«Brest na staradaŭnich kartach i płanach»: salidnaj jakaści albom starych kart
1000-hodździe Bieraścia, jakoje šyroka adznačałasia sioleta, pry ŭsioj umoŭnaści hetaj daty, dało nahodu dla sistematyzacyi našych viedaŭ pra histaryčnaje minułaje horadu nad Buham, jaki za apošnija hady prykmietna ŭzmacniŭsia ekanamična i maje ŭžo mahčymaść sioje-toje inviestavać u svaju reputacyju.
Vyjhryš ad hetaha atrymlivaje nie tolki sam horad, ale i kraina ŭ cełym. Dobry prykład takoha vyjhryšu — albom albom «Brest na staradaŭnich kartach i płanach», vydadzieny RUP «Biełkartahrafija» akurat napiaredadni vieraśnioŭskaha piku jubilejnych uračystaściaŭ. U albomie 96 staronak i jon maje salidny dla Biełarusi i takoha typu vydańniaŭ nakład.
Układalnikami vydańnia vystupiła siamiejnaja para Valanciny i Illi Andrejevych, stvaralnikaŭ prajekta imago.by — adzinaj stałaj sistematyčnaj inicyjatyvy pa vyvučeńni i papularyzacyi historyi kartahrafii ŭ našaj krainie.
Na dziaržaŭnaj słužbie, na žal, niama navukoŭcaŭ, jakija b usurjoz śpiecyjalizavalisia ŭ hetaj halinie viedaŭ, nie kažučy ŭžo pra niejkija instytucyi. Trochi raniej jany paśpiachova zaviaršyli prajekt kraŭdfandynhavy «Anioły nad horadam», u ramkach jakoha był stvoranaja jakasnaja kopija słavutaj hraviury M. Ciunta z vyjavaj Horadni, i płanujuć jašče niekalki ambicyjnych vydańniaŭ, pryśviečanych historyi kartahrafii Biełarusi.
Albom, pryśviečany 1000-hodździu Bieraścia — zdajecca, samy maštabny afłajnavy prajekt hetaha niezaležnaha kalektyvu, i nasamreč chacia farmalnaja zadača vydańnia vykananaja całkam sumlenna, jubilej staŭ dla układalnikaŭ nahodaj sistematyzavać korpus najbolš značnych kartahrafičnych krynic CHII — pačatku XIX st. nie toje što pa historyi horadu nad Buham, ale ŭsioj Biełarusi. Tak što sapraŭdny źmiest albomu — značna šyrejšy za zajaŭleny ŭ naźvie.
U składzie albomu — tolki 10 repradukcyj ułasna płanaŭ Bresta-Bieraścia, astatnija 38 kartahrafičnych tvoraŭ — heta karty Uschodniaj / Centralnaj Jeŭropy, Rečy Paspalitaj, Vialikaha kniastva Litoŭskaha abo zachodniaj jaho častki, na jakich Brest - Bieraście paznačany jak adzin z nasielenych punktaŭ. Mienavita dziakujučy hetamu pryjomu i jubilejnaj nahodzie my i atrymali hetaje važnaje vydańnie. Praŭda, na mnohich kartach układalniki prasočvajuć zajaŭlenyja aŭtarami kart kaardynaty Bresta, paraŭnoŭvajučy ich z sapraŭdnymi — takaja praca, u dačynieńni da luboha hieahrafičnaha abjektu Biełarusi, była praviedzienaja ci nie ŭpieršyniu.
Samaje maštabnaje vydańnie takoha źmiestu ŭ Biełarusi dahetul — heta kalekcyja staražytnych kart (ahułam 43 vyjavy), jakaja drukavałasia ŭ «Vialikim histaryčnym atłasie Biełarusi» (u 4 tamach, 2009—2018). U 2019 h. jana była pieravydadzienaja asobna u 2-ch sšytkach: «Repradukcyi staražytnych kart» (aŭtar ahladnaha narysu V.Ł. Nasievič) i «Biełaruskija ziemli na kartach XVII — druhoj pałovy XVIII st.» (aŭtar narysu Ł.R. Kazłoŭ). Vydańnie, padrychtavanaje imago.by, adznačajecca bolš vysokim uzroŭniem asensavańnia kartahrafičnaj spadčyny, čym usio, što vydavałasia ŭ nas na hetuju temu dahetul. Uklučajučy i zhadany dziaržaŭny prajekt i niekalki amatarskich kalekcyj. Pa kolkaści repradukcyj kart (biez uliku płanaŭ Bresta) jano trochi sastupaje «Vialikamu histaryčnamu atłasu Biełarusi», ale tolki za košt mienš značnych tvoraŭ abo takich, jakija nie adlustroŭvajuć terytoryju Bieraścia i vakolicaŭ.
Histaryčny detektyŭ: jak admysłoŭcy adšukali kartu Biełarusi 1919 hoda i dakazali, što jana sapraŭdnaja
Albom, padrychtavany imago.by, pa-pieršaje, uvodzić u abarot značnuju kolkaść kart, jakija raniej u Biełarusi nie publikavalisia, abo publikavalisia frahmientarna. Heta, naprykład, karta Centralnaj Jeŭropy 1553 h. Hieorha Liły — Mikaele Tramiezini, jakaja achoplivaje i krajni zachad Biełarusi). Abo navihacyjnaja karta śvietu Hierarda Mierkatara (1569 h.), na jakoj terytoryja Biełarusi, niahledziačy na suśvietny achop karty, vyjaŭlenaja na dziva padrabiazna i dakładna dla taho času (dastatkova zhadać dakładnaść trasy ciačeńnia Dniapra, jakuju ŭ mnohich tahačasnych vydańniach ujaŭlali nadzvyčaj sproščana). Pa-druhoje, zaŭvažna vielmi stanoŭčaje imknieńnie publikavać karty pavodle pieršakrynicy, a nie paźniejšych pieravydańniaŭ abo pierarobak. I z maksimalnymi patrabavańniami da čytelnaści nadpisaŭ na karcie, pavodle pryncypaŭ, sfarmulavanych słavutym historykam kartahrafii Lvom Bahrovym.
Važna, što amal usie krynicy i zbory, z asobnikaŭ jakich uznaŭlajucca karty i płany ŭ albomie, dakładna paznačanyja — aproč niekalkich, jakija adnoŭlenyja z kiepskich pa jakaści vyjaŭ. Takija patrabavańni da jakaści i atrybucyi va ŭmovach Biełarusi, krainy pieryfieryjnaj u dačynieńni da «kartahrafičnych mietrapolij» Novaha času, heta niepaźbiežna aznačaje vialikija asabistyja vysiłki pa pošuku, a časam i pa restaŭracyi kartahrafičnych vyjaŭ. Naprykład, važnaja karta Polščy i VKŁ Vacłava Hradeckaha 1570 h. nadrukavanaja mienavita z aŭtarskaha aryhinału (z asobniku, jaki zachoŭvajecca ŭ biblijatecy Harvardskaha ŭniviersitea), a nie ź viersii, jakaja amal adrazu była pieravydadzienaja ŭ pieršym hieahrafičnym atłasie Abrachama Artelija Theatrum Orbis Terrarum — jak heta było zroblena, naprykład, u knizie «Chronika Biełaj Rusi» (2013 h.) aŭtarstva recenzienta. Paradavała i źmiaščeńnie ŭ albomie karty Polščy i VKŁ (1587), jakaja prypisvajecca Stanisłavu Sarnickamu. Jana davoli cikavaja u adlustravańni niekatorych biełaruskich hieahrafičnych abjektaŭ (mianie asabista zacikaviła sistema hradacyi nasielenych punktaŭ pa važnaści i adpaviednych umoŭnych značkoŭ — praŭda, u vydańni jany nie rastłumačanyja). Układalnikam u peŭnym sensie pašancavała, darečy, što Brest (Bresc) apynuŭsia akurat u samym centry hetaj karty (i ŭsioj hieahrafičnaj prastory Rečy Paspalitaj). Častyja adsyłki da kart Jeŭropy Mierkatara, jakija sustrakajucca ŭ biełaruskaj litaratury, raniej abapiralisia na čužyja słovy. Možna ručacca, što bolšaść daśledčykaŭ nie bačyła ich svajmi vačyma.
Novaje vydańnie daje mahčymaść źviaracca z hetymi kartami ŭ dobraj jakaści, — i, kaniečnie, nie tolki daśledčykam historyi Bieraścia.
Karektna vytrymany zajaŭleny pryncyp adboru u dačynieńni da Radziviłaŭskaj karty 1613 h. Układalniki nie stali ŭ čarhovy raz uznaŭlać usiu kartu, u niečym užo ledź nie «papsovuju», całkam — dakładniej, padali tolki jaje drobnuju ahladnuju vyjavu. A vakolicy Bieraścia padali ŭ maksimalna mahčymym maštabie — kala 1: 1 293 000. Darečy pryblizny maštab paznačany dla ŭsich kart (ale tolki dla niekatorych płanaŭ), što ŭvajšli ŭ albom — taksama važny pakazčyk kartahrafičnaj kultury ŭkładalnikaŭ, jakomu varta pavučycca ŭsim inšym publikataram.
Upieršyniu ŭ vydańniach takoha kštałtu uźniaty ceły płast kartahrafičnaha materyjału — «karparatyŭnyja» karty klaštaraŭ asobnych katalickich ordenaŭ na ziemlach Polšy i VKŁ XVIII st. Usiaho takich kart z achopam terytoryi Biełarusi viadoma kala dziasiatka. U albomie pradstaŭlenyja dźvie ź ich — tych ordenaŭ, jakija byli pradstaŭlenyja ŭ Bieraści: aŭhuścincaŭ (A. Chohmajera 1731 h.) i francyskancaŭ-absiervantaŭ (T.K.Łotera, 1753 h.). Dahetul u Biełarusi, zdajecca, była ŭ abarocie tolki karta litoŭskaj pravincyi franciškancaŭ strohaj rehuły H.Lajboviča (kala 1760 h.), chacia ŭ Vialikim histaryčnym atłasie nie pradstaŭlenaja i jana. Vidavočna, što ŭ hipatetyčnym poŭnym vydańni histaryčnych kart u budučyni było b pažadana źmiaścić ich usie.
Płany Bieraścia sapraŭdy dosyć poŭna poŭna sabranyja i prakamientavanyja pad adnoj vokładkaj — sastupajučy ŭ paŭnacie padboru knizie «Horod i zamok Briest-Litovskij» aŭtarstva A. Žarkova i A. Varabja, ale značna pieraŭzychodziačy jakaściu ilustracyj. A płan 1809 h., składzieny ananimnym kobrynskim paviatovym ziemlamieram, z Rasijskaha dziaržaŭnaha archiva vajenna-marskoha fłotu, uvohule publikujecca ŭpieršyniu.
Tut, praŭda, zastajecca paškadavać, što chranałohija płanaŭ pierapyniajecca na płanie pierabudovy horada Karła Opiermana 1829 h., jaki simvalizuje sumny rubiež u historyi Bieraścia: pieranos ułasna horada z astravoŭ pry źlićci Muchaŭca i Buha na «maciaryk», razbureńnie staražytnaha horada (ci nie ŭ jakaści pomsty za Bieraściejskuju uniju?) i pabudova na jahonym miescy rasijskaj krepaści. Bolš poźnich płanaŭ horada i krepaści ŭ albomie niama, mahčyma, mienavita kab nie zakranać hetuju čullivuju temu.
Karotkija daviedki, jakija supravadžajuć usie karty i płany, dastatkova infarmatyŭnyja, ale ścisłyja. Ale zajaŭlenaja misija vydańnia — pakazać historyju adlustravańnia Bresta na kartach, i ŭ niejkaj stupieni historyju jaho stanaŭleńnia jak ekanamičnaha i kulturnaha centra - trochi zvuziła ich kaštoŭnaść, bo mnohija patencyjna kaštoŭnyja fakty i nazirańni, jakija datyčać inšych haradoŭ i rehijonaŭ Biełarusi, zastalisia pa-za ŭvahaj układalnikaŭ — u kožnym razie, u hatovym pradukcie Budziem spadziavacca, što aŭtary dačakajucca nahody dla bolš maštabnaha abahulniajučaha alboma ci atłasa.
U cełym, takoha značnaha skačku ŭ paŭnacie i jakaści kadyfikacyi kalekcyi najbolš starych kartahrafičnych vyjaŭ Biełarusi nie było, badaj, zroblena ŭ nivodnym papiarednim biełaruskim vydańni.
Tvorčy kalektyŭ imago.by, badaj, maje na siońnia najbolšuju erudycyju ŭ «ijerarchii kaštoŭnaściaŭ» jeŭrapiejskaj kartahrafii Novaha času z usich biełaruskich daśledčykaŭ (niahledziačy na farmalna amatarski status) i hetaja erudycyja dazvalaje im najbolš jakasny i reprezientatyŭny adbor materyjału. Što adnaznačna ciešyć u vypadku hetaha vydańnia — što RUP «Biełkartahrafija» nie admoviłasia ad supracoŭnictva z maładym niezaležnym tvorčym kalektyvam biez farmalnaha akademičnaha stutusa, jaki nasamreč demanstruje najbolš prafiesijanalizmu ŭ abychodžańni z kaštoŭnym kartahrafičnym materyjałam z usich biełaruskich daśledčykaŭ.
Historyja kartahrafavańnia terytoryi Biełarusi ŭsio jašče nie vyvučanaja i nie vykładzienaja naležnym čynam. A było b nadzvyčaj kaštoŭna, u pryvatnaści, vyśvietlić hienieałahičnyja suviazi — nie tolki pamiž roznymi kartahrafičnymi tvorami ŭ cełym, ale i pamiž roznymi praŭdzivymi i pamyłkovymi stereatypami ŭ vyjaŭleńni asobnych biełaruskich hieahrafičnych abjektaŭ u ich. Adkul, naprykład, uzialisia ŭjaŭleńni pra «raku Tur» — levy prytok Prypiaci ŭ rajonie Turava, abo pra niaredkaje «padvajeńnie» Horadni i h.d. Takoj «drobiazi» na starych kartach Biełarusi isnuje niemałaja kolkaść i časam jany mohuć istotna ŭdakładnić simvaličnuju historyju mnohich našych nasielenych punktaŭ i mikrarehijonaŭ, dapamahčy lepš zrazumieć ich značeńnie u kulturnaj i ekanamičnaj prastory minułaha. Mnie asabista vielmi chaciełasia b ubačyć u budučyni mienavita takoje hruntoŭnaje vydańnie, jakoje ŭžo adkryta staviła b pierad saboj ahulnabiełaruskija zadačy, a nie vuzka rehijanalnyja. I ja nie viedaju inšaha «mazhavoha centru», jaki byŭ by zdolny zamachnucca na takuju maštabnuju zadaču — asobna abo ŭ składzie bolš šyrokaha kalektyvu, aproč imago.by. Budziem spadziavacca, što nahoda dla takoha vydańnia jašče zdarycca
P.S. Imago.by rychtuje kraudfandynhavy prajekt imago.by pa vydańni słavutaj knihi StanisłavaAleksandroviča Kartografia Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku.,iaki nieŭzabavie budzie zapuščany na kraŭdfandynhavaj płatformie ulej.by.
