Viktar Marcinovič: Premija Hiedrojca — pralot pieramožcaŭ
Maksim Žbankoŭ nie maje racyi. Prablema Hiedrojca nie ŭ padzieńni miedyjnaj cikavaści. Niekalki siužetaŭ pra premiju ŭ hetym hodzie milhanuła pa niezaležnych sajtach. Pra vyniki navat skupa paviedamiŭ Tut.baj.
Pryčyna, ź jakoj u kulturnickich kułuarach padzieju pačali zvać vyklučna «mižhiedrojčykam», — u katastrafičnaj stracie hramadskaj cikavaści da premii.
Jak sfarmulavaŭ biaźlitasny Siarhiej Čały, čamu, kali žury načchać na toje, što čytajuć biełarusy, biełarusam nie pavinna być usio roŭna, što tam vyrašaje žury?
Stvaryłasia durnaja situacyja, kali tyja knižki, jakija jašče mohuć znajści svajho niešmatlikaha čytača (nakład u 3-4 tys. dla 9-miljonnaj krainy — mizerny) ihnarujucca premijaj jak «masavaja litaratura». I tut samy čas patłumačyć, što nijakaj masavaj litaratury ŭ nas niama. Što luby niebaraka, jaki vyrašyŭ pisać u Biełarusi pa-biełarusku, — užo dekadent. Bo šukaŭ by pośpiechu ŭ miljonaŭ — pačynaŭ by z vybaru pravilnaj movy.
Paznačyŭšysia na samym pačatku (kaniečnie, dla ŭšanavańnia Kaściukieviča varta było b dačakacca, pakul jon napiša hruntoŭnuju «Babarozu», bo pieramoha brašurki «Zbornaja pa niehałoŭnych vidach sportu» vyklikała pytańni), tendencyja pašyrałasia z hodu ŭ hod, prymajučy kardynalnyja formy.
Kali my pradali druhi tysiačny nakład «Movy» za miesiac, a dyzajnier Vadzim Prakopčyk zrabiŭ sakołki ź ijerohlifami «Mo» i «Va» ŭ vykanańni majstra kalihrafii Li Czo, blizkija mnie ludzi padzialilisia na dva koły. Koła aptymistaŭ zapeŭnivała mianie, što «Mova» dakładna ŭvojdzie ŭ trojku pieramožcaŭ Hiedrojca, bo jana pra Duboŭku, pra biełaruskuju litaraturu, darma što z aŭtaram čamuści vyrašyli varahavać PENaŭskija krytyki. Piesimisty ž zapeŭnivali, što Hiedrojc «Movu» praihnaruje. I što z natoŭpam na aŭtohraf-siesijach, ź pierakładami i recenzijami za miažoj, pra Hiedrojca mnie naohuł varta zabycca nazaŭsiody.
«Razumieješ, — patłumačyli tady mnie, — premii ŭ Biełarusi dajuć tym, kaho nie bajacca. Ci tym, kaho chočacca kryšačku paškadavać. Ty ź imi nie pješ. To kali ty zrobišsia starym ci straciš usich svaich čytačoŭ — tady, moža, i dažyvieš da jakoj uznaharody. Lubaja premija tut — nahoda dla sumu, a nie dla honaru. Kali ty atrymaŭ jaje — značyć, tabie nie zajzdrościać».
Racyju mieli piesimisty. «Mova» nie ŭvajšła nie tolki ŭ trojku, ale i navat u karotki śpis. Moj nastupny raman, «Voziera radaści», niečakana znojdzieny mnoj u doŭhim śpisie maskoŭskich «Ruskaj premii» i «Jasnaj palany» (pa apošnim ja vykazaŭ svaju pazicyju), u Biełarusi akuratna pralacieŭ praz usie niezaležnyja ŭznaharody. «Kniha hodu» jaho prosta nie zaŭvažyła. Ruskaje hučańnie biełaruskaha ramana akazałasia bolš zaŭvažnym. Ja da hetaj situacyi pryzvyčaiŭsia i navučyŭsia nie pierajmacca — takija rečy, jak ekranizacyja, nad jakoj pracuje Alaksiej Pałujan, hetamu dapamahajuć.
Ale ja pryhadaŭ słovy piesimistaŭ dva tydni tamu. Kali raptam roŭna tyja ludzi, jakija spačatku nachvalvali Andrusia Horvata, pačali ŭ sacyjalnych sietkach staranna jaho beścić i vykryvać. Ździŭleńnie tut vyklikaŭ nie ton, bo zaŭsiody dla tych, kaho mocna chvalać, znachodziacca tyja, chto mocna łaje. Ździŭleńnie vyklikała mienavita rezkaja źmiena palarnaści. «Kali žadaješ daviedacca, što kalehi nasamreč dumajuć pra tvaje tvory, dajdzi da karotkaha śpisu Hiedrojca», — zrazumieŭ tady ja.
Usio prosta. Pakul ty niejki tam čeł z kazoj, jaki daŭnšyfcić u vioscy, — ciabie varta padtrymlivać. A voś jak ty zrabiŭsia «samym papularnym piśmieńnikam u Biełarusi» dy navažyŭsia — chamuha! — vypravicca badziacca pa Jeŭropach, tut uklučajucca ŭžo zusim inšyja miechanizmy kankurencyi. Z razradu vartaha žalu, śmiešnavataha fryka ty pierachodziš, suka, u katehoryju sapiernikaŭ, jakija pretendujuć na kaniušynu sapraŭdnych tvorcaŭ. Spuskajem sabak.
Vy kažacie, što nie razumiejecie łohiki papiarednich pieramoh na Hiedrojcy? Ja taksama jaje nie razumieju.
Ale ŭsio prosta. U šmat jakija hady (vyklučeńniami dla mianie źjaŭlajucca cudoŭny «Aŭtamat z haziroŭkaj» Niaklajeva i daskanałaja «Chvilinka» Babkova) — dyk voś, šmat u jakija hady pieramožca premii abiraŭsia ŭ łohicy nie «kamu varta ŭručać», a «kamu nielha ŭručać ni pry jakich abstavinach».
Heta jak z Uładzimiram Sarokinym, jaki paśla svajho mižnarodnaha tryumfu vyklikaŭ takuju piakielnuju zajzdraść kalehaŭ, što pieršuju vialikuju premiju na radzimie atrymaŭ tolki ŭ 2010-m.
I kazać tut treba nie pra miechaniku abrańnia žury (chacia słovy adsiul pra «jašče adnaho litaratara, jaki karystajecca davieram» mianie vielmi paviesialili: ludzi, jakija rychtavali hetaje abhruntavańnie, prosta nie ŭciamili, jak pa-dzikunsku jano vyhladaje za miežami siabroŭskaha kołca), a pra toje, čamu žury pavodzić siabie mienavita tak. Čamu, naprykład, zamiest Bachareviča abiraje Kaźko.
I tut sprava ŭ ahulnaj roli, jakuju adyhryvaje piśmieńnik u biełaruskim hramadstvie. Prazaikaŭ, paetaŭ — nie zaŭvažna. Knihi amal nie čytajucca, na litaraturnyja imprezy amal nichto nie chodzić. Heta vypracoŭvaje kompleks deficytu ŭvahi z usimi nastupstvami. Takimi, jak vielmi lohka vyznačalnyja pačućci, što pieražyvaje čałaviek z deficytam uvahi, kali hladzić na praźmiernuju ŭvahu da inšych kaleh. Žury sprabuje abrać pieramožcu, a abiraje kaho zaŭhodna, ale nie pieramožcu. Taho, da kaho niama zajzdraści.
Ja nie chacieŭ padklučacca da krytyki hetych utulnych hiešeftaŭ, bo nie maju zvyčki krytykavać čužyja pamyłki biez šansu ich vypravić. Ale kali nazirać za hetym moŭčki, situacyja nie vypravicca anikoli.
Jak adradzić reputacyju premii Hiedrojca? Pa-pieršaje, nie vynachodzić rovar. Pahladzieć, jak vyznačajecca žury premij u inšych krainach. Pacikavicca tym, što takoje Booker Prize Foundation i ŭ jakich adnosinach jon z Booker's Advisory Committee. Zrabić tak, kab skład žury nie vyznačali try čałavieki (uklučna z «jašče adnym litarataram, jaki karystajecca davieram»). Da taho času Hiedrojc na hrošy davierlivych donaraŭ budzie ruparam intaresaŭ nie prosta tusoŭki, ale adnaho vielmi abmiežavanaha koła ŭ tusoŭcy. Jakoje praz apisanyja vyšej čyńniki prosta nie zdolnaje zrabić łaŭreatami pieramožcaŭ.
