Karaleŭskaja Harodnia. Stary i Novy zamak u časy Sasaŭ
U XVIII stahodździ adnoŭleny haradzienski Stary zamak razam z šykoŭnym Novym zamkam stvaryli reśpiektabielny pałacavy kompleks, jakomu nie soramna było prymać pryzvyčajenych da jeŭrapiejskaj raskošy karaloŭ. Pra bliskučaje minułaje i sumnieŭnuju budučyniu zamkaŭ piša Kirył Karluk.
Razrez Sienatarskaj zały ŭ pałacy Sapiehaŭ u Harodni. Kala 1726 hoda. Aŭtaram prajektu pierabudovy pałacaŭ Sapiehaŭ na Rynku dla patrebaŭ dvara i sojma byŭ Iaachim Daniel Jaŭch. Bolšaść dabudavanych častak pałaca byli draŭlanyja. Fota Hauptstaatsarchiv Dresden.
Jašče ŭ apošniaj čverci XVI stahodździa karol Stefan Batoryj (hł. pra jaho artykuł Andreja Skurko ŭ № 4/2019 «Našaj historyi»), jaki lubiŭ i časta naviedvaŭ Harodniu, pačaŭ pierabudovu kolišniaha zamka Vitaŭta ŭ sučasny mańjerystyčny, poźniereniesansny pałac. Praŭda, davieści spravu da kanca nie paśpieŭ. U pieršaj pałovie XVII stahodździa zamak aktyŭna dabudoŭvali Žyhimont III i Uładzisłaŭ IV Vazy, što pravodzili tut niamała času i navat prymali pasłoŭ.
Trynaccacihadovaja vajna z Rasijaj 1654—1667 hadoŭ nie paškadavała Stary zamak, jak i šmatlikija inšyja miaściny tahačasnaj Litvy.
Staličnaja Vilnia taksama lažała ŭ ruinach, u tym liku i pałac vialikich kniazioŭ, jaki ŭžo nikoli nie adnaŭlaŭsia. U takich umovach mienavita Harodnia stała adnym z hałoŭnych centraŭ palityčnaha žyćcia Rečy Paspalitaj. Što ŭvasobiłasia ŭ rašeńni 1673 hoda, kab kožny «treci sojm stanaŭ Karony i VKŁ… adpraŭlaŭsia u VKŁ, u horadzie Harodni».
Sojmavaje miesta
Pieršapačatkova horad byŭ zusim nieprystasavany, kab prymać takuju kolkaść šlachty i karaleŭski dvor. U 1670-ch hadach zamak adramantavali, i ŭ nastupnyja dva dziesiacihodździ tut adbyłosia try sojmy. Ale ŭžo tady pasły žalilisia na «nievyhody mizernaha i drenna zabudavanaha horada».
Uračysty ŭjezd Aŭhusta III u Varšavu 25 listapada 1734 hoda. Frahmient karciny Johana Samuela Moka, 1734—1735 hady. Takija pracesii možna było bačyć i ŭ Harodni: padčas pačatku pracy sojma, dnia naradžeńnia karala. Usie roli byli staranna raźmierkavanyja. Ułučanymi ŭ ich byli i hledačy — zvyčajnyja haradziency. Fota Hauptstaatsarchiv Dresden.
Vialikaja Paŭnočnaja vajna pačatku XVIII stahodździa pryniesła Harodni novyja spustašeńni. Stary zamak byŭ całkam razburany, a jaho adnaŭleńnie vymahała značnych srodkaŭ. U vyniku ŭ 1710—1720-ch hadach dla karaleŭskaj rezidencyi dy pasiadžeńniaŭ sienata i pasolskaj izby prystasavali pałacavyja budynki Sapiehaŭ na Rynku. Tut prajšli sojmy 1718, 1726, 1729 i 1730 hadoŭ. Ale pamiaškańni nie zadavalniali ni karaleŭski dvor, ni šlachtu. Tamu paśla 1726 hoda ŭ Aŭhusta II naradziłasia ideja ŭźviadzieńnia novaha pałaca.
Heta supała ź vialikaj budaŭničaj aktyŭnaściu mahnataŭ u 1720—1730-ch hadach. U čas sojma ceny na arendu ŭ Harodni ŭźlatali, tamu kožny maryŭ pra ŭłasnuju nieruchomaść. Pabudavali ci pierabudavali staryja svaje rezidencyi Sapiehi, Radziviły, Bžastoŭskija, Masalskija, Pacy, Ahinskija, Sanhuški, Vałovičy i inšyja. Pałacy i dvary ŭ horadzie tady byli zbolšaha draŭlanyja, a tamu časta ciarpieli ad pažaraŭ. Kvitnieli katalickija klaštary i ich haspadarka.
Praŭda, demahrafičnaha i ekanamičnaha vybuchu, jak u tahačasnaj Varšavie, nie adbyłosia. Navat niahledziačy na paźniejšuju haspadarčuju aktyŭnaść Antonija Tyzienhaŭza (hł. pra jaje artykuł Andreja Vaškieviča ŭ № 1/2018 «Našaj historyi»), naprykancy stahodździa nasielnictva Harodni składała ŭsiaho 5—6 tysiač čałaviek.
Karaleŭski baŭamt
Maštabnaje budaŭnictva ŭ Rečy Paspalitaj inicyjavali nie tolki mahnaty, ale i karaleŭski dvor. Uzoram dziaržaŭnaj madeli i krynicaj kulturnych upłyvaŭ dla Aŭhusta II i jaho syna była Francyja. Nie dziŭna, što mienavita pa jaje prykładzie ŭ saksonskaj stalicy Drezdenie stvaryli admysłovuju dziaržaŭnuju ŭstanovu — Obierbaŭamt, što pierakładajecca ź niamieckaj movy jak Hałoŭnaja budaŭničaja słužba.
Dla Karony i Litvy z 1710 hoda pracavała filija hetaj ustanovy — Karaleŭski baŭamt u Varšavie (Das Königliche Bauamt in Warschau). Hetaja słužba, uznačalenaja saksonskimi architektarami, i zajmałasia haradzienskimi pałacami.
Novy zamak u siaredzinie XVIII stahodździa. Rekanstrukcyja Miečysłava Jana Suprona.
Pieršyja eskiznyja prajekty novaha karaleŭskaha pałaca paŭstali ŭ 1733—1736 hadach, napeŭna, z udziełam Mateusa Daniela Piopielmana, architektara kompleksu Ćvinhier i inšych baročnych žamčužyn Drezdena. Ale bolš adpaviednym karalu Aŭhustu III, jaki ŭznačaliŭ Reč Paspalituju paśla svajho baćki Aŭhusta II i padchapiŭ jaho ideju z zamkam u Harodni, padaŭsia maštabny prajekt syna Piopielmana — Karła Frydrycha. Heta byŭ upłyvovy ŭ kancy 1730-ch u Varšavie architektar, jaki ŭznačaliŭ tam samastojnaje architekturnaje biuro i faktyčna atrymaŭ roŭnyja mahčymaści z kiraŭnikom Baŭamta Iaachimam Danielem Jaŭcham. 30 kastryčnika 1738 hoda prajekt pabudovy Novaha zamka byŭ zaćvierdžany, a zaadno padpisany kantrakt na jaho realizacyju ŭ nastupnyja čatyry hady.
Novy karaleŭski pałac
Asnoŭnyja pracy na Novym zamku byli skončanyja ŭ 1742 hodzie. Budynak źmiaščaŭ sienatarskuju i pasolskuju zały ŭ levym kryle i karaleŭskija pakoi ŭ pravym — hetak simvalična pajadnoŭvalisia dźvie haliny ŭłady. U centry pamiž imi znachodziŭsia kruhły italjanski sałon, na vosi jakoha z boku sadu ŭ 1752 hodzie dabudujuć vialikuju kaplicu. Jašče dva asobnyja budynki zaniali maršałkoŭskaja kuchnia i kancylaryja. Na terasie za budynkam byŭ praduhledžany nievialiki sad z šyrokimi praśpiektami dla pyšnych uračystaściaŭ, tak ułaścivych saskamu dvaru.
Aharodža i kanstrukcyja bramy sa skulpturami śfinksaŭ i puci zapazyčana z drezdenskaha Hałandskaha pałaca, architektaram jakoha byŭ Piopielman-starejšy.
Sami skulptury, jak i inšyja płastyčnyja elemienty azdoby pałaca, vykanaŭ pieršy karaleŭski skulptar Johan Hieorh Plerš.
Druhoje žyćcio Staroha zamka
U suviazi z budaŭnictvam Novaha zamka pačałosia adnaŭleńnie Staroha, stan jakoha byŭ «krychu lepšym za kuču śmiećcia» — prynamsi, tak jaho apisvaŭ u 1706 hodzie anhlijski pasoł u Rasii baron Čarlz Uitvart.
Prajekt adbudovy prykładna ŭ 1740 hodzie zrabiŭ usio toj ža Karł Frydrych Piopielman. Fasady Staroha zamka ŭpryhožyli pilastry z baročnymi kartušami, vokny nabyli pramavuholnuju formu ź fihurnymi lištvami, dach staŭ vysokim čatyrochschilnym z tryma mansardavymi voknami, kryty chvalistaj dachoŭkaj. Interjery azdobili piečy z raśpisnoj kaflaj. Jak zhadvajuć jašče invientary siaredziny XVII stahodździa, u zamku isnavaŭ italjanski «sadok pry bramie», źniščany paźniej padčas vajennych dziejańniaŭ. Piopielman paličyŭ nieabchodnym adnavić jaho na tym samym miescy.
Stary zamak u siaredzinie XVIII stahodździa. Taki vyhlad zamka nie tolki dobra zachavaŭsia, ale jašče i najlepš dakumientalizavany: da nas dajšli šmatlikija tahačasnyja hrafičnyja płany i piśmovyja krynicy. Rekanstrukcyja Miečysłava Jana Suprona.
Adbudavany ŭ francuzskim styli Stary zamak skłaŭ z Novym arhaničny pałacavy kompleks. Dla jaho było adviedziena šerah važnych funkcyj. Jašče ŭ 1746 hodzie karol vydzieliŭ tut pamiaškańni dla orhanaŭ ułady Haradzienskaha pavieta: kancylaryi, hrodskaha i ziemskaha sudoŭ dy ich archivaŭ. Zhodna ź invientarom 1769 hoda, u zamku jašče raźmiaścilisia archiŭ Skarbovaj kamisii VKŁ, skarb i skarbnica, mieŭsia pakoj dla skarbovaha namieśnika. Inšyja pakoi byli całkam abstalavanyja dla kamfortnaha žyćcia słužboŭcaŭ. Heta byli pamiaškańni dastatkovaha ŭzroŭniu, kab u apartamientach pry nieabchodnaści moh spynicca navat padkancler litoŭski Jaŭchim Chraptovič.
Dvor adnaho karala i troch dziaržaŭ u Harodni
Karalam z dynastyi Vietynaŭ staviać u dakor, što tyja zamała času pravodzili ŭ Rečy Paspalitaj. Heta tłumačyłasia składanaj i darahoj łahistykaj. U 1740-ch hadach tolki słužbovych asob drezdenskaha dvara naličvałasia bolš za 700 čałaviek, padzielenych na asobnyja instytucyi: sakrataryjat, kuchnia, palavańnie, teatr, varta i inšyja. Da ich jašče treba dadać amal sotniu prydvornych.
Dva asnoŭnyja šlachi z Drezdena ŭ Varšavu išli praz Urocłaŭ i Poznań, abodva kala 650 km. Z Varšavy da Harodni — 280 km. Ale karaleŭskaja siamja naviedvała Reč Paspalituju davoli rehularna, pakolki farmalna vyrašać jaje dziaržaŭnyja spravy manarch moh tolki tut. Ahułam za svajo 29-hadovaje panavańnie Aŭhust III pravioŭ u Rečy Paspalitaj kala 40% svajho času. U Harodni karol byŭ dvojčy padčas sojmaŭ: ź vieraśnia da kanca listapada 1744 hoda i ź siaredziny vieraśnia da pačatku listapada 1752-ha.
Paśla prybyćcia karol z karalevaj zajmali pakoi pieršaha paviercha pravaha kryła Novaha zamka. Prydvornyja mieli apartamienty na druhim paviersie: pakoi ŭ levym kryle zajmaŭ pieršy ministr, nastupnyja try — prydvorny kapiełan, u hałoŭnym korpusie — karaleŭskija dzieci i ich słuhi, u pravym kryle — «fraŭcymier» (pakoi prydvornych dam) na čale z achmistryniaj hrafiniaj Kałaŭrat. U pamiaškańniach kuchni maršałkoŭskaj — saksonski obier-hofmaršał, kuchmistr i łoŭčy. Častku mebli, posudu i inšaha načyńnia na hety čas pryvozili z Drezdena i Varšavy.
Płan fasada kardehardyi Novaha zamka. Karł Frydrych Piopielman, 1738 hod. Fota Hauptstaatsarchiv Dresden.
Žyćcio prydvornaj supolnaści było nasyčanaje padziejami. Najbolš značnymi źjaŭlalisia adkryćcio sojma i dzień naradžeńnia karala z paradnymi pracesijami, aŭdyjencyjami, abiedami i balami. Śviatkavali dzień naradžeńnia karala zvyčajna dva dni. U bankiecie mahli ŭdzielničać časam da 150 ź liškam haściej: miascovyja mahnaty, saksonskija prydvornyja i zamiežnyja pasły. Stoł sierviravali srebnym posudam. Bankiet ciahnuŭsia niekalki hadzin z tryma źmienami straŭ i hrandyjoznymi baročnymi kandytarskimi vyrabami ŭ kancy. A «za zdaroŭje karala pili pad huki trub, barabanaŭ i harmatnych strełaŭ».
Z Harodniaj Aŭhusta III źviazvali nie tolki dziaržaŭnyja spravy, ale i jaho lubimaja zabava — palavańnie. U vakolicach karol mieŭ draŭlanuju viłu na Niomanie (napeŭna, u Paniamuni) i palaŭničy dvor u Stryjeŭcy.
U sercy palityčnaha žyćcia
Kompleks Novaha i Staroha zamkaŭ, akramia praktyčnych, vykonvaŭ i važnyja simvaličnyja funkcyi. Pałac jak dom karala byŭ miescam, dzie razhortvałasia palityčnaje žyćcio i čyniłasia historyja. Pra pieravahu nad inšymi budynkami i adasoblenaść karaleŭskaj rezidencyi śviedčyli jak architekturnyja rysy, tak i samo raźmiaščeńnie na ŭzhorkach nad horadam.
Aŭhust III užo samim pałacavym kompleksam niby kazaŭ, što pryjšoŭ čas uzmacnić manarchiju. Jon maryŭ pavialičyć vojska, pravieści reformu skarbu, abmiežavać šlachieckija pryvilei, kab dziaržava pierastała pakutavać ad liberum veto, svavolstva mahnackich hrupovak, słabaści vykanaŭčaj ułady.
Ale šlachta praciahvała ličyć palityčny ład krainy ŭzornym i supraciŭlałasia źmienam, zryvajučy sojmy. Za imi stajali intaresy Rasii i Prusii dy ich ščodryja «subsidyi». Darečy, samy dramatyčny sojm, 1793 hoda, prachodziŭ u Harodni. Apošni karol Rečy Paspalitaj paśla svajho adračeńnia žyŭ u Novym zamku jašče da 15 lutaha 1797 hoda (hł. pra hety pieryjad jaho žyćcia artykuł Natalli Vasiluk u № 8/2019 «Našaj historyi»). Paśla hetaha nadyšoŭ kaniec niekali bliskučaj historyi karaleŭskaj rezidencyi.
Paźniejšy los zamkaŭ
Padčas vojnaŭ z Napaleonam Harodnia stała pamiežnym horadam, i ŭ rasijskich uładaŭ byŭ prajekt pieratvareńnia jaje ŭ horad-krepaść. Novy zamak moh być navat častkova razburany. Ale, na ščaście, paśla 1815 hoda miaža adsunułasia daloka na zachad, što zrabiła hetyja płany nieaktualnymi. U XIX stahodździ Novy zamak staŭ vykonvać funkcyi pravincyjnaha špitala, a Stary — aficerskaha schodu i kazarmaŭ. Jany pieražyli niekalki ramontaŭ i stracili bolšaść svaich dekaratyŭnych elemientaŭ. U mižvajenny čas isnavali prajekty ich adnaŭleńnia, ale, akramia minimalna nieabchodnych ramontnych prac, ničoha tak i nie było zroblena.
Stary zamak staŭ muziejem.
Letam 1944 hoda Novy zhareŭ, a paśla rekanstrukcyi ŭ 1950-ch hadach staŭ siadzibaj abłvykankama. Siońnia ŭ budynku mieściacca zały historyka-archieałahičnaha muzieja.
Hierbavy kartuš z frantona hałoŭnaha korpusa Novaha zamka. Fota Ježy Hopiena, 1940 hod. Paśla ŭvachodžańnia Harodni ŭ skład Rasijskaj impieryi hierb byŭ skinuty i pralažaŭ la zamkavaj aharodžy niekalki hadoŭ. Kartuš vyratavaŭ Stanisłaŭ Sołtan, udzielnik paŭstańnia 1794 hoda, jaki z dazvołu ŭładaŭ vyviez jaho ŭ svoj majontak Bierastavica Muravanaja. Užo ŭ mižvajenny čas hierb adšukaŭ i viarnuŭ u Harodniu Juzaf Jadkoŭski. Doŭhi čas kartuš znachodziŭsia pad adkrytym niebam. Tolki ŭ 2013 hodzie jon byŭ ustalavany pad dacham la ŭvachoda ŭ Novy zamak, dzie jaho možna pabačyć i zaraz. Fota Lietuvos nacionalinis dailes muziejus.
A što ciapier?
Harodnia daŭno čakaje adnaŭleńnia kolišniaj karaleŭskaj rezidencyi — Novaha i Staroha zamkaŭ. Siońniašni budynak na zamkavym dziadzincy — heta ŭ pieršuju čarhu aŭtentyčny pomnik siaredziny XVIII stahodździa, uźviedzieny na ruinach pałaca časoŭ Batoryja i Vazaŭ. Jaho abličča tolki niaznačna źmieniena ciaham nastupnych dvuch stahodździaŭ i mahło b być adnoŭlena ciapier. Ale abrany inšy padychod — viarnuć Stary zamak u časy Batoryja. Ale, kab adnavić zamak u hetym vyhladzie, nie chapaje histaryčnych krynic, što pryvodzić da surjoznych pamyłak i advolnych dapuščeńniaŭ. U vyniku hublajecca bolšaść paźniejšych architekturnych napłastavańniaŭ, razburajecca naturalnaja histaryčnaja suviaź z Novym zamkam, na terytoryi paŭstajuć nieabhruntavanyja novyja abjekty.
U lutym 2020 hoda hrupa viadomych polskich ekśpiertaŭ naviedała Stary zamak. Uzrovień zachavanaści pomnika mienavita na saski čas vyklikaŭ u śpiecyjalistaŭ sapraŭdnaje zachapleńnie. U vynikovym dakumiencie jany adznačyli «histaryčnuju i navukovuju kaštoŭnaść aŭtentyčnych častak karaleŭskaha pałaca XVII i XVIII stahodździaŭ i nieabchodnaść ich zachavańnia, jak ahulnaj kulturnaj spadčyny». Na žal, pakul heta nijak nie paŭpłyvała na prajekt restaŭracyi.
Zastajecca nadzieja, što rekanstruktary prynamsi ŭ budučyni ŭličać pamyłki abranaha padychodu i patencyjalnaje adnaŭleńnie Novaha zamka stanie hodnym ušanavańniem kaštoŭnaj spadčyny XVIII stahodździa i karaleŭskaha minułaha Harodni.
Aŭtar vykazvaje sardečnuju padziaku za pradstaŭlenyja materyjały i dapamohu ŭ napisańni artykuła Jaŭhienu Asnareŭskamu, Andreju Vaškieviču, Mikołu Vołkavu i Miečysłavu Janu Supronu.
