«Цэрбер вялікім нажом разразае мне твар». Студэнтка Ася Булыбенка — пра самае цяжкае зняволенне пасля зняволення, спробу суіцыду і вяртанне да жыцця
Настасся Булыбенка адсядзела два гады па «справе студэнтаў», а потым яшчэ трыццаць сутак за тое, што не скарылася незаконнай забароне на выезд з краіны. Дзяўчына расказала «Нашай Ніве» сваю пранізлівую гісторыю, у якой знайшлося месца шматлікаму гвалту, спробе суіцыду, каханню і адраджэнню. Гісторыя, у якой адбілася ўся Беларусь.
«У калоніі нараджаюцца чуткі, што паміж супрацоўнікамі і асуджанымі нешта адбываецца»
Калі мяне затрымалі, адразу зрабіла сабе ўстаноўку, што гэта — прыгода, неймаверная магчымасць для невінаватага чалавека пабачыць, як гэта ўсё ўладкаванае. Дагэтуль сама не магу паверыць, што я праз гэта прайшла. Цяжка было ўкласці ў галаве ўсё, што я там бачыла.
Асноўная маса жанчын у калоніі — тыя, хто сядзяць за забойства мужа ў выніку п’янкі, бойкі, таго, што ён яе збіваў. А ім усім ставяць наўмыснае забойства, і для мяне гэта быў проста пераварот усяго. Бачыла жанчыну, якой у міліцыі, калі яна скардзілася на мужа, сапраўды сказалі: «Званіце, калі заб’юць». У 19 гадоў я была да такога не гатовая.
Адна рэч — я, я выйшла з-за несправядлівасці, праз гэтыя несумленныя выбары і гвалт. А гэта ўсё было столькі гадоў са звычайнымі людзьмі, і ім не пішуць лісты, пра іх не робяць допісы. Іх ніхто не ведае, а іх тут столькі сядзіць!
Вядома, былі яшчэ дзяўчаты па [артыкуле] 328. На Валадарцы на мяне пасыпаліся гісторыі, як яны зрабілі адну закладку і селі, нібыта за арганізацыю [абароту наркотыкаў]. Я супраць наркотыкаў, але за іх даюць такія вялікія тэрміны, і ў калоніі такі вялікі атрад для непаўналетніх. У асноўным там дзяўчаты па 328, якім даюць па дзесяць гадоў, і гэта жудасна.
Чула расказы пра мужчынскія калоніі, таму мне ёсць з чым параўнаць нашу. Лічу жаночую калонію для першаходак самай строгай. Там усё вельмі падабранае пад супрацоўнікаў, дужа жорсткія правілы ўнутранага раскладу, ад якіх нельга адыходзіць ні на крок. У любой мужчынскай калоніі рэжым трохі прасцейшы, бо самі асуджаныя трохі стрымліваюць супрацоўнікаў, а нашу калонію я б назвала калоніяй строгага рэжыму.
Гэта выяўляецца ва ўсім: у часе пад’ёму і адбою, форме адзення, мыйных днях — усё гэта нельга парушаць.
Мяне ўразіла, наколькі там абясцэньваецца жаноцкасць, гэта ў табе проста забіваюць. Жанчыны там разгружаюць фуры з бульбай, ты змываеш з асфальту лужыны і птушыныя какашкі. Можна памыць галаву толькі двойчы на тыдзень, і няма розніцы, як хутка ў цябе тлусцеюць валасы. Калі памыеш галаву ўпотай і гэта пабачыць нехта з асуджаных, цябе адразу здадуць і ты паедзеш у ШІЗА.
Яшчэ ёсць чыстка цыбулі і бульбы, пасля якой ты смярдзіш, і дадатковы душ даюць не ва ўсіх атрадах. Не маеш магчымасці нічога надзець, акрамя двух варыянтаў формы: касцюм багнавага колеру, які па правілах нельга нават ушыць пад сябе, хаця дзяўчаты гэта і робяць, каб не выглядаць мяхамі з бульбай, і ружовыя сукенкі. Праз працоўныя ўмовы хустачкі, якія можна насіць толькі пэўным чынам, нас робяць аднолькавай масай.
Але самае для мяне незразумелае — размовы асуджаных з мужчынамі-супрацоўнікамі тэт-а-тэт у капцёрцы. Калі ў мужчынскай калоніі хлопец ідзе да доктаркі, прыём праходзіць з адчыненымі дзвярыма і на ім прысутнічае мужчына-супрацоўнік. Гэта лагічна, нельга пакідаць у калоніі мужчыну і жанчыну сам-насам.
Але ў нашай калоніі супрацоўнікі прасілі вызваліць капцёрку са скрынкамі ці жылую секцыю і закрываліся там з асуджанай. Пасля такога ў калоніі нараджаюцца чуткі, што паміж супрацоўнікамі і асуджанымі нешта адбываецца, але са мной усё было ў парадку.
Праз усё гэта ты перастаеш сябе адчуваць не толькі жанчынай, але і чалавекам увогуле. Для мяне было дзіўна, калі я прыйшла на доўгае спатканне, проста надзець сваё адзенне, схадзіць у душ, выйсці з кубкам гарбаты на вуліцу. Сяджу і думаю: ого, я чалавек!
Усё, што робяць у калоніі, з пункту гледжання псіхалогіі я назвала «Галоднымі гульнямі». І цяпер ёсць адчуванне, што яны гэта распаўсюдзілі на ўсю Беларусь.
Якой пабачыла краіну пасля вызвалення
Калі я выйшла, не чытала навіны, каб сябе засцерагчы.
Бо першае, што мне сказалі на волі — нічога не лайкай і не чытай, за гэта саджаюць. Падумала, гэта параноя, але ў першы тыдзень мне гэта ж казалі проста ўсе.
Пачала чуць пра знаёмых, якія таксама за кратамі. Стала заўважаць колькасць міліцыі на вуліцы: раней яны хадзілі па двое, а цяпер — па трое, і яны сталі бачныя паўсюль. Насіла белы пухавік і чырвоны снуд, і нават з-за гэтага ў пэўны момант стала хвалявацца.
Але сапраўды я даведалася пра тое, якой стала Беларусь, калі трапіла на Акрэсціна. Пабачыла, што камеры перапоўненыя палітычнымі ў два-тры разы, і хаця здаецца, што на вуліцы нічога не адбываецца, людзі сядзяць. У маёй [крымінальна-выканаўчай] інспекцыі былі велізарныя чэргі палітычных з хатняй хіміяй, якія прыходзілі адзначацца.
Не будзе перабольшваннем сказаць, што Беларусь — гэта турма. Проста некаторыя людзі з тых, што там жывуць, дагэтуль спрабуюць рабіць выгляд, што ўсё нармальна, але гэта не так, там проста жудасная атмасфера. Адчувала, быццам у Беларусі час спыніўся. Хадзіла па вуліцах, дзе адбываліся пратэсты, бачыла іх пустымі і нашпігаванымі чырвона-зялёнымі сцягамі.
Першыя пяць месяцаў пасля калоніі я проста старалася ціхенька жыць і зняць забарону на выезд [з краіны], што гучыць як парадокс — немагчыма пісаць скаргі і спакойна жыць. Напісала скаргу на інспекцыю ў РУУС, потым — скаргу ў ГУУС на РУУС. Усё гэта адхілілі, і я падала ў суд на ГУУС.
Калі праходзіла судовае разбіральніцтва, РУУС зняло мне забарону на выезд. У дзень, калі гэта здарылася, я выйшла з судовай залы, зайшла ў магазін па цацку, і мяне затрымалі на 15 сутак, потым дадалі яшчэ 15. Успрымаю гэта як пакаранне за мае скаргі.
Чаму знялі забарону? Бо яна была нічым не падмацаваная, па гэтай забароне юрыдычна я быццам заставалася ў калоніі. Грамадзянскія суды — гэта ж не крымінальныя, і я стаўлю на тое, што суддзя сапраўды не разумеў, чаму ў мяне забарона.
«Папрасіў мяне спець гімн, сказаў, што калі не назаву хоць адно слова, не выйду»
Я не была ў такіх умовах, думала, што такое засталася ў 2020 годзе, але пабачыла гэта ў 2023-м.
Калі ты ў двухмеснай камеры, а вас там 15 ці 18 чалавек, там вошы і вечныя допыты, усе напужаныя, суткі падаўжаюць. Людзей псіхалагічна выкручваюць да канца, не бачыла ні аднаго чалавека, хто сказаў бы «я выйду і працягну рэпосціць».
Дзяўчаты, з якімі я там сядзела, спачатку казалі: прайшло тры гады, чаму яны кешкаюцца ў гэтых фотках і рэпостах? Але наступныя [прэзідэнцкія] выбары ўжо бліжэй, чым мінулыя, і, магчыма, такім чынам зачышчаюць людзей — раздаюць шмат «хімій» і запужваюць іх суткамі.
Для мяне ўсё гэта проста было вельмі страшна.
Гутарыла з жанчынай, якую затрымалі на працы. Яна казала: «Мы прыйшлі ў офіс, і тут бачым, як на нас бягуць 15—20 чалавек з аўтаматамі». Кажа, была цалкам упэўненая, што здарыўся тэракт і бягуць іх ратаваць, і тут іх пачалі скручваць, забіраць тэлефоны і забіраць на Акрэсціна.
Звычайна там да ўсіх прыходзяць аператыўнікі, задаюць аднолькавыя пытанні, і ўсе ведаюць, што гэта будзе. У перадапошні дзень бачыла дзяўчат, якім падаўжалі суткі, і хвалявалася, ці не падоўжаць іх мне, але ўпэўніла сябе ў тым, што выйду.
Калі мяне па-за планамі паклікалі кудысьці на 14-ты дзень, было вельмі страшна, а мяне яшчэ і павялі не ў той кабінет, куды хадзілі ўсе, а на паверх адміністрацыі. Мяне завялі ў вялікі кабінет: так разумею, там праходзяць сходы, бо там стаяць парты і крэслы, кніжныя стэнды, усё ў сімволіцы.
У кабінеце сядзеў мужчына ў сінім касцюмчыку. Ён не прадставіўся, я спрабавала даведацца, хто ён, але ён спытаў, навошта мне гэта. Дала яму мянушку Цэрбер, бо ён пастаянна круціў бірульку на ключах, дзе было напісана «Цэрбер». Мяркуючы па яго маўленні і па тым, што ён пра мяне ведаў, думаю, што гэта кадэбэшнік.
Мне складана згадваць тую размову, бо любыя размовы з такімі людзьмі трохі размываюцца ў памяці. Ёсць фільм «Бясслаўныя ўблюдкі», і ён гутарыў са мной як персанаж адтуль, гестапавец: вельмі пафасна, гаварыў пра мяне ў трэцяй асобе. Цяпер я разумею, што гэта ўсё — прыёмы, але, калі ты ў гэтым знаходзішся, усё не так проста.
Прыходжу да яго з камеры пасля 14 сутак, а ён пачынае казаць, што я — здрадніца Радзімы, што я не выправілася і такія, як я, сапсавалі Беларусь.
Не ведала, як рэагаваць. Ён папрасіў мяне спець гімн, і мяне выключыла. Ён сказаў, што калі я не назаву цяпер хоць адно слова, адзін радок правільна, я не выйду. Зразумела, што гэта не жарт, і пачала проста прагаворваць гімн, заблыталася. Ён сказаў: гімн ты не ведаеш, назаві дзень герба, сцяга і гімна. Не чула пра такое свята, і тады ён сказаў, што я не выйду, мне трэба яшчэ пасядзець і падумаць.
Калі я прыйшла ў камеру, пачала плакаць і сказала дзяўчатам, што не выйду. У тую ноч мне прыснілася, што я стаю перад ім і спяваю яму гімн, які напісаны за яго спінай, але з памылкамі. Разумею, што гэтыя памылкі — яго трук, а мне трэба спяваць нармальны гімн. На наступны дзень мяне прывезлі на суд, была жудасна перапужаная.
Наступныя 15 сутак чакала яго. Кожны дзень спявала гімн, у камеры была грамадзянка Украіны, дык яна таксама яго вывучыла. Я пыталася ў дзяўчат усе дзяржаўныя святы, вучыла дзень КДБ, дзень міліцыі, бо разумела, што мне проста трэба хоць неяк выйсці. Менш камунікавала з дзяўчатамі. Падчас першых 15 сутак шмат расказвала пра сябе і калонію, а потым падумала, што калі гэтыя размовы зліваліся, то сілавікі зразумелі, якая ў мяне цяпер пазіцыя. Таму наступныя 15 сутак старалася маўчаць, нікому не казала, што я са «справы студэнтаў».
За дзень да вызвалення ён зноў прыйшоў, сказаў, што мы няправільна пачалі, гаварыў ужо больш па-людску. Я тады была з вошамі, вельмі худая, сядзела дужа перапужаная. Ён спытаў, як я маюся і як тут кормяць, сказаў, што я мушу быць удзячная дзяржаве, што нас тут так кормяць. Я з усім пагаджалася, сказала, што кормяць вельмі смачна. Ён спытаў, хто цяпер прэм’ер-міністр Беларусі, а я гэтым увогуле не цікавілася і папрасіла яго самога мне расказаць, ён расказаў.
Потым пачаўся торг вакол забароны на выезд, я не ведала, ці ёсць яна ў мяне і ці могуць мне яе зноў паставіць. Ён сказаў, што я не магу з’ехаць, і папрасіў перадаць вітанне майму хлопцу Ягору (Ягор Канеўскі, іншы асуджаны па справе студэнтаў, на той час ужо знаходзіўся за межамі Беларусі. — НН). У выніку ён сказаў: «Настассі даюць яшчэ адзін шанс. Глядзі, не падвядзі, бо гэты шанс — апошні, наступны раз ты сядзеш ужо надоўга». Таксама ён папярэдзіў, што калі я нешта зраблю ці пачну ўзводзіць паклёп на сваю дзяржаву, мяне знойдуць паўсюль, бо «свае ёсць паўсюль». Успрыняла гэта як пагрозу, і думка пра тое, што мяне могуць паўсюль знайсці, потым мяне ледзьве не давяла.
Калі я выйшла, адразу з’ехала. Вельмі баялася, што мяне затрымаюць на мяжы. Першую ноч зусім не здолела заснуць, на другую ноч здолела заснуць толькі седзячы.
Наста Булыбенка і Ягор Канецкі
Пакуль я не звярнулася да псіхолага і псіхіятра, мне паўсюль мроіліся нейкія твары — з калоніі, СІЗА, проста старыя знаёмыя. Калі прыехала ў Вільню, у мяне была неймаверная эйфарыя, не параўнаць з вызваленнем з калоніі, але мяне ўсё роўна пераследавала думка, што мяне затрымаюць і павязуць у Беларусь.
«Прыйшлі кашмары — нібыта Цэрбер вялікім нажом разразае мне твар»
У нейкі момант мне пачало здавацца, што я дагэтуль за кратамі. Часам былі маленькія трыгеры, і я думала: блін, напэўна я проста звар’яцела ў камеры і гэта ўсё мне падаецца, яго не існуе. З гэтым я жыву дагэтуль, проста цяпер гэта бывае дужа рэдка, і я разумею, што мне гэта падаецца, а раней, без працы са спецыялістам, было вельмі страшна, што я так і засталася ў Акрэсціна з гэтым Цэрберам.
Тады прыйшлі кашмары. Самы яркі — нібыта Цэрбер вялікім нажом разразае мне твар. А потым у мяне здарылася спроба суіцыду, і мне паставілі ПТСР.
Калі гэта здарылася, Ягор выклікаў хуткую, але ў Літве спачатку прыязджае паліцыя, у кватэру таксама спачатку заходзіць яна. Я наглыталася таблетак і ўжо была не надта ў сваім розуме, але, калі я пабачыла паліцыю, мне стала зусім дрэнна. Вырашыла, што мяне зараз дэпартуюць у Беларусь, пачала іх упрошваць гэтага не рабіць, яны анічога не разумелі. Пыталіся, хто мы, Ягор паказваў пашпарты і казаў, што мы палітвязні, я плакала і прасіла мяне не аддаваць.
Мяне спусцілі ў хуткую, тлумачылі — каму ты патрэбная, ніхто цябе ў Беларусь не павязе, але мяне было не пераўпэўніць. Мы ехалі вельмі доўга, бо бальніца знаходзіцца на ўскрайку горада. Я пабачыла ў акенцы дрэвы і вырашыла — усё, мы ў лесе, нас вязуць на мяжу, пачала казаць пра гэта Ягору. Настолькі верыла, што нас вязуць у Беларусь, што нават Ягор мне паверыў: адкрыў мапу і пайшоў да кіроўцы пытацца, куды мы едзем.
У рэанімацыі мяне па тэхніцы бяспекі прывязалі за адну руку да ложка, і калі мяне пачалі прывязваць, мяне проста выключыла. Вельмі пужалася ўсіх дактароў, у мяне пачаліся галюцынацыі, бо была атручаная таблеткамі. Упрошвала ўсіх адпусціць мяне дахаты і не адвозіць у Беларусь, і толькі ранкам прыйшла псіхіятарка, якая ўгаварыла мяне застацца ў бальніцы.
Цэрбер не пакідае мяне. Ён нібыта стаў для мяне вобразам іх усіх, нашых катавальнікаў. Здаецца, што, можа, ён і трохі перамагае тым, што застаецца са мной. Думаю, мне трэба час, бо я ўвогуле яшчэ не адпусціла ўсё, што здарылася.
Калі я выйшла з адзіночным пікетам 9 жніўня, мне магло стаць і лепш, і горш, але спрацавала ў плюс. Да пікета дужа хвалявалася, думала, мяне могуць запакаваць на плошчы і звезці. Але, калі я выйшла, мне стала так спакойна, што не хацела сыходзіць. Калі пра гэты пікет напісалі ў навінах, мне стала яшчэ спакайней: цяпер у мяне ёсць твар і яны мяне не крануць.
Мне палепшала і пасля нашага перформанса-вяселля, і пасля інтэрв’ю «Салідарнасці». Цяпер рыхтуецца мая выстава, і я зноў адчуваю сябе камфортней.
А яшчэ цяпер такі час, калі ў мяне багата флэшбэкаў, паціху ўсё ўсплывае ў памяці: як мяне пазначылі фарбай, як я год таму прыбірала лісце ў калоніі, што са мной было да 2020-га. Ведаю, што гэта да лепшага — значыць, я папраўляюся.
Як за кратамі знайшла каханне
Мы з Ягорам пазнаёміліся падчас разгляду нашай справы. Калі былі за кратамі, не акцэнтавала ўвагу на нашай камунікацыі, бо яна была дужа слабая. Проста нешта прыемнае і не больш за тое, гаворкі пра каханне не было.
Падчас судоў мы праводзілі дужа шмат часу разам, блізка садзіліся, смяяліся. А ўвечары ў дзень вызвалення ён мне пазваніў, і я вельмі здзівілася, бо з чаго раптам? Праз некалькі дзён мы сустрэліся, потым схадзілі ў кіно, а потым ён з’ехаў. З яго боку нешта сур’ёзнае пачалося перад ад’ездам, а я яшчэ ў кіно пачала думаць — так-так-так, што гэта?
Потым пачала смуткаваць, што ён з’язджае, хаця і не казала яму пра гэта, каб не тармазіць яго. Першага студзеня я яго правяла і пайшла з сябрамі на коўзанку, а потым прыйшла дахаты і пачала плакаць, зразумела, што гэта нешта сур’ёзнае.
Вядома, калі два былыя палітвязні разам, у іх бываюць не толькі станоўчыя моманты. Ягор не мае вялікіх псіхалагічных пытанняў пасля таго, што здарылася, але мне здаецца, што ніхто б мяне так не зразумеў, як ён — магчыма, бо ён прайшоў праз тое ж самае. Мне складана ўявіць сябе ў такіх адносінах ля кагосьці іншага, атрымліваю ад яго безумоўную падтрымку і разуменне.
Мы смяёмся з мемаў пра бытавуху, калі пары сварацца, бо нехта кубак не памыў. У нас такога ніколі не было, хаця мы з’ехаліся адразу пасля майго пераезду і жывём разам ужо чатыры месяцы. Напэўна, мы проста трохі па-іншаму глядзім на жыццё, таму нашы праблемы знаходзяцца хутчэй на глыбінным узроўні, чым на павярхоўным.
«Праз мае суткі я не з тых, хто сумуе па Беларусі»
З калоніі я выйшла дзесяць месяцаў таму, хутка год. Думаю, буду святкаваць — магчыма, гэта будзе нешта творчае. Мне падабаецца так выражаць свае эмоцыі: у пікетах, карцінах, праз выставу. Раней я не займалася перформансамі і не планавала гэтага, такі фармат выйшаў спантанна і мне вельмі спадабаўся.
Цяпер я вучуся працаваць з эпаксіднай смалой, займаюся танцамі, працую з псіхолагам, пішу карціны. Пачала праходзіць маленькі курс па SMM і хачу пайсці вучыцца графдызайну. Хацела б пайсці працаваць у нейкую ініцыятыву сммшчыкам ці графдызайнерам, бо не жадаю адыходзіць ад беларускай тэматыкі.
Рыхтую мастацкую выставу. Там будуць карціны з калоніі і перыяду вызвалення, інсталяцыя, карціна [Уладзіміра] Цэслера, якую ён мне падарыў на дзень нараджэння, калі я сядзела. І падчас адкрыцця будзе праходзіць перформанс.
Адкрыццё будзе 17 кастрычніка, яно прымеркаванае да гадавіны дня, калі мяне «пазначылі», калі можна так сказаць.
Мне не верыцца, што з калоніі прайшоў ужо амаль год. Апошнім часам шмат лаўлю сябе на думцы, што я рабіла год таму. Магчыма, у мяне гэта звязанае яшчэ і з тым, што пасля вызвалення я яшчэ раз трапіла на суткі і не маю адчування, што я вызвалілася год таму, вяду для сябе адлік з гэтых апошніх сутак.
Гэта вельмі насычаны год, пасля пераезду ў Вільню дні ляцяць проста шалёна. Напэўна, гэта паказчык таго, што калі чалавеку добра, ён не заўважае час, а мне цяпер адназначна добра. Вядома, не без цяжкасцяў, на фоне ПТСР пэўныя рэчы перашкаджаюць жыццю, але 90% часу ў мяне ўсё добра, усё падабаецца і ў мяне вельмі шмат эмоцый. Але негатыўныя эмоцыі таксама яркія: калі я чытаю навіны ці ў свеце адбываецца нешта дрэннае, мне цяжкавата.
Пасля таго, што я перажыла, я не з тых, хто сумуе па Беларусі. Шмат маіх знаёмых радуюцца беларускім цукеркам, калі іх перадаюць, слухаюць беларускую музыку і плачуць, але ў мяне такога няма. Не маю прэтэнзій да краіны, бо ўсё гэта зрабілі людзі, так званыя прадстаўнікі ўлады.
Дапусцім, усё скончыцца, мы прыбіраем яго [Аляксандра Лукашэнку] і тых, хто пад ім. Але колькі яшчэ часу спатрэбіцца, каб усё гэта вычысціць і перарабіць? Гады, цяпер я разумею, што гэта вельмі складаны працэс. Я не вярнуся ў Беларусь, калі заўтра ён памрэ, бо застанецца столькі кадэбэшнікаў, мянтоў, амапаўцаў з прамытымі мазгамі, яны самі па сабе ўжо нездаровыя людзі.
Не кажу, што ніколі не вярнуся, проста не чакаю гэтага моманту. Тут я магу расказваць свету пра тое, што адбываецца, лічу гэта немалаважным. Ведаю, што не змагу паехаць у Беларусь самай першай, мне страшна. Буду дапамагаць краіне, як змагу, але пакуль на адлегласці.
Канешне, я хачу, каб Беларусь стала вольнай, вельмі жадаю, каб вызваліліся хлопцы і дзяўчаты. Калі б заўтра выпусцілі ўсіх палітвязняў, у мяне б зняўся цяжар з плячэй — хочацца, каб людзі апынуліся хоць у нейкай бяспецы. А для сябе мне хочацца знайсці сваё месца ў гэтым новым свеце, вялікім, як аказалася.
Выстава Настассі Булыбенка «Пазнака» пройдзе з 17 па 27 кастрычніка ў «Цэнтры беларускай супольнасці і культуры ў Вільні» (Vilniaus g., 20). Адкрыццё — 17 кастрычніка ў 16 гадзін.
Калі вам важна тое, што робіць «Наша Ніва», то дапамагчы нам можна праз Патрэон па спасылцы ніжэй.
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬ
