Paŭstahodździa z klajmom zdradnika: historyja adnoj pravakacyi
Minsk byŭ zachopleny viermachtam na siomy dzień vajny, a ŭžo na čaćviorty ŭ horadzie nie było nikoha z kiraŭnictva. Antynacyscki supraciŭ tut uźnik stychijna, biez kiravańnia z Maskvy. Ale heta pryznali tolki paśla krachu savieckaj ułady.
Minsk. Aerafotazdymka 1942 hoda. Z archiva Paŭła Rastoŭcava
Uciakajcie
U červieni 1941 hoda ŭ Minsku žyvie kala 270 tysiač čałaviek — pieravažna ŭ miežach siońniašniaha druhoha kalca. Za hetaj rysaj horad aktyŭna ros tolki ŭ rajonie Sielhaspasiołka. Zabudova zbolšaha draŭlanaja, a žyłyja kamianicy centra — amal usie jašče darevalucyjnyja, z draŭlanymi pierakryćciami, jakija ŭ vypadku pažaru imhnienna vyharali.
Pieršyja niamieckija bomby padajuć na horad užo na druhi dzień vajny: bambiać rajony vakzała i aeraporta. Nazaŭtra niamieckaja avijacyja nanosić žachlivy ŭdar pa centry. Minsk bambiać chvalami pa sorak samalotaŭ, ahułam za dzień 24 červienia adbyłosia kala dvaccaci nalotaŭ.
Kolki było achviar hetych nalotaŭ — nie paličyli dahetul, ale niemcy pakul što nie celili admysłova ŭ ludziej.
Pieradusim imknulisia parušyć kamunikacyi, pasiejać paniku i prymusić nasielnictva biehčy z horada, kab zapoŭnić transpartnyja arteryi i pieraškodzić pieramiaščeńniu savieckich vojskaŭ.
Najbolš paciarpieli ad bambavańniaŭ centralnyja rajony: siońniašnija praśpiekt Niezaležnaści i vulica Lenina. Ad pažaraŭ, vyklikanych niamieckimi bombami, zharać amal całkam kvartały na levym bierazie Śvisłačy až da samaj Kamaroŭki.
I ŭžo ŭviečary 24 červienia ludzi pabiahuć ź Minska, zapoŭniać Maskoŭskuju i Mahiloŭskuju šašu, śpiašajučysia na ŭschod. Respublikanskaje kiraŭnictva na čale z Pancielajmonam Panamarenkam dačakajecca a 20- j hadzinie dazvołu Stalina — i taksama «evakuirujecca». U noč na 25 červienia horad pakinuć usie orhany ŭłady, struktury NKVD i dziaržbiaśpieki, a taksama štab frontu. Pry hetym zvyčajnych žycharoŭ praciahnuć zapeŭnivać, što Minsk nie trapić u ruki voraha.
28 červienia ŭ horad uvojduć čaści viermachta.
Viarnucca na pracu
U pieršyja ž dni paśla zachopu horada ŭsie mužčyny ad 16 da 50 hadoŭ buduć źmieščanyja ŭ admysłovy filtracyjny łahier, stvorany ŭ Drazdach na bierazie Śvisłačy (na hetym miescy da niadaŭniaha času raźmiaščałasia ptuškafabryka imia Krupskaj, siońnia terytoryja aktyŭna zabudoŭvajecca žyłymi kvartałami). Siudy sahnali kala sta tysiač vajennapałonnych i kala saraka tysiač cyvilnych. Kala dziesiaci tysiač viaźniaŭ adrazu ž rasstralali i pachavali niepadalok: pieradusim jaŭrejaŭ i kamunistaŭ. Heta było pieršaje žachlivaje vajennaje złačynstva nacystaŭ u Minsku.
Astatnich niekalki dzion utrymlivali na adkrytym pavietry pad śpiakotnym soncam biez vady i ježy. Vajennapałonnych paśla pieraviaduć u łahier «Štałah 352», stvorany ŭ Masiukoŭščynie, — a cyvilnych adpuściać pa chatach, abaviazaŭšy viarnucca na raniejšyja miescy pracy. Jaŭrejaŭ prymusiać pierasialicca ŭ hieta.
Ahułam padčas akupacyi nasielnictva horada budzie naličvać u roznyja hady prykładna 100—150 tysiač čałaviek.
Inicyjatyva źnizu
Pieršyja kanśpiracyjnyja hrupy ŭźnikli ŭ horadzie samastojna, pa inicyjatyvie źnizu. Stvaralisia jany zazvyčaj u asiarodździ dobra znajomych mižsobku ludziej: svajakoŭ, susiedziaŭ, kalehaŭ pa pracy albo navučańni. Adnymi ź pieršych uklučylisia ŭ padpolnuju dziejnaść miedyki: pracujučy ŭ łazaretach, stvoranych niemcami dla ŭtrymańnia paranienych savieckich vajennapałonnych, jany dapamahali svaim pacyjentam chavacca i dałučacca da padpolnych hrup ci partyzanskich atradaŭ.
Užo ŭ pieršy hod akupacyi padpolnyja hrupy isnavali na ŭsich asnoŭnych pradpryjemstvach horada: čyhunačnym vuźle, cahielniach, piakarniach, CEC, harbarnym, vahonabudaŭničym i stankabudaŭničym zavodach, i navat u Domie druku dy haražy haradskoj upravy. Na siońnia viadomyja imiony kala dzieviaci tysiač udzielnikaŭ minskaha padpolla. Takim čynam, padpollu dapamahaŭ prykładna kožny dziasiaty žychar horada.
Savieckaje kiraŭnictva prosta nie paśpieła pakinuć u niamieckim tyle adpaviednyja hrupy dla arhanizacyi supracivu. Ale ŭ kancy červienia, kali front užo znachodziŭsia na ŭschod ad Minska, partyjnyja dziejačy ŭzialisia za spravu: pryniali pastanovy ab pieravodzie partyjnych arhanizacyj na akupavanaj terytoryi ŭ stan padpolnaj dziejnaści. A praz hod terytaryjalna padzialili padpolle na piać padpolnych rajkamaŭ: Stalinski, Kahanovicki, Varašyłaŭski (pavodle troch rajonaŭ davajennaha horada), a taksama Čyhunačny (padpolnaja arhanizacyja čyhunačnikaŭ była adnoj z najbolšych) i Telmanaŭski, jaki byŭ stvorany na terytoryi hieta.
Miedyki i zdradnik
26 kastryčnika 1941 hoda ŭ Minsku adbyłosia pieršaje publičnaje pakarańnie śmierciu. Sałdaty litoŭskaha palicejskaha bataljona na čale z Antanasam Impulavičusam paviesili ŭ roznych miescach na vulicach horada dvanaccać udzielnikaŭ hrupy, jakaja zajmałasia ratavańniem savieckich vajennapałonnych i pierapraŭkaj ich da partyzan.
Minčukam dobra viadomaje adno ź miescaŭ straty ŭdzielnikaŭ hetaj hrupy: Kiryła Trusa (Trusava), Uładzimira Ščarbaceviča i Maryju Bruskinu paviesili na bramie draždžavoha zavoda na vulicy Varašyłava, jakaja siońnia nazyvajecca Kastryčnickaj. Ciapier na hetym miescy staić ścipły miemaryjał z bareljefam. Publičnaje paviešańnie było akcyjaj zastrašvańnia.
Hetaja hrupa dziejničała ŭ łazarecie, jaki raźmiaščaŭsia ŭ hałoŭnym korpusie siońniašniaha BNTU. Jaje vydaŭ zdradnik — adzin z tych vajennapałonnych, jakim dapamahali padpolščyki. Barys Rudzianka, były šyfravalščyk adnoj z savieckich vajskovych čaściej, byŭ pierachopleny hitleraŭcami na šlachu da partyzan i pahadziŭsia na supracoŭnictva ź niamieckaj vajskovaj kontrraźviedkaj — abvieram. Supracoŭnictva było plonnym: zdradnik spryčyniŭsia da cełaha šerahu pravałaŭ padpolla, chacia peŭnyja zaściarohi na jaho kont vykazvalisia.
Paśla vajny jon usio ž trapiŭ u ruki savieckaj dziaržbiaśpieki i ŭ 1951 hodzie byŭ rasstralany.
Minskaje ŭpraŭleńnie abviera znachodziłasia na vulicy Karła Marksa, u budynku, jaki ciapier zajmaje fiłałahičny fakultet BDU. U mai 1943 hoda, padčas adnoj z najbujniejšych savieckich bambardzirovak Minska, budynak byŭ značna paškodžany i achopleny pažaram. Fota: YANDEX.MAPS
Ale zmahałasia suprać minskich padpolščykaŭ nie tolki i nie stolki frantavaja vajskovaja kontrraźviedka, jak orhany SD — tyja, jakija časta nazyvajuć «hiestapa», chacia aficyjna struktury nacysckaj dziaržbiaśpieki nazyvalisia tak tolki ŭ Rejchu i na niepasredna ŭklučanych u jaho skład terytoryjach.
SD (Słužba biaśpieki rejchśfiurara SS)
orhan vyviedki i kontrvyviedki ŭ Trecim rejchu i na akupavanych Hiermanijaj ziemlach padčas Druhoj suśvietnaj vajny.
Štat minskaha SD naličvaŭ kala 1 100 čałaviek, pryčym tolki sto ź ich byli niemcami. Rešta byli chto zaŭhodna: folksdojčy, «biełaemihranty», savieckija kałabaranty i h.d., isnavała taksama asobnaja łatyšskaja kamanda.
Siadziba SD raźmiaščałasia ŭ budynkach univiersiteckaha haradka — prykładna ŭ rajonie sučasnaha hałoŭnaha korpusa BDU. Tut ža ŭ padvałach dziejničała śledčaja turma, a reštu viaźniaŭ trymali ŭ «Vaładarcy». Budynak SD taksama mocna paciarpieŭ padčas savieckich bambardzirovak pry vyzvaleńni horada i paźniej byŭ razabrany padčas rekanstrukcyi płoščy pierad Domam urada.
Pryčym, kažuć, u 1960-ch budaŭniki natrapili ŭ padvałach razburanaha hmachu na častku dakumientaŭ nacysckaj śpiecsłužby.
Nie hałoŭny hieroj
Ažno da samaha raspadu SSSR ličyłasia, što minskim padpollem kiravaŭ Isaj Kaziniec. Uradženiec ukrainskaha Hieničaska, jaŭrej, inžynier-naftavik, pierad napadam Hiermanii na SSSR jon byŭ nakiravany na pracu ŭ Biełastok, a paśla, uciakajučy ad nacystaŭ, vypadkova apynuŭsia ŭ Minsku.
Isaj Kaziniec i Lola Ravinskaja. Fota: MOLODGUARD.RU
Isaj (Ijehuda) Kaziniec
(1910—1942) naradziŭsia ŭ Hieničasku na bierazie Azoŭskaha mora (ciapier Chiersonskaja vobłaść Ukrainy) u jaŭrejskaj siamji. Žyŭ u Batumi, vučyŭsia ŭ Kijevie, pracavaŭ u Kalininie i Horkim.
U Biełaruś upieršyniu trapiŭ tolki ŭ 1939 hodzie, paśla pačatku Druhoj suśvietnaj vajny i dałučeńnia da SSSR Zachodniaj Biełarusi. Jon byŭ kamandziravany ŭ Biełastok na pasadu hałoŭnaha inžyniera pradpryjemstva «Naftazbyt» i pracavaŭ tam da samaha pačatku vajny ź niemcami. Paśla taho razam z čaściami Čyrvonaj armii adstupiŭ na ŭschod i apynuŭsia ŭ Minsku.
U akupavanym horadzie arhanizavaŭ i ŭznačaliŭ padpolnuju hrupu, uvachodziŭ u Minski padpolny harkam KP(b)B, adkazvaŭ za suviaź z padpolščykami hieta, kiravaŭ adpraŭkaj partyzanam papaŭnieńnia, zbroi, miedykamientaŭ. Byŭ taksama adnym z arhanizataraŭ padpolnaj drukarni.
27 sakavika 1942 hoda aryštavany, 7 maja paviešany.
Na miescy pakarańnia śmierciu ŭ Alaksandraŭskim (Centralnym) skviery ciapier jość miemaryjalnaja šylda, taksama imieniem Kazinca nazvanyja płošča, vulica i dva zavułki ŭ mikrarajonie Kurasoŭščyna.
Nichto nie davaŭ jamu nijakich aficyjnych paŭnamoctvaŭ, i tamu dziŭna, što Kazinca tak biessumnieŭna pryniali ŭ roli hałoŭnaha minskaha padpolščyka: i sami padpolščyki, jakija nibyta navat vybrali jaho sakratarom Minskaha padpolnaha harkama partyi, i vyšejšaje kiraŭnictva. U 1965-m Kazincu paśmiarotna dali zvańnie Hieroja Savieckaha Sajuza, piśmieńnik Ivan Novikaŭ zrabiŭ jaho hałoŭnym hierojem svajoj knihi «Ruiny stralajuć va ŭpor», a ŭ 1970-ch vyjšaŭ telesieryjał «Ruiny stralajuć…» — i pryznańnie stała ŭsienarodnym.
Ale papraŭdzie nie Isaj Kaziniec kiravaŭ minskimi padpolščykami, choć jon i ŭvachodziŭ u kiraŭnictva padpolla. Dabraŭšysia da Minska, jon lehalizavaŭsia jak tataryn Mustafa Delikurdy-Ahły.
Paznajomiŭsia i blizka pasiabravaŭ z Alenaj (Lolaj) Ravinskaj — dačkoj taho samaha Mikoły Ravienskaha, kampazitara, jaki na emihracyi paśla vajny pakłaŭ na muzyku himn Natalli Arsieńnievaj «Mahutny Boža» (roźnica ŭ napisańni proźviščaŭ baćki i dački tłumačycca błytaninaj u dakumientach).
Kaziniec i Ravinskaja byli razam aryštavanyja ŭ sakaviku 1942 hoda. U mai paviesili ŭ Alaksandraŭskim skviery jaho, a krychu paźniej u turmie SD zakatavali i jaje.
Dvuchpaviarchovy budynak źleva — adna ź siadzib minskaha SD padčas akupacyi. Fota: PLANETABELARUS.BY
Na čale harkama
Chto ž nasamreč byŭ kiraŭnikom minskaha padpolla i čamu jaho imia nie nazyvali?
Jašče ŭ žniŭni 1941 hoda ŭ Minsku źjaviŭsia Ivan Kavaloŭ. Jon byŭ adnym z tych samych arhanizataraŭ padpolla, jakich nakiroŭvali praź liniju frontu dla stvareńnia kanśpiracyjnych struktur na akupavanaj terytoryi.
Ivan Kavaloŭ mieŭ paŭnamoctvy na stvareńnie padpolla ŭ Zasłaŭi, ale, dabraŭšysia tudy, spraviadliva razvažyŭ, što ŭ nievialikim miastečku, dzie jaho ŭsie viedajuć, dziejničać budzie davoli składana. Tak Kavaloŭ apynuŭsia ŭ Minsku, dzie padpolle ŭžo isnavała i namahałasia abjadnacca. Ivan Kavaloŭ adšukaŭ svaich davajennych znajomych pa partyjnaj rabocie, stvaryŭ padpolny harkam partyi i sam ža ŭznačaliŭ jaho.
Ivan Kavaloŭ. Fota: ZVIAZDA.BY
U Maskvie pra heta daviedalisia tolki praź niekalki miesiacaŭ: da viasny 1942 hoda anijakaj suviazi ź Minskam u centra nie było, i tolki pieršyja zakinutyja siudy raźviedhrupy HRU z racyjami zdoleli paviedamić, što padpolle ŭ Minsku jość.
Jak ni dziŭna, dla najvyšejšaha biełaruskaha kiraŭnika Pancielajmona Panamarenki heta była, vidać, nie nadta pryjemnaja navina: jon užo paśpieŭ dać spravazdaču Stalinu i navat pašyryć u savieckaj presie mierkavańnie, što ŭsie, chto chacieŭ, u červieni 1941 hoda ź Minska evakuiravalisia, a tyja, chto zastaŭsia, — spres zdradniki i kałabaranty. I tamu kožny pravał padpolla Panamarenka vykarystoŭvaŭ dla dyskredytacyi jaho kiraŭnikoŭ i ŭdzielnikaŭ naohuł.
Ivan Kavaloŭ (1906—1943)
naradziŭsia ŭ vioscy Babičy Rahačoŭskaha pavieta (ciapier Čačerski rajon Homielskaj vobłaści). Pierad vajnoj pracavaŭ u Zasłaŭi, spačatku dyrektaram miascovaj mašynna-traktarnaj stancyi, paśla sakratarom Zasłaŭskaha rajkama. Paśla pačatku vajny pierabraŭsia ŭ Minsk, stvaraŭ haradskuju padpolnuju arhanizacyju, inicyjatar stvareńnia i kiraŭnik padpolnaha Minskaha harkama partyi. Hety harkam zajmaŭsia nie tolki arhanizacyjaj padpolla niepasredna ŭ horadzie, ale i stvareńniem partyzanskich atradaŭ u jaho vakolicach.
U kastryčniku 1942 hoda Ivan Kavaloŭ byŭ aryštavany niemcami, dalejšy los dakładna nie viadomy, ale, chutčej za ŭsio, jon zahinuŭ viasnoj 1943-ha ŭ Traściancy.
Padmiena
Bujnyja pravały ŭ minskim padpolli zdaralisia, ale najstrašniejšaj była chvala aryštaŭ uvosień 1942 hoda, u vyniku jakoj było schoplenaje amal usio kiraŭnictva padpolnaha harkama na čale ź Ivanam Kavalovym. Tut i chavajucca karani historyi z «padmienaj kiraŭnikoŭ».
Aryštavaŭšy lidara haradskoha padpolla, nacysty zładzili maštabnuju pravakacyju: jany pašyryli ŭ miascovaj praniamieckaj presie źviestki, nibyta Ivan Kavaloŭ pajšoŭ na supracoŭnictva z akupantami i zaklikaje spynić supraciŭ. Imia kiraŭnika padpolla było abyłhanaje — ale samaje prykraje, što ŭ hetuju dezynfarmacyju pavieryli ŭ Maskvie.
Kiraŭnictva Centralnaha štaba partyzanskaha ruchu na čale z Pancielajmonam Panamarenkam vydała dyrektyvu, u jakoj abvinavaciła kiraŭnictva padpolla ŭ zdradzie, nazvaŭšy padpolny harkam padstaŭnym i admysłova stvoranym nacystami dla vykryćcia savieckich patryjotaŭ. Dyrektyva praduhledžvała, što ŭsie, chto budzie prychodzić ź Minska ŭ partyzanskija atrady ad imia harkama, musiać być zatrymanyja. Na praktycy heta aznačała, što zapadozranaha ŭ «zdradzie» čaściej za ŭsio čakaŭ rasstreł. Tak, naprykład, zahinuła dačka adnaho z najbližejšych paplečnikaŭ Kavalova, Lavoncija Adzincova, — 18-hadovaja Nina. Siońnia imieniem jaje baćki nazvanaja vulica na zachadzie stalicy.
Paśla vosieńskaha pravału 1942 hoda padpolny harkam byŭ adnoŭleny tolki praz hod, i ŭžo nie ŭ horadzie, a ŭ partyzanskaj zonie, i adtul kiravaŭ hrupami padpolščykaŭ u Minsku.
Viartańnie imia
Paśla vajny šalmavańnie imieni Ivana Kavalova praciahnułasia: partyjnaje kiraŭnictva ličyła jaho zdradnikam. Choć naprykancy 1950-ch spravy ab «zdradnictvie» bolš čym 120 udzielnikaŭ padpolla byli pierahledžanyja i amal usie fihuranty reabilitavanyja.
Tolki z prychodam hałosnaści vyjaviłasia, što savieckija śpiecsłužby vymusili adnaho sa svaich tajnych supracoŭnikaŭ, ziemlaka Kavalova, ahavaryć kiraŭnika minskaha padpolla. Toj daŭ chłuślivyja pakazańni, nibyta Kavalova bačyli ŭ nacysckaj Hiermanii, dzie jon vystupaŭ pierad publikaj z antysavieckimi pramovami.
Pašyralisia plotki, nibyta Kavaloŭ navat zdymaŭsia ŭ niejkich prapahandysckich filmach i pisaŭ na zamovu nacystaŭ knihi. Usio heta nie mieła nijakaha dačynieńnia da praŭdy. Urešcie daśledčyki znajšli paklopnika — i jon paćvierdziŭ, što ahavaryŭ lidara padpolščykaŭ pad ciskam. Imia hetaha čałavieka historyki pakul nie nazvali, viadomy tolki psieŭdanim — Dubaŭ.
Takim čynam, usio śviedčyć ab tym, što Ivan Kavaloŭ nikoli nie pahadžaŭsia na supracoŭnictva z voraham i byŭ zakatavany ŭžo ŭviesnu 1943 hoda.
Sabaki Anita i Rej na vulicy Kavalova ŭ minskim Sucharavie, jakaja składajecca z pryvatnych damkoŭ, što rassypanyja miž šmatpaviarchovikaŭ
Vulica Ivana Kavalova źjaviłasia ŭ 1990-ja ŭ staličnym Sucharavie. Siońnia jaje trasa aktyŭna zabudoŭvajecca šmatpaviarchovikami, ad staroj pryvatnaj zabudovy zastajecca ź dziasiatak damoŭ. Tak znoŭ niezaŭvažna ścirajecca pamiać ab hetym niespraviadliva abvinavačanym čałavieku — sapraŭdnym hieroju, jaki ceły hod, samy ciažki hod vajny, kali zdavałasia, što niemcy pieramahajuć, kiravaŭ minskim padpollem.
Ivan Kavaloŭ zasłuhoŭvaje pomnika ŭ horadzie, u jakim zahinuŭ.
