Anšlus Aŭstryi 1938-ha hoda: ci možna było jaho spynić?
Treci rejch anieksavaŭ Aŭstryjskuju Respubliku ŭ 1938-m. U vyniku aŭstryjcy prajšli ŭ składzie Hiermanii samazabojčuju vajnu i zaplamili siabie nacyzmam, piša Andrej Akuška.
Vulica horada Linc. Na raściažcy łozunh «Adzin Narod. Adna Impieryja. Adzin Pravadyr». Fota Pinterest.com
U Pieršuju suśvietnuju vajnu Aŭstra-Vienhryja ŭstupiła jak adna z najvialikšych dziaržaŭ Jeŭropy — i pa terytoryi, i pa nasielnictvie. Adnak niaŭdałaja vajna skončyłasia katastrofaj. Terytoryja respubliki «Niamieckaja Aŭstryja», što ŭtvaryłasia na ruinach byłoj impieryi ŭ 1918 hodzie, była ŭ siem z pałovaj razoŭ mienšaj za impieryju, a nasielnictva skaraciłasia amal u dzieviać razoŭ. Byli razarvanyja ŭsie byłyja ekanamičnyja suviazi, a kraina akazałasia na miažy revalucyi i humanitarnaj katastrofy.
Roznyja palityčnyja siły bačyli budučyniu Aŭstryi pa-roznamu. Niekatoryja chacieli inkarparacyi ŭ skład Hiermanii — u Aŭstryi taksama havorać pa-niamiecku, — ale taki płan pravaliŭsia, bo vialikija dziaržavy, jakija pieramahli ŭ vajnie, zabaranili abjadnańnie. Aŭstryi daviałosia prybrać z nazvy słova «Niamieckaja» i pajści asobnym šlacham.
Zamiežny kredyt i Ajčynny front
Nie paśpieła Aŭstryja vyjści z paślavajennaha razdraju i praduchilić niebiaśpieku sacyjalistyčnaj revalucyi, jak na pačatku 30-ch hadoŭ XX stahodździa vybuchnuŭ suśvietny ekanamičny kryzis. Pramysłovaja vytvorčaść upała na 38 pracentaŭ, ekspart pamienšaŭ udvaja, biez pracy zastałasia piataja častka nasielnictva, a najbujniejšy bank byŭ na miažy bankructva. U takich umovach znajšoŭsia čałaviek, hatovy ŭziać na siabie adkaznaść za los krany, — Enhielbiert Dolfus.
Enhielbiert Dolfus (1892—1934) ź junactva byŭ patryjotam Aŭstryi i maryŭ, kab u krainie nie było padziełu na kłasy i sasłoŭi. U hady Pieršaj suśvietnaj vajny jon słužyŭ na italjanskim froncie i nieadnojčy demanstravaŭ svaju advahu. Adzin ź pieravałaŭ na miažy, dzie vajavaŭ budučy kancler, navat nazvali «pieravałam Dolfusa». Paśla vajny Dolfus byŭ advakatam i ŭznačalvaŭ sialanskija arhanizacyi, a ŭ 1930-m staŭ prezidentam Fiederalnaj čyhunki. Jon chutka refarmavaŭ hetuju arhanizacyju, a ŭ sakaviku 1931-ha byŭ pryznačany ministram sielskaj haspadarki i na hetaj pasadzie pracavaŭ taksama efiektyŭna. U mai 1932 hoda Dolfusa abrali kancleram — kiraŭnikom urada Aŭstryi. Na praciahu nastupnych dvuch hadoŭ jon adbudavaŭ ekanomiku i pačaŭ budavać dyktaturu, bo nie bačyŭ inšaha varyjantu zachavać niezaležnaść.
Fota Wikimedia Commons
Jahony šlach da ŭłady nie byŭ lohkim: urad Dolfusa mieŭ bolšaść u parłamiencie ŭsiaho ŭ adzin hołas! Adnak Dolfus umieŭ pierakonvać ludziej i ŭ mai 1932 hoda staŭ fiederalnym kancleram (kiraŭnikom urada). Novy kiraŭnik znajšoŭ hrošy: paśla doŭhich pieramoŭ z zachodnimi dziaržavami ŭdałosia atrymać vialiki kredyt.
Umovy atrymanaha kredytu, praŭda, byli vielmi žorstkimi, i niamieckaja presa, jakaja maryła pra dałučeńnie Aŭstryi, adrazu ž napisała, što «Dolfus pradaŭ Aŭstryju francuzam».
Atrymanyja ad Francyi i Vialikabrytanii hrošy dazvolili stabilizavać nacyjanalnuju valutu i padšturchnuli ekanamičnaje raźvićcio. Ale heta nie vyrašyła ŭnutranych palityčnych prablem. Nacysty i kamunisty rychtavali pieravarot, nie hrebujučy anijakimi srodkami, u Vienie niaredka stralali.
I voś tut Dolfus pakazaŭ svaju žaleznuju ruku — u kastryčniku 1932 hoda jon zabaraniŭ svaim palityčnym praciŭnikam pravodzić šeści i mitynhi.
Paralelna kancler pačaŭ budavać svaju palityčnuju siłu — siońnia my viedajem jaje jak Ajčynny front, farmalna stvorany 20 maja 1933 hoda. I jamu heta ŭdałosia: kali ŭvosień 1932-ha va ŭrada było ŭsiaho 40 tysiač aktyŭnych paplečnikaŭ, to praz hod ich było ŭ dziesiać razoŭ bolej.
Novaja Aŭstryja
Kancler zrabiŭ staŭku na sialanstva, ličačy, što zamožny viaskovy žychar zdoleje zabiaśpiečyć Aŭstryju praduktami. Deficyt praduktaŭ paśla Pieršaj suśvietnaj mocna paŭpłyvaŭ na myśleńnie palitykaŭ taho pakaleńnia, mienavita jon pryvioŭ da masavaha niezadavalnieńnia i padzieńnia staroha režymu i razhladaŭsia nie tolki Dolfusam u jakaści hałoŭnaj patencyjnaj krynicy niestabilnaści. Adnačasova, ličyŭ Dolfus, raźvićcio vioski padšturchnie pramysłovaść, bo sialanie buduć kuplać tavary. Akramia taho, Dolfus raspačaŭ šmatlikija nacyjanalnyja infrastrukturnyja prajekty, u tym liku budaŭnictva sučasnych daroh i kurortaŭ, i heta zabiaśpiečyła jamu padtrymku rabočych. Adnak kali było treba, to kiraŭnik urada nie curaŭsia i žorstkich mietadaŭ. Naprykład, kali ŭ sakaviku 1933-ha nacysty pastavili krainu na miažu hramadzianskaj vajny, Dolfus zahadaŭ aryštavać ich lidaraŭ i ŭvioŭ abmiežavańni dla partyjnaj presy.
Mienš čym za hod Dolfus istotna źmianiŭ Aŭstryju, choć heta było i niaprosta.
Jon navat zabaraniŭ hramadzianam źjaŭlacca na vulicach u partyjnaj formie, kab nie padzialać žycharoŭ krainy pa palityčnych pohladach.
Heta vyklikała žorstkuju reakcyju ŭ Hiermanii, dzie ŭ pačatku 1933-ha da ŭłady pryjšli nacysty. Jany patrabavali zrabić dla nacyjanał-sacyjalistyčnaj partyi vyklučeńnie z hetaha praviła. Dolfus admoviŭ Hitleru, i tady Hiermanija abviaściła svajmu susiedu ekanamičny bajkot, uvioŭšy vializny zbor dla niamieckich turystaŭ, što jechali adpačyvać u Aŭstryju (bolš za 4 tysiačy jeŭra, kali pieravieści na sučasnyja hrošy).
Parad nacystaŭ u horadzie Kłahienfurt. Fota Pinterest.com
U adkaz na heta dziasiatki tysiač paplečnikaŭ Dolfusa ŭ mai prajšli maršam pa Vienie, prademanstravaŭšy, što jany padtrymajuć kiraŭnika ŭrada ŭ vypadku vajny. Nacysty pierajšli da teroru — u adkaz urad zabaraniŭ ich partyju. Hetkija dziejańni kanclera sustreli padtrymku na mižnarodnaj arenie, a chutka jon zrabiŭ i nastupny krok: 11 vieraśnia abviaściŭ stvareńnie Niamieckaj karparatyŭnaj chryścijanskaj dziaržavy.
Hetaja navastvoranaja dziaržava pavinna była abjadnać usich hramadzian, niezaležna ad połu, uzrostu i palityčnych pohladaŭ. Kulturnyja fiederacyi, ekanamičnyja arhanizacyi, atrady terytaryjalnaj abarony — usie jany pavinny byli stać aporaj kanclera. Naŭzamien toj abiacaŭ budaŭnictva krainy novaha typu, dzie «kiruje zakon Boha». Jaho praciŭniki ŭ taki zakon nie vieryli.
Kamunisty, jakich praz Kamintern padtrymlivaŭ SSSR, u lutym 1934-ha raspačali ŭ niekalkich bujnych haradach Aŭstryi paŭstańnie, jakoje było žorstka zadušana.
Kiraŭnik urada kančatkova zrazumieŭ, što ni nacysty, ni sacyjalisty siabravać ź im nie stanuć.
I pajšoŭ svaim šlacham: 1 maja 1934 hoda była pryniata novaja kanstytucyja, zhodna ź jakoj parłamient «dobraachvotna» raspuskaŭsia, a zakanadaŭčaja ŭłada pierachodziła da ŭrada. Na mitynhu ŭ honar hetaha Dolfus zajaviŭ, što «Novaja Aŭstryja adbyłasia». Kamunisty z sacyjalistami ŭ adkaz na heta zdoleli tolki havaryć pra ŭstalavańnie hetak zvanaha «aŭstrafašyzmu».
Zabojstva dyktatara
Z vyšyni historyi jasna vidać, što hałoŭnaj pahrozaj dla Aŭstryi tady była hitleraŭskaja Hiermanija, jakaja rychtavała pahłynańnie paŭdniovaj susiedki. Suprać takoha raźvićcia padziej byli mnohija: nie tolki sama Aŭstryja jak dziaržava, ale i Francyja, i navat fašysckaja Italija, jakaja taksama mieła ŭ krainie svaje intaresy.
Ź inšaha histaryčnaha času ciažka zrazumieć, što było mahčyma, a što — niemahčyma ŭ peŭny histaryčny momant. Adnak niesumienna toje, što praciŭniki nacystaŭ byli raźjadnanyja. Kamunisty byli ŭ mienšaści i sami nieśli pahrozu svabodzie. Sacyjalisty ž i libierały byli małalikija. Mnohija ź ich nie razumieli, što režym Dolfusa, chaj sabie i dyktatura, ale ŭsio ž procistajaŭ bolšamu złu — nacyzmu.
A nacysty pajšli pa-banku, i 25 lipienia 1934-ha adbyŭsia paśpiachovy zamach na Dolfusa. Pieraapranutyja ŭ vajskovuju formu zmoŭščyki śmiarotna paranili Dolfusa i zajavili jamu, što palicyja i armija patrabujuć sfarmavać novy ŭrad, jaki dałučyć Aŭstryju da Hiermanii.
Kancler-chryścijanin mocna pakutavaŭ ad taho, što nacysty nie paklikali da jaho śviatara dla apošniaj spoviedzi, adnak zdavać krainu admoviŭsia i pamior jak hieroj. Płan zmoŭščykaŭ sarvaŭsia. Nie tolki dziakujučy stojkaści viernaha aŭstryjca. Bienita Musalini, jaki ličyŭ Dolfusa svaim siabram — jany byli i ideałahična blizkija, — pahražaŭ Hitleru vajnoj, kali toj uviadzie svaje vojski ŭ Aŭstryju. Aŭstryja ž ź Italijaj miažuje na poŭdni. U vyniku ŭłada zastałasia ŭ paplečnikaŭ Dolfusa, a ŭrad uznačaliŭ Kurt Šušnih.
Kurt Šušnih (1897—1977) naradziŭsia na terytoryi pravincyi Trenta, jakaja paśla Pieršaj suśvietnaj vajny adyšła da Italii. U 1932-m jaho pryznačyli ministram justycyi — na hetaj pasadzie jon dabiŭsia adnaŭleńnia śmiarotnaha pakarańnia i žorstka raspraŭlaŭsia jak z marksistami, tak i z nacystami. Ź lipienia 1934-ha (paśla zabojstva Dolfusa) zajmaŭ pasady kanclera Aŭstryi i ministra abarony. Spačatku praciahvaŭ palityku papiarednika, potym pierajšoŭ da sprob załahodžvańnia Hitlera. Paśla anšlusu nacysty spačatku trymali Šušniha pad chatnim aryštam, a potym adpravili ŭ kancłahier. Paśla vajny jon emihravaŭ u ZŠA, dzie vykładaŭ palityčnyja navuki ŭ VNU. U 1967-m Kurt viarnuŭsia na radzimu, dzie i pamior praz 10 hadoŭ.
Fota Wikimedia Commons
Śmierć Enhielbierta Dolfusa stała vializnaj prablemaj dla krainy. Z aktyŭnych palitykaŭ tolki ŭ jaho była dastatkovaja charyzma, kab abjadnać vakoł siabie samych roznych ludziej i pierakanać ich, što Aŭstryja moža isnavać samastojna. U Šušniha takoha aŭtarytetu i žaleznaj voli nie było.
Da taho ž Aŭstryja straciła i sajuźnikaŭ za miažoj.
Kali ŭ kastryčniku 1935-ha słabaja ŭ vajskovym płanie, ale poŭnaja impierskich ambicyj Italija napała na Efiopiju, usio pajšło nie tak, jak płanavaŭ duče. Kab nie zhańbicca, Musalini musiŭ źviarnucca pa padtrymku da Hitlera, a toj uzamien zapatrabavaŭ volnyja ruki ŭ Aŭstryi. A ŭ druhoj pałovie 30-ch Aŭstryju pakinuli sam-nasam z Hiermanijaj i zachodnija dziaržavy.
Siła prapahandy
Bierlinu było važna pazbavić aŭstryjski ŭrad nie tolki zamiežnaj, ale i ŭnutranaj padtrymki. Z kožnym hodam jon uzmacniaŭ prapahandu, raźličanuju na aŭstryjcaŭ. Niamieckija radyjostancyi raskazvali, što miaža pamiž dźviuma niamieckimi krainami štučnaja, heta adzin narod, pradstaŭniki jakoha zmahalisia na adnym baku ŭ hady vajny, a ich asobnaje isnavańnie vyhadnaje tolki voraham — Francyi i Vialikabrytanii. Tamu treba jak maha chutčej abjadnacca, tym bolš što Hitler padniaŭ svaju krainu z kaleniaŭ.
Likvidacyi dziaržaŭnaści Aŭstryi dapamahali i tyja naiŭnyja aŭstryjskija palityki, jakija vieryli, što zbližeńnie dvuch «bratnich narodaŭ» mahčymaje biez pahłynańnia mienšaj krainy mocnym susiedam. Navat pradstaŭniki ŭrada lubili paŭtarać, što aŭstryjcy — heta «najlepšyja niemcy» ci «samyja sapraŭdnyja niemcy». Heta razmyvała nacyjanalnuju tojesnaść, z kožnym hodam praciŭnikaŭ anšlusu zastavałasia ŭsio mienš.
Efiektyŭnaść nacysckaj prapahandy ŭraziła navat samoha Hitlera. Narodžany ŭ Aŭstra-Vienhryi, jon uvažaŭ aŭstryjski patryjatyzm mocnaj idejaj, ź jakoj daviadziecca ličycca. Spačatku jon płanavaŭ stvaryć z susiedki krainu-maryjanietku, ale, kali pabačyŭ entuzijazm natoŭpaŭ, što sustrakali niamieckija tanki, kančatkova vyrašyŭ prosta dałučyć Aŭstryju da Hiermanii.
Aŭstryjcy spačatku pačali ličyć siabie «samymi sapraŭdnymi niemcami», a paśla stracili dziaržaŭnaść. Fota Chuha Jehiera
«Histaryčnaja spraviadlivaść»
Łaviravać Šušnihu ŭdavałasia da 1936 hoda. Narešcie jon zdaŭsia i padpisaŭ pahadnieńnie, zhodna ź jakim aryštavanyja nacysty vychodzili ź viaźnic i viartalisia ŭ palityku. Inšy punkt padavaŭsia abiacalnym: Aŭstryja abaviazvałasia padtrymlivać Hiermaniju ŭ zamiežnaj palitycy, a Hiermanija ŭzamien «harantavała joj» niezaležnaść i terytaryjalnuju cełasnaść. Zachad maŭčaŭ. Tam spadziavalisia Niamieččynu załahodzić. Ad Italii da Vialikabrytanii ŭ presie daminavaŭ pohlad, što dałučeńnie Aŭstryi da Hiermanii — heta adnaŭleńnie histaryčnaj spraviadlivaści.
12 lutaha 1938 hoda Šušnih naviedaŭ Hitlera ŭ jaho rezidencyi ŭ Bierhchofie. Fiurar zapatrabavaŭ pryznačyć aŭstryjskaha pranacysckaha palityka Artura Ziejs-Inkvarta ministram unutranaj biaśpieki, a inšych nacystaŭ na važnyja dziaržaŭnyja pasty. 14 lutaha razhubleny Šušnih vykanaŭ patrabavańni, ale ad jaho patrabavali ŭžo bolšaha. 9 sakavika aŭstryjski kancler pasprabavaŭ vykłaści apošni kozyr i abviaściŭ, što 13 sakavika adbudziecca refierendum na temu niezaležnaści.
Hitler, jaki bajaŭsia, što navat u takoj situacyi bolš za 50 pracentaŭ hałasoŭ jon nie nabiare, pajšoŭ pa-banku: jon pahražaŭ vajnoj. Ciažka skazać, jak u takoj situacyi dziejničaŭ by Dolfus, ale jahony nastupnik byŭ zrobleny ź inšaha ciesta. Uviečary 11 sakavika Šušnih pahadziŭsia na ŭsie patrabavańni i pieradaŭ uładu Ziejsu-Inkvartu. Suprać hetaha byŭ prezident krainy, Vilhielm Mikłas, ale i taho chapiła ŭsiaho na niekalki hadzin supracivu. U vyniku niezadoŭha da taho, jak niamieckija vojski na zahad Hitlera rychtavalisia pierajści miažu, Ziejs-Inkvart staŭ kancleram, a praz dva dni niezaležnaja Aŭstryja spyniła svajo isnavańnie na siem hadoŭ…
Biuleteń plebiscytu, jaki byŭ dla praformy praviedzieny ŭ Aŭstryi 10 krasavika 1938 hoda. Na im napisana: «Ci zhodnyja vy z uźjadnańniem Aŭstryi z Hiermanijaj, jakoje adbyłosia 13 sakavika 1938 hoda, i ci hałasujecie vy za śpis našaha fiurara Adolfa Hitlera?». Nad vialikim kruham nadpis «Tak», nad maleńkim — «Nie». Užo adnoj takoj formy biuletenia dastatkova, kab razumieć poŭnuju fiktyŭnaść hetaha mierapryjemstva. Fota Wikimedia Commons
Anšlus prynios represii: tolki za pieršyja šeść tydniaŭ paśla anieksii krainy byli aryštavanyja da 76 tysiač hramadzian (kala 1% nasielnictva).
Dalej teror tolki macnieŭ — zabivali abo aryštoŭvali mnohich, ad jaŭrejaŭ da chryścijanskich sacyjalistaŭ.
U toj ža čas mnohija aŭstryjcy vierna słužyli Hiermanii i vajavali suprać jaje vorahaŭ. Aŭstryjcy składali bolšaść u mnohich strukturach SS.
Aŭstryja zapłaciła za padtrymku Hitlera darahuju canu. Sotni tysiač aŭstryjcaŭ zahinuli na frantach i pad bambiožkami. A paśla vajny Aŭstryja, jak i Hiermanija, prajšła balučuju praceduru denacyfikacyi. Adnak joj pašancavała nie tolki viarnuć niezaležnaść, ale navat nie trapić u sacyjalistyčny łahier. U 1955 hodzie vojski zachodnich sajuźnikaŭ i SSSR pakinuli Aŭstryju, jakaja z tych časoŭ źjaŭlajecca niejtralnaj dziaržavaj i nie ŭvachodzić u vajennyja aljansy.
Miemaryjał, pastaŭleny da 50-hodździa anšlusu ŭ 1988 hodzie na płoščy Albiertynplac u Vienie, pamiaci achviar vajny i fašyzmu. Jaho aŭtar — Alfred Hrdlička. Miemaryjał składajecca ź niekalkich častak. Adkryvaje jaho «Brama ŭłady» (Tor der Gewalt), na vyrab jakoj pajšoŭ hranit, zdabyty ŭ hady vajny viaźniami kancentracyjnaha łahiera Maŭtchaŭzen u kamieniałomni kala Linca. Pamiž dźviuma kałonami pastamienta «Bramy ŭłady» možna pabačyć raspłastanuju bronzavuju fihuru jaŭrejskaha staroha, jaki škrabie bruk. Levaja skulpturnaja hrupa miemaryjała simvalizuje achviaraŭ pieraśledu pa relihijnych, etničnych, śvietapohladnych matyvach. Pravaja častka pryśviečanaja ŭsim achviaram vajny. Fota Valeryi Papovaj, Shutterstock.com
Ci mieła Aŭstryja šaniec sarvać anšlus? Kali ŭličyć, što nacysckaja Hiermanija zdoleła razdušyć macniejšyja i bolšyja Čechasłavakiju, Polšču i Francyju, — musić, nie. Ale kali Aŭstryja akazała b supraciŭ, kali b kraina była nie «ŭźjadnanaja», a zachoplenaja, mahčyma, nie było b i Miunchiena, i Čechasłavakija paviała b siabie pa-inšamu, i aŭstryjcy stracili b mienš žyćciaŭ. Tolki historyja nikoli nie daje šancaŭ na paŭtor.
