Kałodnaje, litvinski astravok
Radnia Aržachoŭskich kožny hod źbirajecca ŭ rodnaj vioscy. Fota z archiva Iryny Ruban.
U 1983 hodzie my, kaładency, pajšli ŭ susiednija Fiadory ŭ 9-y kłas, bo ŭ Kałodnym była tolki vaśmihodka. I tady akazałasia, što my nie zaŭsiody razumiejem svaich adnakłaśnikaŭ. A kali i razumiejem, to ich mova dla nas usio roŭna śmiešnaja. Fiedarcy i niačataŭcy kazali «vite», «pijdyte», «peretopčessa», «skazaty», «lahaty». Heta kardynalna adroźnivałasia ad našaj kaładenskaj havorki, u jakoj my dziekali i ciekali, kazali «vy», «pojdziecie», «pieratopčašsia», «skazać», «kłaścisia» — jak nas abaviazvała pachodžańnie…
Pra niezvyčajnuju historyju pierasialeńnia sialan z-pad Navahradka ŭ majontak Skirmuntaŭ, kanfiskavany paśla paŭstańnia 1863 hoda, raspaviadaje ŭradženka Kałodnaha, nastaŭnica Iryna Ruban.
Panskaje miesca
Kałodnaje, ciapier siało na zachadzie Stolinskaha rajona, upieršyniu zhadvajecca ŭ piśmovych krynicach u 1507 hodzie jak majontak, jaki trapiŭ u ruki Skirmuntaŭ — šlachieckaha rodu pinskaj prapiski.
Jašče ŭ pieršaj pałovie XIX stahodździa heta byŭ vostraŭ siarod bałot: panskaja siadziba z haspadarčymi pabudovami stajała na ŭzvyššy, a viasnoj usio navakolle zalivała. U vialikija pavodki dabirałasia vada i da samoha majontka, tamu pry Alaksandru Skirmuncie, jaki pačaŭ haspadaryć u 1820 hodzie, pryhonnyja sialanie nasypali vakoł siadziby ziemlany vał. Dla rehulavańnia ŭzroŭniu vady zrabili draŭlanuju zaprudu, dziakujučy jakoj pracavaŭ vadziany młyn. Časam, kali nie było vady, młyn pracavaŭ z dapamohaj vietru.
Alaksandr Skirmunt pamior u 1847-m, a jaho žonka Hartenzija (darečy, siastra mastaka Napaleona Ordy) praciahvała žyć u Kałodnym da 1860 hoda, a paśla pradała jaho šlachcicu Vosipu Hlaboviču.
Hlabovič atrymaŭ u ruki mocnuju haspadarku, ale jak śled puścić karani ŭ paleskija bałoty nie paśpieŭ. Jon padtrymaŭ paŭstańnie 1863 hoda, za što jaho nieŭzabavie vysłali ŭ Sibir. Dziaržava padaryła majontak baronu Mikałaju Hartynhu, ale doŭha Kałodnaje nie zatrymałasia i ŭ jaho. Dziasiatak hod «pamatrosiŭšy», pryšły haspadar padaŭ u hazietu abjaŭku ab prodažy majontka.
Hielena (Alena) Skirmunt (1827—1874) — samaja znakamitaja žančyna z Kałodnaha, dačka Alaksandra i Hartenzii Skirmuntaŭ. Na fota: miemaryjalnaja doška ŭ honar Hieleny.
Ziamielnaje tavarystva
Vałasny pisar Jakaŭ Sazanovič viedaŭ, što sialanam na Navahradčynie vostra nie chapaje ziamli. Pračytaŭšy abjaŭku Hartynha, jon abjechaŭ miastečki Ščorsy i Kareličy, vioski Charošyja i Žukaŭ Navahradskaha pavieta i znajšoŭ sialan, zhodnych pierasialicca.
Ich delehacyja naviedała Kałodnaje, ahledzieła majontak, ziamlu. Troški hleby ŭziali z saboj. Doma, na Navahradčynie, jaje doŭha razhladali, miali ŭ rukach, pasprabavali navat na jazyk. Hleba była ciomnaj, harkavataj i ziarnistaj, jak naležała być dobraj ziamli.
Tak i advažylisia nakiroŭvać chadakoŭ u Minsk dla afarmleńnia dakumientaŭ na pazyku.
Pa ŭmovach uhody sialanie kuplali ŭsiu ziamlu, jakaja naležała majontku. Dla hetaha jaje padzialili na ŭčastki pa 60 dziesiacin, za kožny ŭčastak treba było dać zadatak 10 rubloŭ. Rešta, 37 800 rubloŭ, pazyčałasia dziaržavaj navahradskim sialanam na 20 hod. Biadniejšyja nie mahli ŭnieści zadatak za ŭvieś učastak, tamu skidvalisia ŭdvoch, a afarmlali dakumienty na adnaho.
Vosieńniu 1888 hoda ŭ Kałodnaje pryjechali pieršyja pierasialency, 170 mužčyn i 175 žančyn. Viasnoj 1889 hoda pryjechała jašče 336 čałaviek. Kožny mieŭ 1 ha voryva plus mahčymaść karystacca siervitutami — łuhami i lasami ŭ hramadskim vałodańni.
Vałasny pisar Jakaŭ Sazanovič, jakoha kaładency ličać zasnavalnikam vioski, z žonkaj Hannaj. Zdymak vielmi stary, tamu nievyrazny. Z archiva naščadkaŭ Jakava.
Pradali les Ajziku i Miejeru
Pieršyja dva hady ŭsie 92 siamji žyli ŭ byłoj panskaj siadzibie. Abžyvacca było nialohka, choć na pieryjad pazyki dziaržava vyzvaliła kaładencaŭ ad padatkaŭ.
U pieršy hod byŭ nieŭradžaj, zimavali hoładna. Prychodziłasia navat paryć miakinu, varyć karu, a ŭ chleb dadavali bulbu. Kali pačali pamirać dzieci (a ich pamierła za toj pieršy hod 16), siarod pierasialencaŭ pačałasia panika. Niekatoryja źbiehli ŭ Sibir. Adna siamja viarnułasia nazad u Navahradski paviet. Ale tym, chto kupiŭ hetuju ziamlu za apošnija hrošy, nie było kudy i nie było z čym jechać. Dy i nieviadoma było, što čakaje ich u Sibiry. Tamu bolšaść pierasialencaŭ zastałasia.
I praŭda, paźniej stała lahčej. Užo praz dva hady siemji papierabiralisia va ŭłasnyja chaty. Tak źjavilisia ŭ vioscy vulicy Łominka, Maniavo, Miłušavo, Schedy — nazvy, jakija, chutčej za ŭsio, navahradskija ludzi pryvieźli z saboj z radzimy.
Samym važnym pytańniem była pazyka. Kab zarabić hrošy i raźličycca z bankam, kaładency pradavali draŭninu. Mužyki pa čarzie jeździli ŭ les, siekli drevy, a viečaram zdavali vyručanyja ad prodažu dreva hrošy kasiru Kaładnianskaha tavarystva, ad imia jakoha jany afarmlali ŭsie dakumienty. Sumlennaść była vyklučnaja. U vioscy dahetul raskazvajuć takuju historyju: «Šaściel Pavieł pradaŭ les, a viečaram zdaŭ hrošy kasiru. I voś unačy niechta pastukaŭ kasiru ŭ akno. Akazałasia, što Pavieł znajšoŭ u siabie 20 kapiejek niedazdadzienych hramadskich hrošaj i vyrašyŭ nieadkładna zdać ich u kasu».
Kaładenskaja moładź u 1930-ja. Z archiva siamji Iryny Ruban.
Samastojny prodaž lesu — marudnaja sprava, tamu vyrašyli pradać les na karani. Znajšlisia kupcy, Ajzik Šmuc i Miejer Holdzin, što pahadzilisia pahasić pazyku sialan u abmien na prava poŭnaha vysiakańnia lesu majontka Kałodnaje.
Pradać hety les možna było b i daražej. Ale ździełka davała mahčymaść rasčyščać ad lesu štohod kala 100 dziesiacin ziamli, a sialanie vyzvalalisia ad nieabchodnaści tracić čas na vysiečku i mahli spakojna kasić i siejać.
Tak kaładency raźvitalisia i z doŭham, i ź lesam.
«Lepiej za apošniaha kaładenca, čym za pieršaha pinčuka»
Miž saboj kaładency žyli družna — mo tamu što razam apynulisia ŭ čužym krai. A ŭ vyniku zmahli nie tolki vyžyć, ale i zažyć zamožna pa paleskich mierkach.
Voś tolki z susiedziami-palešukami (ich nazyvali «pinčukami») adnosiny nie składvalisia. Kaładency značna adroźnivalisia ad pinčukoŭ movaj, zvyčajami, abradami, vopratkaj.
Dy i pinčuki zajzdrościli kaładencam, jakija na niadaŭna abžytych ziemlach mieli sady, aharody, čaho pieršyja tady jašče nie viedali. Spali kaładency na łožkach, a pinčuki — na šyrokich pałaciach, adnych na ŭsiu siamju. Dyj padłoha była ŭ kaładencaŭ draŭlanaja, a ŭ pinčuckich chatach — tok, to-bok padłoha z utaptanaj ziamli ci hliny.
Brat i siastra Valanciła i Mikałaj Mazały. Valancina była žonkaj Jurka Sazanoviča, unuka zasnavalnika vioski Jakava Sazanoviča. A Mikałaja raskułačyli ŭ 1951 hodzie i adpravili ŭ paŭdniovy Kazachstan. Paśla reabilitacyi jon viarnuŭsia i žyŭ u Pinsku. Źviarnicie ŭvahu na kašulu Mikałaja. Na Paleśsi tak nie vyšyvali.
Z hetych adroźnieńniaŭ niejak samo saboj paviałosia: kaładency bralisia šlubam sa svaimi albo pryvozili žonak z Navahradčyny, bo žanicca ź dziaŭčynaj z susiedniaj vioski ci vyjści zamuž u susiedniuju viosku ličyłasia nieprestyžnym. Navat prymaŭka była: «Lepiej vyjści zamuž za apošniaha kaładenca, čym za pieršaha pinčuka».
Adnosiny z susiedziami pačali składvacca na lepšaje ŭžo tolki paśla Druhoj suśvietnaj vajny. Mahčyma, hetamu paspryjała toje, što kaładency byli ŭ biežancach u susiednich vioskach, kali paŭz ich siało išoŭ front. Maja maci ŭ 1967 hodzie taksama vyjšła zamuž za chłopca ź vioski Siemihościčy Stolinskaha rajona. Baćka chutka pryvyk da kaładenskich zvyčajaŭ i navat vyvučyŭ kaładenskuju havorku.
Młyn 1936 hoda. U svoj čas jon byŭ sapraŭdnym cudam techniki. Fota Iryny Ruban.
Nieŭzabavie paśla zasnavańnia vioski kaładency pabudavali nievialikuju carkvu. Jaje, moža, i nie było b, kab nie zładziei. Pakul Holdzin sa Šmucam vysiakali pad korań miascovy les, znajšłasia siamja, što pakrysie ciahnuła dreva sabie ŭ dvor. Kupcy nie ściarpieli i paskardzilisia ŭ tavarystva. Tavarystva skarhu razhledzieła i vyrašyła kanfiskavać skradzieny les. Tolki nie viartać jaho Šmucu, a pabudavać carkvu, jakaja ŭ 1896 hodzie adčyniła svaje dźviery.
Tak pačynałasia vioska Kałodnaje. Ciapier jana, jak i mnohija, cicha ŭzdychaje, što ludziej stanovicca mienš i maładyja nie zastajucca, ale heta ŭžo inšaja historyja.
