Žyvaja i miortvaja. Dźvie žonki kniazia Januša Radziviła na adnym partrecie
Pra ŭnikalny tvor sa zboraŭ Nacyjanalnaha mastackaha muzieja piša mastactvaznaŭca Nadzieja Usava.
«Partret dźviuch nieviadomych kniahiń» — pad takoj nazvaj hety tvor trapiŭ u 1939m u Dziaržaŭnuju karcinnuju halereju BSSR u Minsku. Jon byŭ vyviezieny ź Niaśvižskaha pałaca, kali Čyrvonaja armija ŭvajšła ŭ Zachodniuju Biełaruś.
I minuła sorak hadoŭ, pierš čym udałosia vyśvietlić, chto na partrecie. Za hety čas tvor pavandravaŭ: padčas vajny jaho vyvieźli ŭ Hiermaniju, paśla zpad Kionihśbierha jon trapiŭ u Maskvu, adkul tolki ŭ 1960m viarnuŭsia ŭ Dziaržaŭny mastacki muziej BSSR. Paśla jašče na piać hadoŭ jaho vyvozili ŭ Maskvu na restaŭracyju.
Supracoŭnica Ermitaža Alena Kamianieckaja vyśvietliła, što na partrecie — Maryja i Kaciaryna Radzivił, žonki hietmana VKŁ Januša Radziviła. Adna ź ich, Maryja, na čas napisańnia partreta była žyvaja. Heta stała siensacyjaj.
Pałatno źmiaščaje łacinski podpis mastaka Johana Šretera, miesca stvareńnia — Vilnia i datu — 1646 hod.
Nievierahodnaje dla nas spałučeńnie žyvych i miortvych ludziej sustrakajecca na partretach XVI—XVII stahodździaŭ, ale ŭ biełaruskim muziejnym fondzie taki tvor adziny.
Upieršyniu partret zhadvajecca ŭ invientary 1657 hoda, składzienym stryječnym bratam i spadčyńnikam Januša Bahusłavam Radziviłam: «Abiedźvie žonki niabožčyka Januša Radziviła na adnym partrecie». Hladač padumaje, što dama ŭ čornym — pieršaja žonka Januša, pamierłaja ŭ 1642 hodzie Kaciaryna z Patockich. I pamylicca. Šreter napisaŭ na piarednim płanie ŭ čornaj sukiency 21-hadovuju Maryju Łupu.
Hetyja žančyny ŭ žyćci nie sustrakalisia. Ale damy XVII stahodździa byli prahmatyčnyja i biez reŭnaści prymali susiedstva pamierłaj papiarednicy na partrecie. Byŭ navat patrojny partret Radziviła z žonkami. Jon nie zachavaŭsia, ale viadomy nam pa akvareli 1858 hoda. Januš uparta chacieŭ bačyć niabožčycu-žonku pobač z žyvoj na familnych partretach. Navošta? Jość niekalki viersij.
Viersija pieršaja: infarmacyjnaja. «Ja, Januš Radzivił, z žalem paviedamlaju, što žonkaj majoj była Kaciaryna z Patockich, jakaja adyšła ŭ lepšy śviet, a zaraz stała Maryja z rodu Łupu», — jak by apaviadaje hety partret. Partrety vykonvali rolu histaryčnaha dakumienta, paćviardžajučy naščadkam tuju ci inšuju padzieju ŭ žyćci rodu.
Viersija druhaja: relihijnaja. «Ja, Januš Radzivił, zapeŭnivaju ciabie, Kaciaryna, što zaŭsiody budu ciabie pamiatać jak maci majoj spadčyńnicy i lubimaj dački Hanny Maryi».
Viersija treciaja: terapieŭtyčnaja. Kaciaryna namalavanaja ŭśmiešlivaj: jana ŭ lepšym śviecie, dzie niama pakut i smutku. Spakojnyja i ŭłahodžanyja vyjavy pamierłych niby davodzili žyvym, što ich rodnym-niabožčykam dobra.
U partrecie zaŭvažny kantrast čyrvonaha i čornaha. Čyrvony koler — heta i znak vyšejšaha stanu, i mahičny abiareh ad surokaŭ. Čorny — koler uračystaści, ale i žałoby, i askiezy. U toj ža čas čorny i čyrvony — dobry dekaratyŭny fon dla biełych vytančanych niderłandskich karunkaŭ, jakija ŭvajšli ŭ modu pry kancy XVI stahodździa.
Kachańnie ź pieršaha pohladu
Pieršaja žonka Januša Kaciaryna, dačka bracłaŭskaha vajavody Stefana Patockaha, pakazanaja na partrecie ŭ sukiency vytančanaha karałavaha adcieńnia z vuzkim srebnym pajaskom i vyšyvanymi srebnymi hałunami.
Z historyi ich adnosin vyjšaŭ by kurtuazny raman. Januš Radzivił zakachaŭsia ŭ Kaciarynu ź pieršaj sustrečy. Ale vialiki hietman i apora kalvinizmu ŭ VKŁ Kryštof Radzivił byŭ suprać šlubu syna z kataličkaj, i Januš pajšoŭ nasupierak voli baćki. Jany z Kaciarynaj zaručylisia ŭ 1638-m, pry pasiarednictvie dziadźki Januša Albrechta Radziviła. Ale toj, ubačyŭšy pryhažuniu, sam u jaje zakachaŭsia i vyrašyŭ u abychod plamieńnika prapanavać joj ruku i serca. Maci niaviesty z entuzijazmam uspryniała prapanovu bahataha, choć i staroha kniazia i dała zhodu, da adčaju zakachanych… Ale tut umiašaŭsia karol — i zakachanyja ŭźjadnalisia.
Kaciaryna sprabavała zahitavać muža ŭ katalictva, ale damahłasia niašmat: Januš zamianiŭ kalvinistaŭ na katalikoŭ tolki ŭ jaje najbližejšym atačeńni. Kataličkaj stała i ich dačka Hanna Maryja. Januš pražyŭ z Kaciarynaj čatyry hady: u 1642 hodzie 23-hadovaja kniahinia raptam pamierła i była pachavana ŭ Vilenskim kafiedralnym sabory. Niesuciešny Januš paŭhoda nie vychodziŭ u śviet, nie naviedvaŭ karaleŭski dvor.
Na partrecie Kaciaryna ŭbranaja pa modzie 1630-ch. U jaje rukach viejer, tvar i ruki azdoblenyja biełym karunkavym kaŭnierykam i manžetami.
Jaje źlohku zachinaje fihura druhoj žonki — Maryi Łupu, jakuju zvali Hanarlivaj.
Šlub pa raźliku
19-hadovuju Maryju Januš upieršyniu pabačyŭ na viasielli. Pra pačućci nie było havorki, šlub musiŭ umacavać Radziviłaŭ: baćkam Maryi byŭ małdaŭski haspadar[1], upłyvovy Vasil Łupu.
Svatoŭ da Maryi Januš pasłaŭ, jak tolki skončyłasia žałoba pa Kaciarynie. Baćka maładoj byŭ zhodny, ale musiŭ spytać dazvołu ŭ tureckaha sułtana, vasałam jakoha byŭ… Sprava zaciahnułasia, ale ŭrešcie skončyłasia pośpiecham: pasłam Radziviła ŭručyli partret niaviesty aŭtarstva hałandskaha majstra Abrachama van Viesterfielda i kaštoŭny zaručalny piarścionak.
Takija partrety adyhryvali vialikuju rolu ŭ šlubnych spravach. Mastak musiŭ dahadzić i kreŭnym niaviesty, padkreśliŭšy jaje pryhažość, ale mocna nie pierabolšyć, kab žanich nie rasčaravaŭsia, pabačyŭšy, što niaviesta ŭ žyćci zusim nie takaja, jak na partrecie. Vyjava Maryi tak spadabałasia Radziviłu, što Viesterfield staŭ paśla jaho prydvornym mastakom.
Pyšnaje viasielle Januša i Maryi adbyłosia ŭ lutym 1645 hoda ŭ małdaŭskaj stalicy Jasy i doŭžyłasia 12 dzion. Viančaŭ maładych kijeŭski pravasłaŭny mitrapalit Piatro Mahiła.
Jany pražyli razam dziesiać hadoŭ. Maryja, pracavitaja i enierhičnaja, zachoŭvała i ŭsialak padtrymlivała svaju vieru: zasnavała Uśpienski manastyr u Zabłudavie, apiekavałasia pravasłaŭnymi cerkvami. Muž nie piarečyŭ, navat zamaloŭvaŭ i apisvaŭ dla jaje ŭ pachodach pravasłaŭnyja chramy i manastyry.
Maryju mastak pakazaŭ u strohaj čornaj sukiency, ale z darahimi branzaletami i piarścionkami. Upryhožańniaŭ u jaje bolš, čym u Kaciaryny: mastak padkreśliŭ jaje vysoki status dački małdaŭskaha haspadara. Jana ŭbranaja pa modzie 1640-ch: sukienka z karunkavym kaŭniarom, branzalety z kaštoŭnymi kamianiami, strausavaje piaro ŭ vałasach.
Kali hladzieć na partret u bakavym śviatle, na sukiency bačnyja zamalavanyja ŭzory šykoŭnaha šyćcia. Mahčyma, sam mastak prybraŭ pačatkovuju viersiju bahataha dekoru? Abo paśla śmierci muža ŭdava ŭ žałobie zahadała ich zafarbavać? Pakul partret nie praśvieciać renthienam, adkazać ciažka.
Maci i mačycha
A mo partret pisaŭsia dla asiraciełaj 6-hadovaj dački Januša Hanny Maryi? Na im maci i mačycha, abjadnanyja kłopatam pra jaje — duchoŭnym, «ź nieba», i realnym, na ziamli.
Choć nieviadoma, ci zdoleła Maryja, fanatyčnaja pravasłaŭnaja, stać druhoj maci dla pryjomnaj dački-katalički. Chutčej za ŭsio, ich žyćcio išło paralelna. I navat kali Januš raptoŭna pamior, apiekunom jaho dački stała nie mačycha, a stryječny brat Bahusłaŭ.
Maryja Radzivił pieražyła muža na piać hadoŭ. Jana marna sudziłasia z kniaziem Bahusłavam, sprabujučy viarnuć kaštoŭnaści z svajho pasahu, jakija zachoŭvalisia ŭ skarbnicy Radziviłaŭ. Adčuŭšy nabližeńnie śmierci, Maryja častku tych kaštoŭnaściaŭ adpisała padčarcy. Bolšuju ž častku srodkaŭ pieradała pravasłaŭnym manastyram.
Kniaź Bahusłaŭ Radzivił apratestavaŭ jaje zaviaščańnie, jakoje ŭciskała pravy Hanny Maryi.
Ad Bahusłava — u Niaśviž
A potym starejšy na 20 hadoŭ apiakun zakachaŭsia ŭ «svaju Hanusiu». Choć, mahčyma, mieŭ dla jaho značeńnie i pasah, jaki nie chaciełasia addavać u čužyja ruki.
Kalvinizm nie dazvalaŭ šlubu miž blizkimi svajakami. Tolki ŭ 1665-m, kali Hańnie było ŭžo 25, što ličyłasia amal nieprystojnym viekam dla niaviesty, Bahusłaŭ navažyŭsia ažanicca ź plamieńnicaj. Dziela viasiella niaviesta paprasiła jaho parušyć strohaść vopratki kalvinistaŭ i zamoviła modnyja stroi z Paryža. «…Adzieńnie maładoj hareła ahniom, a ja byŭ jak dziacieł», — ź ironijaj pisaŭ Bahusłaŭ u dziońniku.
Hanna Maryja pamierła ŭ 27 hadoŭ, pakinuŭšy Bahusłavu dačku Ludviku. Z-za adsutnaści naščadka mužčynskaha połu ŭsie familnyja skarby biržanskich Radziviłaŭ pierajšli da niaśvižskaj haliny rodu.
Partrety z halerei kniazia Januša dźvieście hadoŭ zachoŭvalisia ŭ Niaśvižy nieraspakavanyja. Cikavaść da ich prajavili tolki ŭ kancy XIX stahodździa — restaŭravali i vyviesili ŭ pałacy. Astatniaje my viedajem…
Ciapier hety na vyhlad prosty, ale idejna składany partret znachodzicca ŭ ekspazicyi Nacyjanalnaha mastackaha muzieja siarod inšych tvoraŭ ź Niaśvižskaj kalekcyi. Jon dahetul intryhuje mastakoŭ, jakija vykarystoŭvajuć jaho historyju i kampazicyju dla sučasnych interpretacyj.
***
Dziakuju za dapamohu i parady maim kaleham — supracoŭnikam adździeła staražytnabiełaruskaha mastactva Mastackaha muzieja Alenie Karpienka, Juryju Piskunu, Stanisłavu Čavusu, a taksama Maryi Dzienisiuk, jakaja łaskava dapamahła adšukać nieabchodnyja anałahi.
***
Johan Šreter byŭ niamieckaha pachodžańnia. Jon pracavaŭ u Vilni, Hrodnie, Karalaŭcy-Kionihśbierhu. Mahčyma, u Reč Paspalituju pryjechaŭ, ratujučysia ad Tryccacihadovaj vajny, jakaja zabrała ŭ Jeŭropie 8 miljonaŭ žyćciaŭ. U Vilni Šreter ažaniŭsia, zajmieŭ dziaciej. Jak prafiesijanał zajmaŭ hanarovaje miesca siarod mastakoŭ: pracavaŭ dla bujnych mahnataŭ, azdablaŭ kaścioły. Nievypadkova kniaź Januš Radzivił mienavita jamu zamoviŭ partret svaich žonak, što pryznačaŭsia, chutčej za ŭsio, dla novaha pałaca Radziviła ŭ Vilni, jaki budavaŭ architektar Jan Ulrych na ŭzor znakamitaha pałaca Fantenbło ŭ Francyi.
***
Hietman Januš Radzivił
Palaki nazyvali jaho zdradnikam za žadańnie razarvać uniju Vialikaha Kniastva z katalickaj Polščaj dy złučycca z pratestanckaj Šviecyjaj. Jon žorstka zmahaŭsia z kazaččynaj, rujnujučy cełyja harady, ale byŭ talerantny da habrejaŭ. Januš viedaŭ jeŭrapiejskija movy, niabłaha malavaŭ, vučyŭsia ŭ niamieckich univiersitetach, byŭ pasłom u Anhlii i Niderłandach, padtrymlivaŭ pratestanckija hramady kniastva, pasyłaŭ miascovuju moładź vučycca za miažu.
***
Vyjavy žyvoj i pamierłaj žonki razam traplajucca na partretach pratestanckich siemjaŭ XVII stahodździa. Ź invientaroŭ viedajem pra partret dźviuch žonak kalvinista Bahusłava Laščynskaha, padkanclera litoŭskaha. Abo hraviura-partret niamieckaha prynca Atona Hiesen-Kasielskaha i jaho žonak Kaciaryny Ursuły i Ahnesy Mahdaliny pendźla Aŭhusta Erycha. Partret nasyčany simvolikaj: žonku-niabožčycu kole vostraj pikaj śmierć u vyhladzie škileta, pobač z žyvoj žonkaj — bukiet kvietak i jabłyki, viek jakich, na žal, taksama niepraciahły.
***
Sarmacki partret
Hety mastacki žanr byŭ častkaj ideałohii sarmatyzmu, jakaja staviła šlachtu Rečy Paspalitaj vyšej za inšyja stany krainy i vakolnyja narody. Sarmacki partret byŭ paradnym. Čałaviek na im vyjaŭlaŭsia ŭ najlepšym adzieńni, rečy vakoł jaho nie tolki charaktaryzavali asobu, ale i pakazvali, da jakoha stanu jana naležyć, jakoje miesca ŭ hramadstvie zajmaje.
[1]Haspadarami nazyvali ŭładaroŭ Małdavii i Vałachii. Proźvišča «Łupu» pachodzić ad rumynskaha słova «voŭk».
