«Рождение элиты»: о чем умолчал Язэп Дыла
Пишет историк Анатолий Сидоревич.
Сачу за публікацыямі Алены Ляўковіч у «Звяздзе», што ідуць у рубрыцы «Нараджэнне эліты».
Ужо сам назоў рубрыкі выклікае ўсмешку, бо у ёй змяшчаюцца нарысы пра дзеячаў БССР. І ствараецца ўражанне, што беларуская палітычная і навуковая нарадзілася якраз ва ўмовах савецка-бальшавіцкай улады. У нас жа без савецкай улады нічога не было. І беларускі тэатр гэтая ўлада адчыніла, і першую ВНУ, і першую навуковую ўстанову, і эліту нарадзіла. А раней мы хадзілі ў саматканай вопратцы, у лапцях ды выводзілі на жалейках сумныя мелодыі, бо вядома, што «невясёлая старонка наша Беларусь».
Смею запэўніць спадарыню Ляўковіч, што дзеячы БНР (сябры Рады БНР, народныя сакратары і міністры) мелі значна вышэйшы адукацыйны цэнз, чым дзеячы БССР (сябры ЦК кампартыі, народныя камісары). Усевалад Ігнатоўскі, Аляксандр Чарвякоў і Язэп Дыла, пра якіх яна пісала, — выключэнне, белыя вароны ў бээсэсэраўскай эліце.
Нарысы пра пералічаных ды іншых дзеячаў таксама выклікаюць усмешку, бо аўтарка некрытычна ставіцца да публікацыяў пра сваіх герояў і да таго, што яны самі апавядалі пра сябе.
Вось і ў нарысе пра Язэпа Дылу (Звязда, 2019, 4 чэрвеня) атрымалася няўвязачка.
Апавядаючы Адаму Мальдзісу пра сябе, навучаны горкім досведам савецкага вязня і ссыльнага, Язэп Лявонавіч іншы раз хітраваў. І паверыўшы запісанаму з ягоных словаў, Алена Ляўковіч паведамляе нам, што перад падзеямі 1917 г. Язэп Дыла «ідзе у гандаль — загадвае бюро па вывазе мануфактуры. (…) На гэтай пасадзе і заспела яго Кастрычніцкая рэвалюцыя».
Сапраўды, на гэтай пасадзе. Але наш гандляр у тыя кастрычніцкія дні 1917-га знаходзіўся ў Менску. Тут праходзілі ІІІ з’езд Беларускай Сацыялістычнай Грамады (14—17 і 25 кастрычніка), ІІ сесія Цэнтральнай Рады беларускіх арганізацый (15—24 кастрычніка) і З’езд воінаў-беларусаў Заходняга фронту з удзелам прадстаўнікоў ХІІ арміі Паўночнага і Румынскага фронтоў, а таксама Балтыйскага флоту (18—24 кастрычніка). Язэп Дыла браў удзел у з’езде Грамады і ў сесіі ЦРБА. На з’ездзе Грамады яго абралі старшынёю Цэнтральнага Камітэта партыі. ЦРБА ж на сваёй сесіі перайменавалася ў Вялікую Беларускую Раду. І Язэпа Дылу выбралі сябрам Выканаўчага Камітэта ВБР, яго камісарам у Маскве.
Усё вышэйпададзенае ўжо год пад 30 не з’яўляецца сакрэтам. А што сакрэт, дык тое, ці падпісваў Дыла 27 кастрычніка Грамату да беларускага народа, у якой у сувязі з бальшавіцкім пераваротам людзей заклікалі «не дапусціць, каб віхор бязладу згубіў нашу святую нацыянальную справу абароны вольнасцяў і правоў Беларускага народу». Пад Граматай падпісалася Беларуская Сацыялістычная Грамада, але ці галасаваў за гэтую Грамату старшыня ЦК партыі Язэп Дыла? Трэба было б вывучыць яго следчую справу, якая, пэўна ж, знаходзіцца ў доме пад бэльведэрам на рагу праспекта Незалежнасці і вуліцы Камсамольскай.
Арышт Язэпа Дылы бальшавікамі ў 1930 годзе быў не першы. Першы раз яго разам сябрамі Часовага рабоча-сялянскага савецкага ўрада Беларусі Усеваладам Фальскім і Фабіянам Шантырам кінулі за краты 8 лютага 1919 года. Ды пра гэта ў нарысе А. Ляўковіч я не прачытаў.
Ведама, газетная паласа абмяжоўвае, пра ўсё не напішаш, і ўсё ж гэта быў немалаважны момант у жыцці былога камісара працы Беларусі. Як і яго праца па раянаванні ССРБ. Але прыпісваць аднаму Язэпу Дылу распрацаваны і прыняты ўрадам ССРБ праект падзелу Беларусі на акругі і раёны не варт было, бо мы ведаем, што гэтую працу ён выконваў разам з аўтарам класічнай «Геаграфіі Беларусі» Аркадзем Смолічам, якога, дарэчы, у кастрычніку 1917-га абралі намеснікам у старшыні Цэнтральнага Камітэта Грамады Язэпа Дылы.
А вось аўтарам чаго з’яўляецца сам Дыла, дык гэта ідэі паставіць Тэатр оперы і балета на Траецкай гары ў Менску.
І ўжо амаль асабістае. Пра Язэпа Дылу ўспомнілі не ў 1968 годзе, перад 50-годдзем БССР. Вывучаючы жыццё Альгерда Абуховіча, слуцкі настаўнік Рыгор Родчанка на колькі гадоў раней сам навязаў кантакт з яго вучнем — Язэпам Дылам. Рыгор Віктаравіч перапісваўся з Язэпам Лявонавічам і ягоныя лісты паказваў мне, свайму вучню. Ад Язэпа Дылы Рыгор Родчанка даведаўся, дзе пахаваны Альгерд Абуховіч. Вось тады пісьменнікам і ветэранам беларускага руху зацікавіліся ў Менску. Толькі не ўлады. Машэраўскай уладзе былы камісар працы Беларусі, нацдэм Язэп Дыла цікавы не быў. Але пра гэта пішу я, дапаўняючы Алену Ляўковіч.
