Valancina Lemciuhova. Čym pahražaje ŭmiašańnie ŭ tapanimiju
U Biełarusi znoŭ inicyjujuć źmieny ŭ zakanadaŭstva, jakija dazvolać nazyvać hieahrafičnyja abjekty nie vyklučna na biełaruskaj movie, jak ciapier, ale i na ruskaj. Čym heta pahražaje?
NN pieradrukoŭvaje artykuł doktara fiłałahičnych navuk, prafiesara Valanciny Lemciuhovaj «Jak nam viarnuć biełaruskija nazvy?», apublikavany 3 vieraśnia 2013.
Ni ŭ adnoj cyvilizavanaj krainie śvietu nacyjanalnaja tapanimija nie zaznała takoha hłumleńnia, jak u Biełarusi.
Jašče i siońnia na joj lažyć adbitak dziejnaści polskaj i rasijskaj kancylaryi. Ale najbolšy ździek nad joj učynili savieckija ŭładnyja struktury. Voś jak heta ździajśniałasia na praktycy.
Amatarski pieratrus
Jak zaŭvažyŭ jašče bajkapisiec Ivan Andrejevič Kryłoŭ, bieznadziejna čakać dobrych vynikaŭ, kali nie za svaju spravu biarucca amatary-samatužniki. Biełarusy majuć svoj horki vopyt takoha kštałtu.
Biez elemientarnaha ŭjaŭleńnia pra značnaść tapanimii jak histaryčna-kulturnaha pomnika i nośbita kaštoŭnaj infarmacyi takija amatary raspačali maštabnuju kampaniju pa źniščeńni našych staražytnych, niaredka ŭnikalnych, adzinkavych taponimaŭ.
Kolki niepapraŭnych strat naniesiena biełaruskaj tapanimii ŭ vyniku biazdarnych pierajmienavańniaŭ! Źniščałasia ŭsio, što nie adpaviadała čynoŭnickamu ŭśviedamleńniu novaj ideałohii abo hučała jak byccam nie vielmi prystojna. Ale, da prykładu, što ideałahična škodnaje nieśli ŭ sabie biełaruskija taponimy Lichternia, Patašnia, Huta, Majdan, Radaceń? Amal usie jany niepaŭtornyja i pieravažna mieściać u sabie nazvy staražytnych biełaruskich promysłaŭ: huta ‘pradpryjemstva, dzie vyrablajecca škło', majdan ‘smałakurnia; pieč dla apalvańnia cehły', patašnia ‘patašny zavod', lichternia ‘pradpryjemstva, na jakim vyrablali lichtery – nievialikija hruzavyja sudny typu baržy'. A što nieprystojnaje pačułasia niekamu ŭ naźvie Haviazna Staŭbcoŭskaha r-na? U jaje asnovie ni što inšaje, jak nazva travianistaj raśliny haviaz (nacisk na pieršym składzie), jakaja zvyčajna raście pa bierahach rečak i vadajomaŭ. Niezrazumieła taksama, dziela čaho i dziela kaho stała achviaraj staražytnaja nazva Mondzin (pieršaja zhadka — 1559 hod). Spačatku jaje pierajmienavali na Sirienievka, jakaja, pa śviedčańni Ja. Adamoviča, pa-biełarusku stała pisacca Siarenieŭka. Vidać, heta i zmusiła čynoŭnikaŭ paŭtorna pierajmienavać jaje ŭ Čaromuški. U asnovie taponima Mondzin — niamieckaje słova mond ‘miesiac'. U razmoŭnym užyvańni tak nazyvajecca łysina čałavieka, jakaja nahadvaje pa formie dysk miesiaca. Značyć, zasnavalnikam abo ŭładalnikam pasielišča byŭ čałaviek z takoj łysinaj.
A chiba možna čym-niebudź rastłumačyć zamienu całkam niejtralnych taponimaŭ Barok,Harby, Dvor Levandoŭskaha, Hiermanava, Adviernica, Mikałajeŭka, Chaciejeŭka, Chatki, Kuravičy, Šałamy, Placianičy, Kryžovy Łoh, Padhoranka, Kaŭšoŭka, Božy Dar i šmat inšych?
Ni ŭ adnym z aficyjnych śpisaŭ taponimaŭ nie byŭ prastaŭleny nacisk, praz što taponimy niaredka pračytvalisia pamyłkova i navat traplali ŭ lik abraźlivych. Prykładam mohuć słužyć Martyški (nacisk na apošnim składzie) i Chołuj (nacisk na pieršym składzie). U vyniku pieranosu nacisku jany pa asacyjacyi z martyškami i chałujami padpali pad pierajmienavańnie. Miž inšym sens ich biaskryŭdny. Martyški pachodziać ad asabovaha imia Martyn, jakoje ŭjaŭlaje saboj razmoŭnuju formu ad aficyjnaha imia Marcin, a nazva Chołuj pachodzić ad słova chołuj ‘piasčany nanos na bierazie raki'.
Z hetaj ža pryčyny źnikła nazva Jazvy. Pachodzić jana zusim nie ad słova jazva (nacisk na pieršym składzie), a ad jazva (nacisk na apošnim składzie) ‘pratoka, pratočnaja bałacina, jakaja nie zamiarzaje zimoj'.
Prykładam tapanimičnych kurjozaŭ stali pierajmienavańni taponimaŭ Morač u Savieckuju Morač i Alos uČyrvony Alos. Atrymaŭsia ideałahičny kazus, bo morač aznačaje ciomnaje zmročnaje bałota, a alos – alchovaje bałota.
Šmatlikija pieranazyvańni spradviečnych nazvaŭ (i na ruskaj, i na biełaruskaj movie) zapałymnieli ideałahičnaj čyrvańniu: Krasnaja Płoščadź, Krasny Pachar, Krasny Les, Krasny Roh, Krasny Śviet, Krasny Maj, Krasny Partyzan, Čyrvony Barec, Čyrvonaja Źviazda, Čyrvonaja Znamienka, Čyrvonaja Kvietka, Čyrvony Aharod, Čyrvony Aharodnik, Čyrvony Zmahar, Čyrvony Klin, Čyrvony Pilščyk, Čyrvony Ściah, Čyrvony Šlach, Čyrvony Vapniak, Čyrvony Rubiež, Čyrvony Hontaŭščyk, Čyrvonaja Charkaŭka.
Nie lepšy los napatkaŭ taponimy, jakija zastalisia žyć. U pracesie pieraafarmleńnia biełaruskaj tapanimii na arfahrafiju ruskaj movy mnohija taponimy stracili svoj pieršasny sens, formu, strukturnaje abličča, aryhinalnaść. Tak, na terytoryi Biełarusi nieadnarazova paŭtarajecca nazva Pralnia, jakaja pachodzić ad biełaruskaha słova pralnia ‘pamiaškańnie, dzie myjuć bializnu'. Pa-rasijsku jana pieraahučanaja ŭ Prialnia ‘pamiaškańnie, dzie praduć'. A taponimu Praniki ‘ludzi, jakija zajmajucca myćciom bializny' nadadziena hučańnie Prianiki ‘pierniki'.
Šmatlikija spradviečnyja nazvy biaźvinna źniščanyja i zamienienyja niejkim ideałahičnym surahatam typu Praletaryja,Višniovaja, Ramaški, Załoh Piacihodki, Pieršamaj, Vazraždzieńnie, Nadziežda, Pabieda, Akciabr, Kastryčnik, Źviazda, Zorańka, Rasśviet, Łučazarnaja, Pieradavy, Pracoŭnaja, Novaje Žyćcio, Novy Ład, Čyrvonaja Zara, Partyzanaŭka, Prahres, Pražektar, Trud, Balšavik, Kamsamolec! Chiba heta paŭnacennyja nazvy dla nasielenych punktaŭ? Heta pustyja štučnyja znaki, jakija nie majuć nijakaha dačynieńnia ni da historyi pasieliščaŭ, ni da abjektaŭ ich navakolla. Naprykład, što atrymajecca, kali ŭ pasieliščach ź pieraličanymi nazvami źjavicca škoła, krama, dziciačy sadok? Jak jany buduć nazyvacca? Jak buduć nazyvacca ludzi, jakija tam žyvuć? Ci padumaŭ chto pra heta? I tym nie mienš takija nazvy pryjšli na miesca tysiač tapanimičnych śviedak našaj histaryčnaj minuŭščyny, jakija mahli b šmat čaho raskazać nie tolki linhvistu, ale i historyku, hieohrafu, ekanamistu, etnohrafu.
Majučy na ŭvazie tapanimiju, niamiecki fiłołah Vilhielm Hrym pisaŭ: «Jość bolš žyvyja śviedčańni pra narody, čym kości, damaviny i zbroja, – heta ich mova». U nas ža na ruinach šmatviakovaj narodnaj tvorčaści zabujała pyšnaja ruskamoŭnaja fantazija.
Vioska (vulica), jak ciabie nazyvać?
Uvieś hety nabor navatvoraŭ na ruskaj i biełaruskaj movie zatym pačali dasłoŭna pierakładać z movy na movu, što ŭniesła strašennuju błytaninu i raznaboj u sistemu biełaruskaj tapanimii. U vyniku ŭźnikła takaja źjava, jak dvuchnazoŭje (Dvihatiel – Ruchavik, Krasnyj Pachaŕ – Čyrvony Araty, Romaški – Ramonki, Oktiabŕ – Kastryčnik i inš.) i taponimy faktyčna pierastali vykonvać svaju asnoŭnuju naminatyŭnuju funkcyju – słužyć adnaznačnym aryjenciram na miascovaści. Padčas dyjalektałahičnych ekśpiedycyj mnie davodziłasia hutaryć z žycharami dvuchnazoŭnych pasieliščaŭ. U adkaz na pytańnie, jak usio ž taki nazyvajecca ich vioska, naprykład, Pobieditiel ciPieramožac, jany tolki paciskali plačyma.
Nadzvyčajnaja tapanimičnaja błytanina ŭźnikła ŭ vyniku pierakładu taponimaŭ z kampanientam Krasny – Čyrvony. Nazvy typu Krasnyj Bolšievik, Krasnyj Majak, Krasnyj Oktiabŕ pry pierakładzie zrabilisia čyrvonymi: Čyrvony Balšavik, Čyrvony Majak, Čyrvony Kastryčnik. A tyja pieranazovy, jakija aficyjna zaśviedčanyja pa-biełarusku (jość i takija), pry pierakładzie na ruskuju movu stali krasnymi. U hetaj kałamuci ŭžo ciažka vyłučyć biełaruskija spradviečnyja krasnyja nazvy, jakija nijakich adnosin da kastryčnickaj revalucyi nie majuć. Jany pachodziać ad staražytnaha prymietnika krasny ‘admietny pryhažościu, charastvom, malaŭničaściu navakolla'. Naprykład, Krasnaja Słabada, Krasny Dvor, Krasnapolle. Pieršyja ŭpaminańni ab ich u piśmovych krynicach adnosiacca da 14-16 stahodździaŭ, a ŭźnikli jany značna raniej.
Ale nie tolki pierakłady, a i zvyčajnaja niadbajnaść moža pryvodzić da dvuchnazoŭja. Pa ŭsioj Biełarusi sustrakajucca vypadki, kali litaralna na dźviuch susiednich šyldach nazva adnoj i toj ža vioski pišacca pa-roznamu: Valeŭka i Valaŭka, Astrašycy i Astrošycy, Traščycy i Troščyčy, Bilcevičy i Bilcavičy i pad.
Ad savieckich časoŭ panuje anarchija i błytanina ŭ pierakładnoj častcy nazvaŭ našych vulic. Navat dobry znaŭca biełaruskaj i ruskaj movaŭ nie ŭ stanie pryzvyčaicca da dvuchmoŭja: Kryničnaja – Rodnikovaja, Viasiołkavaja – Radužnaja, Špalernaja – Obojnaja, Čyhunačnaja – Žieleznodorožnaja, Jaravaja – Ovražnaja, Budaŭnikoŭ – Stroitielej, Bezavaja – Sirienievaja, Uschodniaja – Vostočnaja, Paŭnočnaja – Sieviernaja, Kałhasnaja – Kołchoznaja i inš. Viadoma niamała kazusaŭ, jakija ŭźnikajuć na hlebie pierakładaŭ. Tak, naprykład, na vulicy Kryničnaj adbyłosia zdareńnie. Milicyjanier aformiŭ pratakoł, ukazaŭšy nazvu vulicy, napisanuju na šyldzie, – Kryničnaja. Zališnie adukavany śledčy ŭnios hetuju nazvu ŭ papiery ŭžo ŭ pierakładnym varyjancie – Rodnikovaja. U vyniku z zały suda dakumienty viarnulisia na daśledavańnie, bo sudździa całkam zakonna pabačyŭ roznačytańni pry vyznačeńni miesca zdareńnia. Niekatoryja samadziejnyja pierakłady nahadvajuć aniekdot. Dziaŭčyna napisała list siabroŭcy. Uziałasia padpisvać kanviert i zadumałasia, jak nazva vulicy Vialiki Haściniec budzie hučaćpa-rusku. Urešcie napisała: ulica Bolšoj Podarok. Paštoŭka viarnułasia z prypiskaj, što takoj nazvy ŭ horadzie niama.
Horš za ŭsio, što daloka nie ŭsie i aficyjnyja pierakłady možna pryznać adekvatnymi, biassprečnymi. Da prykładu vulica Cahielnaja pierakładajecca jak Kirpičnaja. A chiba vytvornaja asnova hetaha prymietnika — cehła? Kali tak, to vulica nazyvałasia b Cahlanaja, a nie Cahielnaja. Cahielny – heta prymietnik ad nazoŭnika cahielnia – «kirpičnyj zavod». A značyć, pravilny pierakład – Kirpičnozavodskaja.
Vulica Dyjamientavaja pierakładajecca jak Ałmaznaja. Ale ž ałmaz – heta syry pryrodny minierał, a dyjamient – apracavany, adšlifavany peŭnym sposabam ałmaz. U ruskaj movie jość ekvivalent biełaruskaha słova dyjamient – heta diamant. To adkul uziaŭsia ruski adpaviednik Ałmaznaja dla biełaruskaj nazvy?
Vulica Jaravaja pa-rusku pierakładajecca jak Ovražnaja. Ale ŭ ruskaj movie jość słova jar, pryčym jano źjaŭlajecca mnahaznačnym: ‘krutoj obryvistyj bierieh rieki, oziera, skłon ovraha; obryv', ‘ovrah, łoŝina'. Čamu z usich ekvivalentaŭ pry pierakładzie byŭ abrany mienavita ovrah?
I takich vypadkaŭ sotni.
Zamiežnyja hości błudziać u Biełarusi
Zamiežnyja hramadzianie, pryjazdžajučy ŭ Biełaruś, dziviacca i aburajucca z našaha vynachodnictva pa pierakładzie nazvaŭ vulic. Pryhadajem chacia b dva epizody.
U saviecki čas dvoje ŭdzielnikaŭ mižnarodnaj kanfierencyi (u Minsku) pažadali schadzić u kino. Naš supracoŭnik kupiŭ im bilety, pakłaŭ ich u kanviert i na kanviercie napisaŭ: kinateatr «Pieramoha» («Pobieda»). Ad supravadžeńnia našyja hości admovilisia. Pračytaŭšy nadpis, razhubilisia. Što za rebus? U jaki kinateatr im kiravacca? Źviarnulisia da dziažurnaj haścinicy, ale taja im nie dapamahła. Na vulicy niechta, vidać, nie razabraŭšysia, što im patrebny kinateatr, skiravaŭ haściej na Płošču Pieramohi. Tolki tam milicyjanier rastłumačyŭ, što ŭ Biełarusi kinateatry majuć dźvie nazvy, ale na sieans jany ŭžo spaźnilisia i aburanyja viarnulisia ŭ haścinicu. A nazaŭtra vylivali ŭvieś svoj hnieŭ na haspadaroŭ kanfierencyi.
A voś zusim niadaŭni vypadak. Dvoje maskoŭskich studentaŭ zavitali ŭ Minsk na muzyčny kancert. Kupili kartu minskaha mietro, padličyli, kolki stancyj im treba prajechać, kab pierajści na inšuju liniju. Na karcie hetaja stancyja abaznačałasia jak Oktiabŕskaja, a kali vyjšli z vahona, jana akazałasia Kastryčnickaj. Razhubilisia chłopcy. «Što heta za pramiežkavaja stancyja, jakaja nie trapiła na kartu», – padumali jany. Patelefanavali siabram i tolki tady daznalisia, što ŭ Biełarusi, jak jany vykazalisia, tak prykra žartujuć z pryjezdžych.
«Vniesti iźmienienija, priedusmatrivajuŝije ispolzovanije priamoho pierievoda pri pieriedačie hieohrafičieskich nazvanij s biełorusskoho jazyka na russkij».
Takoje rasparadžeńnie pryjšło ŭ Tapanimičnuju kamisiju pry Saviecie ministraŭ Respubliki Biełaruś.
A ci mahčyma ŭvohule ažyćciavić pramy (h.zn. dasłoŭny) pierakład nacyjanalnaj tapanimii na inšuju movu? U suśvietnaj praktycy takoha precedentu jašče nie było i, musić, nikoli nie budzie, bo taki pierakład – sprava niepadjomnaja, navat kali b za jaje ryzyknuŭ uziacca sam Boh.
Da taponimaŭ nielha padychodzić tak, jak da zvyčajnych słovaŭ, dla pierakładu jakich možna zaŭsiody adšukać patrebny ekvivalent u pierakładnych słoŭnikach. Sens taponimaŭ schavany pad toŭščaj viakoŭ i dabracca da jaho vielmi niaprosta. Heta tłumačycca tym, što mnohija słovy, zadziejničanyja ŭ tapanimii, daŭno vyjšli z užytku abo žyvuć, ale ŭžo zusim u inšych značeńniach. Hałoŭnaj pieraškodaj dla pierakładu nacyjanalnaj tapanimii na lubuju inšuju movu źjaŭlajecca adsutnaść chranałahična i sensava adekvatnych adpaviednikaŭ u inšych movach, bo kožnaja nacyja raźvivałasia pa svaim, tolki joj ułaścivym scenary. Sutnaść nazvaŭ, jakimi my karystajemsia siońnia, raskryvajecca tolki ŭ kantekście realij toj epochi, jakaja ich sparadziła.Naprykład, bieznadziejna šukać ekvivalenty dla pierakładu taponimaŭ Vałoki, Marhi, Zaścienki, Kletki, Siaredniaje Siało, Prydatki, Naddatki, Rezki, Ryski i inš., sparodžanyja ziamielnaj reformaj «Ustava na vałoki» 1557 h. Na terytoryi Rasii anałahaŭ u jaje nie było.
Kali nie ŭličyć hetyja abstaviny, tak zvany pramy pierakład u dačynieńni da taponimaŭ pieratvarajecca ŭ fikcyju. Voźmiem, naprykład, biełaruskija taponimy Vialiki Dvor, Vialikaje Siało, Vialikaja Słabada. U kniažacki pieryjad nazvy Vielikij Dvor, Vielikoje Sieło, Vielikaja Słoboda davalisia nie za toje, što jany vyznačalisia svaimi pamierami, a za toje, što naležali vialikim kniaziam. Paćvierdžańniem hetamu słužać teksy staražytnych piśmovych krynic: «A Słoboda Vielikaja – to otčina vielikich kniaziej», «Kniaź Andriej Dmitrijevič dał ihumienu Kiriłłu sieło svoje Vielikoje». A ŭ Łaŭrencieŭskim letapisie (1377 h.) paviedamlajecca, što vialiki kniaź Viačasłaŭ siadzieŭ u Kijevie «na Vielikom dvorie». U epochu Kijeŭskaj i Maskoŭskaj Rusi aprača vialikich kniazioŭ da vyšejšaha sasłoŭja naležali taksama «bolšije bojarie». Ich pasieliščy, u adroźnieńnie ad vialikakniažackich, nazyvalisia Bolšoj Dvor, Bolšoje Sieło. Na biełaruskaj etničnaj terytoryi takoha vysokaha bajarstva nie isnavała, a tamu histaryčna apraŭdanymi dla biełaruskaj tapanimii źjaŭlajucca tolki nazvy, u jakich słovy dvor, siało, słabada spałučajucca z prymietnikam vialiki i nie ŭtvarajuć antanimičnuju paru z prymietnikam mały. U dadatak u rasijskaj tapanimii bieź pierakładu funkcyjanujuć nazvy z kampanientam Vielikij (Vielikij Ustiuh, Vielikije Łuki) i Bolšoj (Bolšoj Bor, Bolšoje Sieło, Bolšoj Ivan). Adpaviedna pierakład Vialikaje Siało na Bolšoje Sieło źjaŭlajecca skažeńniem, adstupleńniem ad histaryčnaj praŭdy. Krychu inšaja situacyja ŭ nazvach, što ŭtvarajuć procilehłyja pary: Vialikaje Siało – Małoje Siało, Vialikija Lepi – Małyja Lepi. Ale i ŭ hetym vypadku nie treba śpiašacca Vialiki zamianiać na Bolšoj, pakolki ŭ pieryjad uźniknieńnia nazvaŭ Vialiki ŭ ich składzie ŭžyvaŭsia nie ŭ sensie ‘značny pavodle svaich pamieraŭ', a ŭ sensie ‘hałoŭny, asnoŭny'.
Ci jašče adzin prykład. Nazva Haj pierakładajecca jak Roŝa. Zdajecca, zvyčajnyja słovy. A tut chavajecca surjoznaja prablema. Słova haj u biełaruskaj movie abaznačaje nie adno, a niekalki paniaćciaŭ. U «Tłumačalnym słoŭniku biełaruskaj movy» haj – heta nievialiki les, zvyčajna liściovy; dubrova. U biełaruskich dyjalektach haj – heta: 1. lasok siarod pola; 2. małady chvajovy les; 3. nievialiki pryhožy źmiešany lasok ci častka lesu. Jakoje z hetych paniaćciaŭ lehła ŭ asnovu nazvy, vyśvietlić praktyčna niemahčyma. Tady čamu Haj – heta mienavita Roŝa, a nie Barok, Chvojnik, Dubrova, prosta Lasok? Bolš za toje, u ruskaj movie jość słova haj. To ci varta naohuł rabić pierakład?
Ci jość vyjście z hetaj tupikovaj situacyi? Jość. Treba ačyścić nacyjanalnuju tapanimiju ad nanosnaha surahatu, viarnuć našyja spradviečnyja nazvy, a tyja, jakija sapraŭdy niasuć u sabie niejki niehatyŭ, pierajmienavać u duchu narodnych tradycyj. Tak i mierkavałasia zrabić padčas pracy nad daviednikam «Nazvy nasielenych punktaŭ Respubliki Biełaruś» u šaści tamach. Ale nas nie padtrymali miascovyja ŭłady. Dy i sama pracedura viartańnia stračanych najmieńniaŭ akazałasia nadzvyčaj składanaj.
Pa-rusku nazvy pasieliščaŭ i vulic varta pieradavać sposabam tranślitaracyi (palitarna). U naš čas, kali pry AAN stvorana Hrupa ekśpiertaŭ pa nacyjanalnaj standartyzacyi, jakaja vypracavała rekamiendacyi pa pieradačy tapanimii z adnoj movy na druhuju, prosta niesalidna zajmacca sumnieŭnymi pierakładami. I nie ŭ intaresach dziaržavy kidać cień na mižnarodny aŭtarytet krainy, zdabyty ŭ halinie tapanimii za apošnija dziesiacihodździ.
Taponimy – vočy krainy. Z hłybini viakoŭ jany vyśviečvajuć histaryčny los naroda, jaho kulturnyja i duchoŭnyja nabytki, jaho mientalitet. I zusim užo nieprystojna pieratvarać nacyjanalnuju tapanimiju ŭ raźmiennuju manietu.
Dumajecca, što i našaj uładzie i ŭsim nam nie ŭsio roŭna, što buduć vyśviečvać hetyja vočy: historyju i kulturu narodu, jaho niezaležnaść, samabytnaść movy abo našu niadbajnaść, biaspamiactva, rabalepstva, nievuctva i bieskulturje.
