Sakretnaja misija Manierhiejma: jak były raźviedčyk rasijskaha Hienštaba nie daŭ Rasii zachapić svaju radzimu
Piša Jakub Łapatka.
4 červienia 2017 hoda spaŭniajecca 150 hadoŭ z dnia naradžeńnia samaha słavutaha fina — Karła Hustava Emila Manierhiejma.
Šviedski baron ź Finlandyi, ruski hienierał, biełafinski hienierał i maršał Finlandyi, a taksama jaje prezident ad 4 žniŭnia 1944 da 11 sakavika 1946 hoda — u samy ciažki čas vychadu krainy z vajny.
U savieckija časy imia Manierhiejma ŭzhadvali hałoŭnym čynam z pryčepam — «linija Manierhiejma». A prosta havaryć i pisać niešta ab hetym čałavieku ličyłasia, skažam tak, nieprystojna.
Navat u darožnych natatkach — a ich pisali ŭsie karespandenty, jakich vypuskali za miažu, — nikoli nie paviedamlali, što ŭ Chielsinki jość praśpiekt Manierhiejma. Pisali prosta: «centralnaja vulica Chielsinki». I ŭžo nikoli nie ŭspaminali pra toje, što baron Manierhiejm, aprača ŭsiaho inšaha, jašče i vybitny padarožnik, daśledčyk Centralnaj Azii, čyje histaryčnyja, archieałahičnyja i etnahrafičnyja dy inšyja materyjały nie stracili kaštoŭnaści da našych dzion.
Pieršy vajenny dośvied Manierhiejm atrymaŭ na dalokim Uschodzie.
U 1904 hodzie jon padaŭ rapart ab pierachodzie z hvardyi ŭ vojski, jakija vajavali ź japoncami. Hvardziejcy pry pierachodzie ŭ armiju atrymlivali na adzin čyn vyšej. Takim čynam, kavalerhard Manierhiejm z rotmistra staŭ padpałkoŭnikam 52 drahunskaha Niežynskaha pałka i 9 kastryčnika adpraviŭsia na front.
Za śmiełaść i ŭmiełaje kiraŭnictva apieracyjaj pa vyzvaleńni ź japonskaha «miaška» 3-j piachotnaj dyvizii Manierhiejmu daterminova prysvoili čyn pałkoŭnika.
Potym jon z konnaj hrupaj kazakaŭ dy kitajskich chunchuzaŭ pravodziŭ rejdy pa japonskich tyłach, pranikajučy ŭhłyb varožaj terytoryi na 150—400 kiłamietraŭ. Tady ŭ barona i zaradziłasia ideja ab vialikaj stratehična-vyviednaj ekśpiedycyi ŭ Manholiju, ab čym jon napisaŭ rapart u Hienieralny štab.
Vajna skončyłasia, rapart zastavaŭsia biez adkazu, a pałkoŭnika adpravili ŭ čatyrochmiesiačny adpačynak zalečvać rany i reŭmatyzm.
U Ruska-japonskaj vajnie Rasija paciarpieła poŭnuju parazu. Ale cikavaść da Kitaja i Centralnaj Azii zastałasia.
U kancy XIX — pačatku XX stahodździaŭ tam sychodziłsia intaresy Japonii, jeŭrapiejskich dziaržaŭ i Rasii. Kitajski ŭrad pravodziŭ administratyŭnyja i vajskovyja reformy, pastupova pazbaŭlajučysia ad upłyvu vialikich dziaržaŭ.
Zdolny i enierhičny načalnik rasijskaha Hienieralnaha štaba F.F. Palicyn, jaki pry spryjańni vialikaha kniazia Mikałaja Mikałajeviča pravodziŭ pieraŭtvareńni ŭ armii, ličyŭ, što Uschod i Aziju nielha pakidać biez nahladu.
Tam užo pracavali aficery Hienieralnaha štaba Ł. H Karniłaŭ, V.H Łastačkin i inšyja. Ale
patrabavałasia hłybokaja vajskova-vyviednaja ekśpiedycyja, pažadana zamaskavanaja pad navukovuju.
Tym bolej, što tam uvieś čas pracavali archieałahičnyja, hieahrafičnyja dy inšyja ekśpiedycyi roznych krain, i nieviadoma było, jakaja ź ich vajskovaja, a jakaja čysta navukovaja. (Naohuł, mušu zaŭvažyć, što ŭsie padarožžy i ekśpiedycyi arhanizoŭvalisia najpierš z čysta praktyčnymi metami: ekanamičnymi, vajennymi dy palityčnymi. A navukovyja daśledavańni źjaŭlalisia druhasnaj zadačaj. A potym užo išli vysokija słovy ab adviečnaj ludskoj cikaŭnaści dy radaści ad pašyreńnia kruhahladu i vialikich adkryćciaŭ.)
Hienierał Palicyn uspomniŭ ab dakładnoj zapiscy barona Manierhiejma.
Na dumku Palicyna, Manierhiejm idealna padychodziŭ dla hetaj mety: jon nie byŭ vypusknikom Mikałajeŭskaj akademii Hienieralnaha štaba, a značyć, nie trapiŭ u pole zroku zamiežnych raźviedak. Aprača taho, baron Manierhiejm mieŭ finski pašpart, a značyć, moh i nie być paddanym Rasijskaj Impieryi.
Bolej za toje, zrabić jamu jašče i šviedski pašpart było nie ciažka. Z Hienštaba nieadkładna pasłali vyklik Manierhiejmu ŭ Finlandyju. Toj tak i nie adbyŭ całkam svoj čatyrochmiesiačny adpačynak i vyjechaŭ u Pieciarburh. 20 sakavika 1906 hoda jaho pryniaŭ načalnik Hienieralnaha štaba F. Palicyn i paviedamiŭ, što pałkoŭnika Manierhiejma čakaje važnaje dziaržaŭnaje daručeńnie. A 29 sakavika, u prysutnaści načalnika 2-ha Azijackaha adździeła hienierał-majora Vasiljeva i načalnika 4-ha Turkiestanskaha adździaleńnia pałkoŭnika Cejla, jon skazaŭ:
«Kitajskija reformy pieratvaryli Padniabiesnuju ŭ niebiaśpiečny faktar siły. Vam, Hustaŭ Karłavič, daviadziecca pravieści stroha sakretnuju ekśpiedycyju z Taškienta ŭ Zachodni Kitaj, u pravincyi Hańsu i Šeńsi da Piekina.
Pradumajcie maršrut i ŭzhadnicie jaho z hienierałam Vasiljevym, arhanizacyjnyja pytańni — da pałkoŭnika Cejla. Praŭda, na hety čas daviadziecca vyklučyć Vas sa śpisaŭ rasijskaj armii».
Praź dzień Manierhiejm daŭ zhodu i paprasiŭ dva miesiacy na padrychtoŭku. Jon pa 12 hadzin pracavaŭ z dakumientami ŭ archivie Hienštaba, uvažliva vyvučaŭ zakrytyja dla publikacyi dakłady i zapiski słavutych daśledčykaŭ Azii — Mikałaja Prževalskaha i Michaiła Piaŭcova. Dniami jon zajmaŭsia ŭ fondach Ruskaha hieahrafičnaha tavarystva i Ruskaha muzieja, znajomiačysia z asnovami etnahrafii, antrapałohii dy antrapamietryi.
Čałaviek dobrasumlenny i staranny, a ŭ dačynieńni da słužby navat piedantyčny, Manierhiejm nie saromieŭsia prasić paradaŭ u takich spraktykavanych padarožnikaŭ, jak daśledčyk Siaredniaj Azii Piatro Kazłoŭ i Erłand Nordenšeld, daśledčyk Paŭdniovaj Amieryki, kansultavaŭsia z etnohrafami i archieołahami Šviecyi, Finlandyi i Rasii.
Adnačasova z tym Manierhiejm aktyŭna zajmaŭsia materyjalnym zabieśpiačeńniem. Najpierš jon zakupiŭ dźvie fotakamiery «Kodak» i navučyŭsia imi karystacca. U padarožža Manierhiejm uziaŭ 2000 šklanych fotapłaścinak i materyjały dla apracoŭki zdymkaŭ. Jaho papiaredzili, što ŭ Azii na kožnym kroku treba davać chabar i rabić padarunki navat samym drobnym čynoŭnikam. Padabrać patrebny asartymient jamu dapamoh vydatny znaŭca japonskaj, kitajskaj i manholskaj movaŭ finski daśledčyk Azii Hustaŭ Ramsted. Manierhiejm zakupiŭ bieźlič nažoŭ, soniečnych akularaŭ, kompasaŭ, ihołak, cukierak i parfumy. U Paryžy jamu zakupili šmat lusterkaŭ, niekalki muzyčnych škatułak i navat paštovak z žanočymi vyjavami, a taksama 15 hadzińnikaŭ na padarunki važnym asobam. Ale tyja važnyja asoby tak i zastalisia biez hetych kaštoŭnych padarunkaŭ, tamu što hadzińniki niemahčyma było zavieści — klučy dla zavodki pryznačalisia dla inšych marak hadzińnikaŭ. Tamu ich razdali tubylcam jak prostyja brazhotki. Nieabchodnaha ryštunku nabrałasia kala piacisot kiłahramaŭ.
Ekśpiedycyju Manierhiejma finansavali Hienieralny štab rasijskaj impieratarskaj armii, stats-sakrataryjat Finlandyi, Fina-vuhorskaje tavarystva, Muziejnaja ŭprava Finlandyi dy niekatoryja inšyja arhanizacyi.
Šostaha lipienia 1906 hoda jon vyjechaŭ ź Pieciarburha ŭ Taškient, dzie pavinien byŭ dałučycca da francuzskaj ekśpiedycyi na čale z suśvietna viadomym daślednikam i archieołaham Polem Palijo. Śpiarša mierkavałasia, što sajuznaja Francyja daść Manierhiejmu francuzski pašpart. Ale ŭ Francyi admoŭna pastavilisia da taho, što ŭ ichniaj ekśpiedycyi budzie ruski aficer-raźviedčyk. Tamu Manierhiejm vypraviŭsia ŭ padarožža šviedska paddanym finam. A Pol Palijo, razzłavany tym, što Manierhiejm nie pryvioz z saboj doŭhačakanych 10000 frankaŭ z Francyi, pryhraziŭ, što raskryje jahonaje inkohnita kitajcam. Napramuju jon taho nie zrabiŭ, ale ŭ razmovach lehkadumna prahavaryŭsia ab tym svaim siabram — lekaru majoru Łui Vajanu i fatohrafu Šarlu Nuetu.
Da kitajcaŭ dajšli tolki niejkija niapeŭnyja čutki, i piekinskija haziety cikavilisia, što heta za taki dziŭny finski daśledčyk, jaki fatahrafuje vajskovyja abjekty, robić tapahrafičnuju zdymku stratehična važnaj miascovaści i naohuł pavodzić siabie jak raźviedčyk, a nie mirny etnohraf.
Adnak ni kitajcy, ni anhličanie, jakija intensiŭna viali raźviedku ŭ tych miescach, nie daviedalisia ab sapraŭdnym abliččy pałkoŭnika ruskaj słužby Manierhiejma.
Siamja bahataha kałmyka Nasambatyna za pracaj kala jurty.
Čynoŭniki horada Aksu na čale z daatajem i Manierhiejm (u centry).
Handlary ŭzvažvajuć tavar (h. Aksu).
Ekśpiedycyja vypraviłasia z Taškienta 29 lipienia 1906 hoda i 12 lipienia 1908 hoda dasiahnuła Piekina, adoleŭšy šlach daŭžynioj kala 14 000 kiłamietraŭ praz stepy, hornyja masivy i pustyniu Hobi.
Z Taškienta Manierhiejma pravodziŭ pałkoŭnik Karniłaŭ, jaki daŭ navajaŭlenamu daśledčyku karysnyja parady. Jon ža praz dva hady sustreŭ ekśpiedycyju ŭ Piekinie, dzie byŭ vajennym ataše. Pa jahonaj prośbie Manierhiejm zrabiŭ dvuchtydniovuju rekahnascyrovačnuju pajezdku ŭ Japoniju, dzie naviedaŭ port Simanasieki i apisaŭ jahonuju vajskovuju vartaść. U Piekinie Manierhiejm z dapamohaj Karniłava napisaŭ 150-staronkavuju spravazdaču dla Hienieralnaha štaba. Dadatki da jaje skłali jašče 24 staronki. U śniežni 1908 hoda pałkoŭnik Karł Hustaŭ Emil Manierhiejm zrabiŭ zakryty dakład dla aficeraŭ Azijackaha i Turkiestanskaha adździełaŭ Hienštaba. Vyniki pryznali vielmi dobrymi, i słavuty hieohraf-padarožnik Siamionaŭ-Ciańšanski rekamiendavaŭ Manierhiejma ŭ hanarovyja členy Ruskaha hieahrafičnaha tavarystva. Aprača taho, jaho pradstavili da čarhovaha vajennaha zvańnia, chacia na dva hady jon byŭ vyklučany sa śpisaŭ aficerskaha korpusa impieratarskaj armii. Rapart Manierhiejma vydali pad hryfam «Raspaŭsiudžvańniu nie padlahaje». Try ekzemplary hetaha sakretnaha dakłada źbierahajucca ŭ Słavianskaj biblijatecy Chielsinkskaha ŭniviersiteta.
U čas padarožža Manierhiejm daśledavaŭ i kartahrafavaŭ šlachi znosin (usiaho bolej za try tysiačy kiłamietraŭ daroh), apisvaŭ padychody da nasielenych punktaŭ, aceńvaŭ reljef miascovaści z vajennaha punktu hledžańnia, padličvaŭ kolkaść chatnich žyvioł, koniej, prykidvaŭ uradlivaść paloŭ na mahčymaść prakormu vojska i koniej. Jon apisvaŭ i fatahrafavaŭ masty, ukazvaŭ hłybiniu rečak i brady, siezony pavodak i h.d. Karty, składzienyja Manierhiejmam, nie mieli nivodnaha prabiełu.
Manierhiejm uvažliva naziraŭ, a potym padrabiazna apisvaŭ noravy i zvyčai roznych narodaŭ i plamion, ich vopratku, pobyt, damašniaje načyńnie, sielskahaspadarčyja pryłady i da taho padobnaje. Tak, aprača čysta vajennaj zadačy, jon vykonvaŭ zadańnie Fina-vuhorskaha tavarystva i Muziejnaj upravy Finlandyi.
Z padarožža Manierhiejm pryvioz kala dvuch tysiač staražytnych kitajskich dy ujhurskich manuskryptaŭ, znojdzienych u ruinach staražytnych haradoŭ, 429 zamalovak pradstaŭnikoŭ roznych relihij. Jon zrabiŭ 1353 fotazdymki, 1300 ź ich vydatnaj jakaści. Im byŭ składzieny fanietyčny słoŭnik narodnaściaŭ, jakija pražyvali ŭ Paŭnočnym Kitai.
Aprača fotazdymkaŭ, u Nacyjanalnym muziei Finlandyi źbierahajecca bolej za 1200 pradmietaŭ z kalekcyi Manierhiejma, jakija da našaha času majuć vialikuju kaštoŭnaść dla etnahrafii, antrapałohii i historyi Centralnaj Azii i Paŭnočnaha Kitaja. Darečy, u Kitai Manierhiejm u pašanie i ličycca słavutym padarožnikam. Jahonyja natatki tam vydavalisia niekalki razoŭ. Vydavalisia jany i na anhlijskaj movie. Niekatoryja zapiski Manierhiejma prosta źnikli. Isnuje mierkavańnie, što da hetaj pary jany źbierahajucca ŭ rasijskim vajennym archivie i niedastupnyja dla šyrokaha vykarystańnia.
Dakład Manierhiejma impierataru Mikałaju II zaniaŭ 80 chvilin, zamiest zapłanavanych 20-ci.
Zatym jon kamandavaŭ pałkom, bryhadaj i dyvizijaj, udzielničaŭ u Pieršaj suśvietnaj vajnie, byŭ uznaharodžany ordenam Śviatoha Hieorhija i pačesnaj hieorhijeŭskaj zbrojaj. Paśla revalucyi i adračeńnia Mikałaja II ad ułady Manierhiejm viarnuŭsia ŭ Finlandyju, dzie stvaryŭ armiju, jakaja pieramahła čyrvonych, a paźniej vajavała za niezaležnaść svajoj krainy. Zanadta pałymianyja ruskija patryjoty vinavaciać Manierhiejma ŭ zdradzie impierataru, jakomu toj prysiahaŭ jašče maładym aficeram. Ale jany ścipła maŭčać ab tym, što, adrakajučysia ad trona, car vyzvaliŭ usich svaich paddanych ad prysiahi.
Skanaŭ Manierhiejm 27 studzienia 1951 hoda i pachavany na vajennych mohiłkach Chjetałachci ŭ Chielsinki. U centry finskaj stalicy jamu pastaŭleny konny pomnik. Kopija — u horadzie Łachci. Bolej nijakich konnych pomnikaŭ nikomu va ŭsioj Finlandyi niama.
Ale hałoŭny paradoks zaklučajecca ŭ tym, što vajskova-stratehičnyja vykładki Manierhiejma pry źmienie hieapalityčnych abstavin chutka stracili svaju aktualnaść i zabylisia, a tyja, tak by mović, pabočnyja, maskirovačnyja zaniatki etnahrafijaj i antrapałohijaj prynieśli jamu suśvietnuju słavu padarožnika i daśledčyka Centralnaj Azii i Paŭnočnaha Kitaja.
4 červienia finy štohod adznačajuć dzień naradžeńnia Manierhiejma i finskaha vojska.
A 6 śniežnia 2017 hoda buduć śviatkavać stahodździe niezaležnaści svajoj krainy, što nieparyŭna źviazana ź imiem adzinaha maršała Finlandyi Karła Hustava Emila Manierhiejma.
