«Rasstralali ich. Usio roŭna tołku nie budzie z hetych małych»
Kali idzie havorka pra vykarystańnie dziaciej u raźviedvalna-dyviersijnaj vajnie suprać Čyrvonaj armii i savieckich partyzan u hady Druhoj suśvietnaj vajny, to čaściej za ŭsio vajennyja historyki raskazvajuć pra dziciačuju škołu ŭ miastečku Hiemfurt u Zachodniaj Hiermanii, arhanizavanuju abvieram u lipieni 1943 hoda. Ale ŭ Biełarusi byli i svaje ŭłasnyja Hiemfurty, dzie prachodzili špijonskuju padrychtoŭku padletki abodvuch pałoŭ. Piša kandydat histaryčnych navuk Śviatasłaŭ Kulinok.
Chłopčyki kidajuć kamiani ŭ pomnik Leninu. 1941 hod. Fota zroblena niamieckim fatohrafam. Najchutčej, što jano było pastanovačnym.
Pačali rychtavać adrazu paśla akupacyi
U fondach Nacyjanalnaha archiva Biełarusi zachoŭvajecca prajekt dakładnoj zapiski pieršaha sakratara CK KP(b)B Pancielajmona Panamarenki na imia Stalina, datavany 18 žniŭnia 1941 hoda. U zapiscy, akramia pytańniaŭ, źviazanych z evakuacyjaj, Panamarenka adznačaje, što ŭ vioscy Kremnaje pad Turavam niemcy «arhanizavali trochdzionnyja kursy dla padletkaŭ 13—14 hadoŭ ź dziaciej represavanych i inšych kontrrevalucyjnych elemientaŭ i rychtujuć ź ich terarystaŭ dla kamandziraŭ RKKA [Raboča-sialanskaj Čyrvonaj armii]. Tych, chto prajšoŭ kursy, uzbrojvajuć nahanami i zakidajuć u naš tył. Hety ž kantynhient vykarystoŭvajecca ŭ jakaści raźviedčykaŭ». Ź vialikaj dolaj vierahodnaści možna kazać pra toje, što heta byŭ pieršy navučalny centr pa padrychtoŭcy niemcami dziaciej-dyviersantaŭ na terytoryi SSSR.
Čamu dzieci?
Čamu nacysty vykarystoŭvali niepaŭnaletnich dziaciej? Pryčyny prazaičnyja.
Niamieckija śpiecsłužby byli nacelenyja na dasiahnieńnie vyniku lubymi srodkami. Nijakich sumlennych pravił, ci, jak ciapier kažuć, fair play, dla ich nie isnavała.
Chłopčyki kala źniščanaha pomnika Leninu ŭ Miensku. 1941 hod.
Mužčyny z akupavanych terytoryj abo pajšli ŭ armiju, abo chavalisia. A dzieci z žančynami pazastavalisia. Chto ž žančyn i dziaciej budzie čapać? Tak dumali ludzi napačatku. U Minsku, naprykład, dzieci va ŭzroście da 18 hadoŭ składali ŭ časy akupacyi 44% ad ahulnaj kolkaści nasielnictva.
Dla ahienta-padletka lohka było prydumać lehiendu. Dzicia vyklikaje škadavańnie, asabliva kali jano sirata. Ahienty traplali ŭ partyzanskija złučeńni pad vyhladam tych, chto šukaje vyratavańnia ad adpraŭki ŭ Hiermaniju, biežancaŭ z prymusovych rabot, paciarpiełych ad karnych apieracyj. Samaj raspaŭsiudžanaj lehiendaj dla ahienta byŭ raskaz pra toje, što karniki rasstralali jahonych baćkoŭ i padletak pryjšoŭ u partyzanski atrad, kab za ich adpomścić.
Jak vierbavali
Dzieci naiŭnyja i ŭražlivyja. Važnuju rolu adyhryvaŭ i psichałahičny faktar: padletka ciahnie na pryhody, vandroŭki, jamu chočacca być padobnym da vajskoŭcaŭ, a heta značyć — mieć zbroju… Užyvalisia i hrubyja sposaby viarboŭki: zapałochvańnie, siamiejnaje zakładnictva, podkup, pahroza źniščeńnia členaŭ siamji.
I heta davała vynik. Z druhoj pałovy 1942 hoda ŭ partyzanskich dakumientach pačynaje sistematyčna źjaŭlacca infarmacyja pra vykarystańnie padletkaŭ u jakaści raźviedčykaŭ i dyviersantaŭ. Voś tolki niekalki prykładaŭ.
U zahadzie № 32 ad 1 lipienia 1942 hoda pa partyzanskim atradzie Rajcava źviartałasia ŭvaha: «Hłybokaj raźviedkaj vyjaŭlena, što praciŭnik za apošni čas viarbuje špijonaŭ z cyvilnaha nasielnictva abodvuch pałoŭ va ŭzroście ad 12 da 18 hadoŭ i zasyłaje ich u tył Čyrvonaj armii i partyzanskija atrady z metaj padryŭnoj dyviersijnaj pracy, ahientury i raźviedki».
U apieratyŭnaj zvodcy № 16 Paŭnočna-zachodniaj hrupy CK KP(b)B ad 4 vieraśnia 1942-ha adznačałasia, što «za apošni čas niemcy ŭzmocniena zasyłajuć u partyzanskija atrady dziaciej va ŭzroście ad 8 da 16 hadoŭ z zadańniami špijonskaha charaktaru».
U spravazdačach asobych adździełaŭ partyzanskich bryhad i atradaŭ adznačałasia: «Niemcy nie hrebavali dla adpraŭki ŭ raźviedku i padletkami va ŭzroście ad 10 da 16 hadoŭ, bieručy ŭ zakładniki baćkoŭ», «stvarali dla špijonskaj mety śpiecyjalnyja škoły, asabliva dla ŭkamplektavańnia škoł dziećmi-padletkami i žančynami, niečym pakryŭdžanymi partyzanami ci represavanymi orhanami NKVD».
Dzie i čamu vučyli
Da kanca 1942 hoda (jašče da stvareńnia škoły ŭ Hiemfurcie) na akupavanaj terytoryi Biełarusi ŭžo dziejničali siem škoł i kursaŭ, dzie rychtavali ahientaŭ-padletkaŭ.
12 listapada 1942-ha kambryh Siarhiej Mazur paviedamiŭ, što «dla špijonaŭ jość škoły… u Minsku, dzie admysłova rychtujuć małych».
28 listapada taho ž hoda kamandzir śpiecatrada Hieorhij Archipiec paviedamiŭ, što «ŭ Barysavie i Mahilovie jość śpiecškoły, dzie navučajuć padletkaŭ špijonskaj pracy i z hetaj metaj rassyłajuć pa atradach, kab jany mahli daviedacca i pieradać, kolki ŭ atradzie čałaviek, chto kamandzir i inš. U atradzie Dziaruhi była špijonka — dziaŭčynka hadoŭ 14-ci, — jakaja da jaje rasstrełu raspaviała, što była ŭ Barysaŭskaj raźviedškole. Jana pavinna była daviedacca pra kolkaść ludziej u atradzie».
U palitdaniasieńni pa Sirocinskaj partyzanskaj bryhadzie Siamiona Karotkina i Vasila Frałova za pieršuju pałovu śniežnia 1942 hoda paviedamlałasia: «Ahienturnaj raźviedkaj ustanoŭlena, što ŭ horadzie Haradku śpiecyjalna ź liku małaletnich stvorana škoła špijonaŭ kolkaściu 25 čałaviek… Pryčym hetaja škoła druhaja. Pieršaja była arhanizavana ŭ Šumilinie, u 40 čałaviek, ź jakoj 2 chłopčyki byli złoŭlenyja ŭ raźmiaščeńni štaba bryhady».
Čym ciažej robicca niemcam na vajnie, tym bolš jany pačynajuć vierbavać miascovuju ahienturu. Pryjarytetnym kirunkam stała nie raźviedka, a dyviersija, asabliva suprać kamandnaha składu.
U lutym 1943 hoda byŭ zatrymany 10-hadovy chłopčyk Čarašnioŭ, jaki atrymaŭ ad niemcaŭ zadańnie kinuć tabletki ŭ kałodziežy ź pitnoj vadoj u miescach raskvataravańnia čyrvonaarmiejcaŭ. Čarašnioŭ, nie viedajučy, u čym sprava, pasprabavaŭ heta zrabić, ale byŭ zatrymany. Pry ekśpiertyzie ŭ tabletkach byli vyjaŭlenyja bacyły sapu — chvaroby, śmiarotna niebiaśpiečnaj dla koniej.
U listapadzie 1943-ha ŭ partyzanskaj bryhadzie «Razhrom» byli vykrytyja dźvie dziaŭčynki 10-ci i 6-ci hadoŭ. U ich byli znojdzieny atrutnyja rečyvy pad vyhladam lekaŭ.
Dla vykanańnia zadańniaŭ stali bolš aktyŭna pryciahvacca siroty, biesprytulniki i dzietdomaŭcy. U adnym z dakumientaŭ abviera za 1942 hod, u jakim davalisia instrukcyi pa viarboŭcy ahientury, adznačałasia: «Varta naviedvać dziciačyja damy, tam utrymlivajucca 15—16-hadovyja padletki, jakich možna vykarystoŭvać dla vysyłańnia na zadańni». Naprykład, u krasaviku 1943-ha z «Mahilova było nakiravana 25 vychavancaŭ dziciačych damoŭ z zadačaj raźviedki partyzan. Takaja ahientura lehiendujecca nievynosnymi ŭmovami žyćcia ŭ dziciačych damach».
Vykryty ahient Kanstancin Mandryk (13 hadoŭ), jaki navučaŭsia ŭ Słucku, padčas dopytu paviedamiŭ, što «nabor byŭ u hetuju škołu ź dziciačych prytułkaŭ i biežancaŭ, dasłanych z-za frontu… Asnoŭnaje pytańnie było pastaŭlena jak raźviedka ŭ lasach — heta značyć, znachodžańnie raźmiaščeńnia partyzanskich atradaŭ, raspaznavańnie ŭzbrajeńnia roznaha typu».
U 1944 hodzie navučańnie dziaciej było faktyčna pastaŭlena na kanviejer. Da leta 1944-ha na terytoryi Biełarusi stali dadatkova dziejničać škoły (kursy) pa padrychtoŭcy ahientaŭ-padletkaŭ u Breście i Baranavičach. Naprykład, u Breście na ciapierašniaj vulicy 17 Vieraśnia «raźmiaščałasia špijonskaja škoła dla niepaŭnaletnich 1927—1929 hadoŭ naradžeńnia. Termin navučańnia ŭ joj składaŭ 3 miesiacy. Kursantam vypłačvaŭsia akład za čas navučańnia ŭ 1600 marak».
Usiaho na terytoryi Biełarusi ŭ hady vajny dziejničali paŭtara dziasiatka škoł i kursaŭ, na jakich navučalisia budučyja raźviedčyki i dyviersanty niepaŭnaletniaha ŭzrostu. Jany raźmiaščalisia ŭ Baranavičach, Babrujsku, Barysavie, Breście, Vilejcy, Haradku, Kremnym, Kurancy, Minsku, Mahilovie, Oršy, Siańnie, Słucku, Chałopieničach i Šumilinie. Praz hetyja ŭstanovy prajšło ad tysiačy da niekalkich tysiač dziaciej.
Paśla vykryćcia
Los vykrytych partyzanami niamieckich ahientaŭ, u tym liku niepaŭnaletnich, byŭ niezajzdrosny. U dačynieńni da ich u absalutnaj bolšaści vypadkaŭ užyvałasia najvyšejšaja miera — rasstreł. U lesie prosta nie było nieabchodnych umoŭ (pamiaškańniaŭ, kanvojnych, lišniaha charčavańnia i h. d.) dla doŭhaha ŭtrymańnia vykrytych pad vartaj. Znachodžańnie patencyjnaha dyviersanta ŭ atradzie ŭzmacniała i biez taho vialikija ryzyki taksama dla mirnych ludziej, žančyn i dziaciej, što chavalisia ŭ partyzanaŭ u lasach.
Voś što kazaŭ pra niepaŭnaletnich špijonaŭ kambryh Siarhiej Mazur:
«My dvaich ź ich užo rasstralali. Pryjšli prasicca. Pytajemsia: ź jakoj vioski? Jany: z takoj. My pasłali tudy daviedacca, ci jość takija ludzi. Niama, pryjšłosia ich pa ŭsich praviłach, usio roŭna tołku nie budzie z hetych małych».
8 listapada 1943 hoda vartavym atrada «Balšavik» byŭ zatrymany chłapčuk 15-ci hadoŭ, nieprykmietny na vyhlad, u padranaj vopratcy, z brudnymi tvaram i rukami. Jon nazvaŭsia Michaiłam Šarejkam, a padčas dopytu pryznaŭsia ŭ vykanańni špijonskaha zadańnia na niemcaŭ. «Pa zaklučeńni ŭpaŭnavažanaha asobaha adździeła Šarejka rasstralany…»
Praŭda, u vielmi redkich vypadkach niepaŭnaletnich dziaciej-ahientaŭ, jakija zdavalisia «biaskryŭdnymi», mahli i adpuścić. Adzin z partyzanskich kamandziraŭ zhadvaŭ: «My amal pałovu hetych małych pierałavili. Im niemcy abiacali machorki, harełki, chleba, adzieńnia. Jak pačynaješ havaryć z hetymi małymi, jany va ŭsim pryznajucca. My častku rasstralali, častku razahnali dadomu».
Taksama vykrytyja ahienty mahli vyžyć, kali ich pieraviarboŭvali i nakiroŭvali nazad z užo procilehłymi zadańniami. U pastanovie načalnika asobaha adździeła 1-j Minskaj bryhady ad 11 žniŭnia 1943 hoda adznačałasia: «Chmialnickuju V. V. 1927 h. n. za špijanaž na karyść niamieckaj dziaržavy rasstralać. Astatnich 6 dzietak vyzvalić i nakiravać u dziciačy dom z asablivaj zadačaj». Takija dzieci apynalisia pamiž dvuch ahnioŭ, šancy ŭ vyniku acaleć taksama byli nie vielmi vysokija.
