List Taraškieviča Ćvikieviču: «Hamier, stary moj pryjaciel, razhaniaŭ maju nudu ŭ žudasnych abstavinach…»
U Nacyjanalnym archivie Respubliki Biełaruś u fondzie byłoha Instytuta historyi partyi ŭ adnoj sa spraŭ zachoŭvajecca mašynapisny dakumient na niekalki staronak. Uviersie — rukapisnaja rezalucyja: «Vielmi cikavy list! Ale da zbornika nie padychodzić». Da jakoha mienavita zbornika, nie ŭdakładniajecca, ale možna mierkavać, što havorka tut idzie pra dvuchtomnaje vydańnie «Boŕba trudiaŝichsia Zapadnoj Biełoruśsii za socialnoje i nacionalnoje osvoboždienije i vossojedinienije s BSSR», padrychtavanaje pry aktyŭnym udziele Histparta ŭ 1960—1970-ia hady.
U kancepcyju takoha zbornika hety sapraŭdy vielmi cikavy list, datavany 16 sakavika 1930 hoda, i praŭda zusim nie ŭpisvaŭsia. Aŭtaram lista byŭ stvaralnik tady jašče aficyjna dziejnaj hramatyki biełaruskaj movy, a taksama hramadska-palityčny dziejač Branisłaŭ Taraškievič, jaki ŭ toj čas užo čaćviorty hod (z prysudžanych jamu sudom 12-ci) siadzieŭ u polskaj turmie pa spravie Biełaruskaj sialanska-rabotnickaj hramady. Adrasavaŭsia ž list inšamu zasłužanamu nacyjanalnamu dziejaču Alaksandru Ćvikieviču, apošniamu premjeru emihracyjnaha ŭrada BNR, jaki paśla likvidacyi ŭrada ŭ 1925 hodzie pierajechaŭ u Minsk i zajmaŭsia tam kulturna-navukovaj dziejnaściu. Kali staŭleńnie da Taraškieviča z boku aficyjnaj savieckaj navuki paśla XX źjezda partyi było davoli strymanym, ale ŭsio ž nie adnaznačna niehatyŭnym, to Ćvikievič až da časoŭ harbačoŭskaj pierabudovy kali i zhadvaŭsia, to ŭ vyklučna admoŭnym kantekście — jak nacyjanalist, kontrrevalucyjanier i vorah usiaho savieckaha. Naturalna, što list da takoha čałavieka nie mieŭ anijakich šancaŭ prajści praz partyjnuju cenzuru.
Branisłaŭ Taraškievič — palityk i movaznaviec, aŭtar pieršaj hramatyki biełaruskaj movy. Naradziŭsia na Vilenščynie ŭ sialanskaj siamji, z dapamohaj miascovaj pamieščycy pastupiŭ u vilenskuju himnaziju. U 1916 hodzie skončyŭ historyka-fiłałahičny fakultet Pietrahradskaha ŭniviersiteta. U 1921-m dyrektar Vilenskaj biełaruskaj himnazii, z 1922-ha — deputat u polskim Siejmie. Lidar samaj šmatlikaj u Polščy arhanizacyi biełarusaŭ — Biełaruskaj sialanska-rabotnickaj hramady. Pravioŭ u polskaj turmie ahułam piać hadoŭ. U 1933-m u vyniku abmienu palitviaźniami trapiŭ u SSSR. U 1937-m aryštavany, u 1938-m ci to rasstralany, ci to zahinuŭ ad katavańniaŭ. Fota: Nacyjanalny histaryčny muziej Biełarusi.
Nieprymalnym dla kamunistyčnaha dakumientalnaha zbornika byŭ i źmiest lista. Choć imia Taraškieviča ŭ saviecki čas uvohule z historyi nie vykreślivali, akcent u jahonaj bijahrafii rabiŭsia pieradusim na tych momantach, kali jon dziejničaŭ jak levaradykalny palityk — ci to jak staršynia prasavieckaj BSRH, ci to jak člen KPZB. U hetym ža liście jon kamunist chiba tolki tady, kali piša pra tyja knihi, jakija ŭžo pračytaŭ i źbirajecca čytać dalej. U asnoŭnym ža havorka viadziecca ab pracy na čysta nacyjanalnym hruncie, da jakoj Taraškievič pa ironii losu zdoleŭ viarnucca, tolki sieŭšy ŭ turmu. U papiarednija ž hady, pačynajučy z 1922-ha, kali jon staŭ deputatam polskaha parłamienta i kiraŭnikom biełaruskaj frakcyi ŭ im, palityčnaja dziejnaść jaho na niekalki hadoŭ zachapiła całkam, prymusiŭšy amal načysta zabycca pra ŭsialakija ździajśnieńni na kulturnaj nivie.
Branisłaŭ Taraškievič (čaćviorty sprava ŭ druhim šerahu) z vučniami i vykładčykami Vilenskaj biełaruskaj himnazii. 1921 hod. Fota: Nacyjanalny histaryčny muziej Biełarusi.
Miły druža Alaksandr Ivanavič!
Ad serca byŭ rady, dastaŭšy Tvajo piśmo. Moža, i nie dasi viery, jak mnie pryjemna było jaho atrymać. Uspaminałasia mnie tak žyvažyva karotkaje, ale takoje blizkaje znajomstva z Taboju — i čarka, i lulka, i pieśnia, i harełka, a ŭsiaho ŭ mieru. Naša žyćcio takoje biednaje źniešnimi ŭražańniami, i što staroje pieražytaje, asabliva simpatyčnaje, ustaje va ŭspaminach jak žyvoje, sučasnaje. Tamu chiba pavieryš, što pamiž svaimi dobrymi znajomymi i miłymi pryjacielami ja nie raz uspaminaŭ i Ciabie sa ščyraj simpatyjaj.
A stolki hadoŭ nie bačylisia! Kolki za hety čas vieličeznych chvalaŭ šturmavała da bierahoŭ i da tamaŭ[1]sučasnaha śvietu! I ciažka, bracie, pryvykšamu da buraŭ apynucca ŭ kletcy. Ale ničoha, heta novaja zadača — pieramahčy astroh i niavolu. Što było ciažkoha — i fizična, i maralna, — zdajecca, biespavarotna minuła. Čujusia badziory i viasioły. Pamiataješ mo piesieńku:
«Raz haraŭ ja pad haroju, trach —
i płuh złamaŭsia;
Jaž nie płakaŭ nad saboju, sieŭ —
i zaśmiajaŭsia…»
Uvažaju, što kudy lepš śmiajacca, jak płakać. Biada tolki, što siarod viaźniaŭ zamała znachodzicca takich achvotnikaŭ da śmiechu, ale časam zdarajucca.
Žadajučy dla svajho piśma ščaślivaj darohi, nie budu Tabie apisvać našaha žyćcia. Adno tolki mahu skazać: prosto žizń, a nie malina. Ale žyviem pamaleńku i navat mała tužym.
Pytaješsia mianie ab zaniatkach. Kab zaŭsiody byli mahčymyja i adpaviednyja varunki dla raboty, to možna było b zrabić vielmi šmat. Maju siły i achvotu. Ale kali siadziš u hramadzie, to praca — navukovaja — nie sporycca. Ty chiba čuŭ, što ja pierałažyŭ usiu «Ilijadu» hiekzametram na biełaruskuju movu. Moža, heta reč i nie zusim aktualnaja, ale byli takija varunki, što nielha było ničym inšym zaniacca, a Hamier, stary moj pryjaciel, razhaniaŭ maju nudu ŭ žudasnych abstavinach. Ci kali pabaču svoj pierakład drukavany — nie viedaju. Aprača taho, pierarabiŭ svaju hramatyku (z pośpiecham, na kalenie) i mnoju napisany sintaksis. Raspačaŭ kolki pracaŭ litaraturnaha i fiłałahičnaha charaktaru, ale praca ŭpierłasia ŭ začynienyja astrožnyja dźviery: nielha dastać materjału. Ciapier dumaju zaniacca dyjalektałohijaj Zach. Biełarusi: maju da hetaha svaje staryja materjały i tutaka žyvy falkłor svaich ziemlakoŭ z roznych pavietaŭ. Dastań, kali łaska, isnujučyja prahramy da źbirańnia biełaruskich hutarak (Karski, Niekraševič, […][2]) i roznyja «obłastnyje biełorusskije słovari». Praŭda, što ja ciapier bolš zacikaviŭsia ekanamičnymi, palityčnymi i fiłasofskimi pytańniami, ale nie pakidaju i fiłałohiju. U kancy padam cełuju litaniju knižak, jakija paprašu Ciabie prysłać, a ciapieraka ab spravie, jakaja Ciabie cikavić.
Knižka tvaja, za jakuju duža dziakuju, znachodzicca, na žal, na cenzury ŭ prakurora. Taja tema, nad jakoj ty pracuješ ciapier, cikaviła i mianie. Rad z Taboj padzialicca cikavymi viestkami. U pačatku 1925 h. ja dastaŭ ad […], aŭtara knihi […] zhadaj što?.. Adzin numar «Homana» litahrafavany, nie pamiataju jakoha hodu, mahčyma 1884, jak tvaje, ale, moža, niejki inšy. Hetuju redkaść ja addaŭ u Biełaruski muziej u Vilni.
Ab Hurynoviču ja nadrukavaŭ artykuł, kali nie pamylajusia, u pačatku 1921 h. u «Biełaruskim zvonie». Moža ŭspomnić ab hetym Arkadź. Papiery, jakija ja dastaŭ ad svajačanicy Hurynoviča, znachodzilisia ŭ maim archivie, jaki maja žonka chiba što pieradała taksama ŭ Biełaruski muziej u Vilni. Tamaka jość jaho fatahrafija i krychu nie zusim udałych vieršaŭ: vidać, pačatkovyja sproby. Hetyja sproby, pisanyja ŭ turmie, dali mnie padstavu dumać, što viadomy vierš «Panskaje ihryšča» (kab ty viedaŭ, brat, kumišča…) zapraŭdy napisaŭ nie Bahuševič, a toj samy Hurynovič.
Pracujučy nad epochaj Dunina-Marcinkieviča, Kirkora i Ko, prymi pad uvahu, što u […] u Vilni jość vielmi cenny i cikavy album Artemija Veryhi-Dareŭskaha. […] Ab im z maich słoŭ duža koratka piša Karski. Ja ab im kaliści napisaŭ vialiki artykuł, jaki, na žal, ad mianie ŭkrali niejkija tajemnyja ruki ŭ 1921 h. razam z usimi rukapisami i dakumientami. Jak paśla akazałasia, hetaja kraža była zusim nie zładziejskaj… Cennyja viestki i rady moža dać Ziamkievič. Vielmi žadaju Tabie pośpiechu ŭ pracy, ź nieciarpieńniem budu čakać ad Ciabie tvaich tvoraŭ.
Ja dastaŭ ceły rad vydańniaŭ Akademii navuk. Vielmi radujemsia vializnym vynikam vašaj pracy, a pravakacyjnym čutkam nie vierym.
Ščyra spačuvaju tvajmu horu pa synie. Ja sam tak baluča adčuvaju razłuku sa svajoj siamjoj i z svaim synkom, a što ž časovaja, choć i doŭhaja razłuka u paraŭnańni z takoju viečnaju razłukaju, jak śmierć. Ale ž chiba nielha prajści praz žyćcio bieź vialikich i ciažkich strat… Usim maim pryjacielam pasyłaju ščyraje pryvitańnie.
Cisnu tvaju ruku i całuju Ciabie.
Tvoj Taras.
16.III.30.
Bačyš, bratok: […]; Dziela hetaha i ja paprašu Ciabie prysłać mnie siakijatakija knižki.
- Dieborin. Istorija fiłosofii. Tytuł, moža, inakšy, niešta ŭ rodzie fiłasofskaj antałohii.
- Pokrovskij: a) Istorija Rośsii, b) Osobiennosti istoričieskoho raźvitija Rośsii, v) Istorija kultury.
- Lenin. Sobranije sočinienij. Vybiery tamy da revalucyi 1917 hoda i pierasyłaj u kolki pryjomaŭ. U pieršuju čarhu «Empiriokriticizm i matierializm» i inšyja lehalnyja vydańni za carskich časoŭ. Vilenski prakuror abiacaŭ prapuścić.
- Plechanov. Sobranije sočinienij. Kali jość mahčymaść, choć usie — nie zaškodzić.
- Razumovskij. Dialektičieskij matierializm.
- Roznaj bieletrystyki — novych piśmieńnikaŭ, ale što dobraje.
- Roznyja biełaruskija navinki.
Tabie, jak staromu jurystu starych časoŭ, budzie nie trudna dabrać tak litaraturu, kab jana prajšła praz astrožnuju ci prakuratarskuju cenzuru. Pavinny prapuścić tvory navukovatearetyčnaha źmiestu, prapahandystyčnaha — nie. Pamianionyja knižki možaš pierasłać u dvatry razy na majo imia ŭ astroh.
Nazvy knižak, moža, nie zusim točnyja, ale pradmiet aby toj samy. Knižki i piśmy vysyłaj zakaznym. Pišy, što vysyłaješ, najlepš na mašyncy, kab mahli pračytać pabiełarusku.
Da hetaha dałučaju svaju fatahrafiju i ŭdziačnaść za budučuju ŭsłuhu. Tak ci inakš čakaju ad Ciabie najchutčejšaha adkazu.
Tvoj B. T.
«Kapitał» Marksa i «Finansovyj kapitał» Hilfierdynha dastaŭ jašče ŭ Vilni i ŭžo pierapracavaŭ. Pryviet ad Miatły.
Varta źviarnuć uvahu na datu lista. U sakaviku 1930 hoda abodva dziejačy majuć vialikija tvorčyja płany, chaj sabie ŭmovy hetamu i nie zusim spryjajuć. Ale ŭžo praź miesiac Taraškievič budzie niečakana vyzvaleny polskimi ŭładami, i jaho znoŭ paniasie, jak tresku, pa raniejšych palityčnych chvalach — hetym razam užo kančatkova i ź niepaźbiežnym trahičnym vynikam. A ŭ lipieni 1930-ha i pa Ćvikieviča pryjduć savieckija čekisty, paśla čaho ŭ jahonym žyćci taksama pačniecca čornaja pałasa, jakaja ŭžo nikoli bolš nie źmienicca na biełuju. Pra tyja «žudasnyja abstaviny», jakija mieŭ Taraškievič u polskaj turmie, u balšavickich viaźnicach možna było tolki soładka maryć.
Nacyjanalny archiŭ Respubliki Biełaruś. Fond 4683, vopis 3, sprava 1124, arkušy 17—20.
***
Fota sa zboraŭ Arsienia Lisa
Alaksandr Ćvikievič — palityk, juryst. Naradziŭsia ŭ Breście ŭ siamji čyhunačnaha fielčara. Skončyŭ jurfak Pieciarburhskaha ŭniviersiteta, pracavaŭ prysiažnym pavieranym na Bieraściejščynie. Dałučyŭsia da biełaruskaha ruchu ŭ čas Pieršaj suśvietnaj vajny. U 1918 hodzie sprabavaŭ adstajać biełaruskija intaresy padčas pieramoŭ u Breście, ad imia BNR vioŭ pieramovy z Kijevam i Bierlinam. Da 1925 hoda — adzin ź lidaraŭ BNR na emihracyi. Sabraŭ u Bierlinie kanfierencyju, jakaja abviaściła BSSR adzinym centram adradžeńnia Biełarusi, i pryjechaŭ ź siamjoj u Miensk. Pracavaŭ u narkamacie finansaŭ i Akademii navuk. U 1930-m aryštavany i vysłany, u 1937-m rasstralany.
[1] Pieraškodaŭ.
[2] Tut i dalej znakam […] paznačanyja propuski ŭ mašynapisnaj kopii lista.
