatarami, a nazva Azierbajdžan zamacavałasia tolki paśla abviaščeńnia Azierbajdžanskaj Narodnaj Respubliki (ANR) u mai 1918-ha.
Heta była paŭnavartasnaja dziaržava, ale jana nie ŭtrymała niezaležnaści z-za ŭnutranych supiarečnaściaŭ. Ale, jak i Biełaruskaja Narodnaja Respublika mieła praciah u vyhladzie BSSR, na častcy terytoryi ANR uźnikła Azierbajdžanskaja Savieckaja Sacyjalistyčnaja Respublika. U Savieckim Azierbajdžanie farmiravańnie azierbajdžanskaj nacyi praciahnułasia.
Padčas Druhoj suśvietnaj vajny, kali Iran byŭ akupavany savieckimi i brytanskimi vojskami (u savieckim ekśpiedycyjnym korpusie słužyŭ u tym liku biełaruski paet Pimien Pančanka, zachavalisia šmatlikija stvoranyja im u toj čas vieršy), SSSR pasprabavaŭ u 1946 hodzie abjadnać usie nasielenyja azierbajdžancami terytoryi. Praŭda, kali heta stvaryła pahrozu vajny z brytancami i irancami, Saviety adstupilisia.
Adny — na Jeŭropu, druhija — na asmanaŭ
Relihija vyznačyła sučasnaść kaŭkazskich narodaŭ — ale nie naŭprost, jak mnohija toje ŭjaŭlajuć.
Hruziny i armianie, chryścijanie, z nadziejaj hladzieli na Jeŭropu, uklučajučy ŭ hetaje paniaćcie i pravasłaŭnuju Rasijskuju Impieryju. A voś musulmanskija azierbajdžanskija elity, naturalna, aryjentavalisia na Turcyju (blizkuju pa movie) i Iran (adzinavierny pa relihii, bo azierbajdžancy zbolšaha šyity, jak i piersy, a turki — sunity). Tamu
hruziny i armianie pierajmali najnoŭšyja zachodnija idei ź pieršych ruk, a azierbajdžancy, tak by mović, u tureckim pierakazie.
Chłopčyk na aśle ŭ harach pamiž haradami Kuba i Šamacha ŭ paŭnočna-ŭschodnim Azierbajdžanie. Fota Anžaliki Pabiedanoscavaj Kaja.
Paśla taho jak Rasija da pačatku XIX stahodździa dałučyła Paŭdniovy Kaŭkaz, armianskija i hruzinskija elity achvotna i masava dałučylisia da impierskaj znaci i čynavienstva. Dla ich rasiejcy byli bližejšyja, čym turki i piersy. Azierbajdžancy ž razhladali Rasiju jak «čužoje».
Spačatku jany masava ŭciakali ŭ Asmanskuju Impieryju, a paźniej marhinalizavalisia. I biurakratyčnyja, i ekanamičnyja ryčahi kiravańnia rehijonam akazalisia ŭ rukach kaho zaŭhodna, u tym liku armian, tolki nie ŭ «tataraŭ».
Hruziny i armianie ŭspryniali jeŭrapiejskija idei aśvietnictva, demakratyi, a voś azierbajdžancy doŭha zachoŭvali kłanavuju, fieadalnuju śviadomaść.
Internacyjanalny Baku
Kali Baku na pačatku XX stahodździa dziakujučy naftazdabyčy pieratvaryŭsia ŭ najbahaciejšy centr, horad staŭ da takoj stupieni nieazierbajdžanskim, što navat centram niezaležnickaha ruchu paśla Pieršaj suśvietnaj vajny staŭ nie Baku, a pravincyjnaja Hiandža.
Hladzicie: u 1897 hodzie siarod žycharoŭ Baku kaŭkazskija tatary, h.zn. azierbajdžancy, składali ŭsiaho 36%. Popyt na naftu ros, jaje zdabyvali ŭsio bolš, nasielnictva horada z 1897 da 1926 vyrasła ŭ čatyry razy, a dola azierbajdžancaŭ u im skaraciłasia da 26%! Pryčym asnoŭnyja ekanamičnyja i handlovyja pazicyi trymali armianie, rasiejcy, jaŭrei.
Jašče ŭ 1959 hodzie ŭ Baku žyło 35% ruskich, 21% armian i tolki 33% azierbajdžancaŭ, jakija zastavalisia narodam zbolšaha sialanskim. U Baku azierbajdžancy stali bolšaściu tolki ŭ 1970-ja hady. Voś čamu hety horad byŭ tradycyjna ruskamoŭny.
Azierbajdžanskaja hłybinka, masa, hladzieła na kasmapalityčny Baku varoža. U «Narodnym froncie» 90-ch libieralnuju bakinskuju intelihiencyju, jakaja navat pa-azierbajdžansku havaryć nie ŭmieła, chutka adsunuli na zadni płan.
Karani kryvi
Niezaležnaść, abvieščanuju paśla Pieršaj suśvietnaj vajny, nie było kamu abaraniać. Armianie masava słužyli ŭ rasijskim vojsku, a azierbajdžancaŭ tam było vobmal. Tamu navat načalnikam Hienštaba armii Azierbajdžanskaj Narodnaj Respubliki staŭ nie miascovy ŭradženiec, a hienierał Maciej Sulkievič, biełaruska-litoŭski tataryn ź Lidy.
Iran u azierbajdžanskaj dziaržaŭnaści nie byŭ zacikaŭleny, bo bajaŭsia za los svaich paŭnočna-zachodnich ziamiel, zasielenych etničnymi azierbajdžancami.
U vyniku azierbajdžanskija intelektuały i palityki mahli spadziavacca tolki na Turcyju.
Ad samaha pačatku nacyjanalnaha adradžeńnia ŭ Azierbajdžanie, jak nie ŭ jakoj inšaj krainie, byli mocnyja idei abjadnańnia ŭsich ciurkskich narodaŭ ad Mižziemnamorja da Kitaja. Hety ruch atrymaŭ nazvu «panciurkizm». Jaho prychilniki vystupali za intehracyju ci navat abjadnańnie z Turcyjaj.
Pieršaja suśvietnaja vajna pieraciakła na Kaŭkazie ŭ turecka-armianskuju, turki ažyćciavili raźniu armian, a armianie — etničnyja čystki Zanhiezura dy inšych terytoryj, dzie jany byli ŭ bolšaści.
Voś adkul u azierbajdžancaŭ i armian takaja ŭzajemnaja nianaviść, jakaja vybuchnuła kryvavaj vajnoj 90-ch. Kłubok kanfliktu dahetul nie raźviazany, i niajasna, chto, kali i jak zdoleje jaho vyrašyć.
Tryumf i pravał «Narodnaha frontu»
Vydatny rasijski sacyjołah Dźmitryj Furman, jaki śpiecyjalizavaŭsia akurat na Kaŭkazie, vyznačaŭ try asnoŭnyja faktary, jakija paŭpłyvali na farmiravańnie postsavieckich palityčnych sistem u roznych krainach: relihijna-cyvilizacyjny (tradycyjnaja kultura, relihija), papiaredni histaryčny dośvied narodaŭ i rola asoby.
U kancy 1980-ch hadoŭ, kali pačaŭ raspadacca Saviecki Sajuz, Azierbajdžanski narodny front (ANF), u duchu svaich papiarednikaŭ, uziaŭ na ŭzbrajeńnie łozunhi panciurkizmu i intehracyi z Turcyjaj, a taksama radykalnuju antyarmianskuju rytoryku. Hetym jon mocna roźniŭsia ad anałahičnych ruchaŭ jeŭrapiejskich respublik byłoha SSSR.
«Narodny front» u 1992 hodzie navat pryjšoŭ da ŭłady. Na prezidenckich vybarach tady pieramoh lidar frontu, navukoviec Abulfaz Elčybiej. Adnak Elčybiej nie pratrymaŭsia pry ŭładzie i hoda. Pry im u Karabachskaj vajnie Azierbajdžan paciarpieŭ parazu, ekanomika razvaliłasia, bo z krainy stali masava ŭciakać słavianie i armianie, u dziaržaŭnym kiravańni pačaŭsia chaos, siłaviki stali zmahacca pamiž saboj. Urešcie suprać Elčybieja ŭzbuntavaŭsia prarasijski cieniavik-miljanier Suret Husiejnaŭ. Elčybiej vymušany byŭ prasić dapamohi ŭ daśviedčanaha byłoha kiraŭnika savieckaha Azierbajdžana Hiejdara Alijeva. Toj na zaklik adhuknuŭsia, ale ŭładu bolš nie addaŭ. I navat paśla jahonaj śmierci jana pierajšła jahonamu synu Ilchamu. Ciapier ža Ilcham zrabiŭ vice-prezidentam svaju žonku Miechryban…
Pad daždžom naftadalaraŭ
Adsunuŭšy ad ułady nacyjanał-demakrataŭ, Alijeŭ sam pieraniaŭ mnohija ich idei. U pryvatnaści, kurs na zbližeńnie z Turcyjaj. Mienavita były člen Palitbiuro CK KPSS Hiejdar Alijeŭ vysunuŭ łozunh «Adzin narod — dźvie dziaržavy». Heta Azierbajdžan i Turcyja majucca na ŭvazie.
U vyniku ŭ 2009 hodzie amierykanskaje pasolstva ŭ Baku ŭ adnoj sa svaich depiešaŭ, jakija trapili ŭ «Vikiliks», zaznačała, što, «choć Azierbajdžan usio jašče abhruntavana ličycca častkaj postsavieckaj prastory, u kulturnym, moŭnym i ekanamičnym dačynieńni jon kudy bolšy satelit Turcyi, čym Rasii».
Kulturny centr Hiejdara Alijeva ŭ Baku, zbudavany pa prajekcie Zachi Chadzid. Fota Wikimedia Commons.
Klučavym hodam dla historyi sučasnaha Azierbajdžana staŭ 1994-y.
Mienavita tady Alijeŭ padpisaŭ z Armienijaj pahadnieńnie ab spynieńni ahniu, choć armianie kantralavali — i dahetul trymajuć — piatuju častku terytoryi Azierbajdžana.
Azierbajdžan paciarpieŭ parazu ŭ vajnie z armianami ŭ pačatku 90-ch i straciŭ kantrol nad značnaj častkaj krainy. Heta visić ciažkim hruzam nad śviadomaściu sučasnych azierbajdžancaŭ. Mapa z Wikimedia Commons.
U toj ža samy hod azierbajdžanski ŭrad padpisaŭ «kantrakt stahodździa» z kansorcyumam mižnarodnych naftavych kampanij ab raźviedcy i zdabyčy nafty ŭ Kaśpijskim mory, što pryniesła krainie stabilnyja vialikija prybytki.
Płošča Dziaržaŭnaha Ściaha ŭ Baku z kałasalnym 162-mietrovym fłahštokam. Fota Wikimedia Commons.
U 2005 hodzie byŭ zapuščany ŭ ekspłuatacyju naftapravod z Baku da tureckaha porta Džejchan, jaki vyvieŭ azierbajdžanskuju naftu na mižnarodnyja rynki. Dziakujučy naftavym hrošam kraina paśla hetaha try hady była suśvietnym lidaram pa chutkaści ekanamičnaha rostu. Heta byŭ bum i łas-viehas:
uzrovień biednaści ŭ krainie z 50% na pačatku 2000-ch upaŭ da 5% u 2010-ch. Kraina praviała «Jeŭrabačańnie» i Jeŭrapiejskija hulni, a «ikornaja dypłamatyja» (i afšornyja rachunki ŭładnaj elity) zrabili Azierbajdžan antyprykładam dla suśvietnych ŚMI.
Naftavyja viežy ŭ Naftavych Kamianiach pad Baku.
Prybytki ad ekspartu pryrodnych bahaćciaŭ dazvalajuć trymać prystojny ŭzrovień žyćcia, ale što budzie, kali jany źmienšacca? 40% pracoŭnaj siły ŭ krainie dahetul zaniatyja ŭ małatavarnaj sielskaj haspadarcy. Strukturnyja prablemy ŭ krainie zastajucca. Farmalna ŭ krainie dahetul isnujuć i apazicyja, i niedziaržaŭnyja ŚMI — ale jany ni na što nie ŭpłyvajuć.
Heta hramadstva, dzie niama zdarovaj kankurencyi, dzie panujuć kłany, ale abjadnanaje niepryjaznaściu da armian. Ci takaja sistema zmoža być kanurentazdolnaj u XXI stahodździ? Zaležyć ad cen na naftu.
