«Ty tam jak abiaźjana: uvieś tvar ssoch, tolki nos tyrčyć». Stachanaŭ i stachanaŭcy
Jak ludzi rabilisia hierojami pracy, piša Śviatłana Kurs.
Alaksiej Stachanaŭ — dužy i prosty — tvar ruchu pieradavikoŭ u SSSR. Foto: Wikimedia Commons.
U 1936 hodzie dziadźka majoj babki, 19-hadovaj Nastuli, uvajšoŭ u jaje siency, papiŭ konaŭkaju z acynkavanaha viadra i pramoviŭ:
— Nastula! Kolki ty budzieš hańbić našu siamju? Bačyŭ ciabie na došcy pašany. Ty tam jak abiaźjana: uvieś tvar ssoch, tolki nos tyrčyć. Stachanaŭka! Kidaj ty žopu rvać, nichto tabie dziakuj nie skaža.
— Ja nie pasłuchała jaho, — skazała mnie Nastula praz 70 hod paśla taje razmovy, — a jon ža, rodnieńki, praŭ byŭ.
Pierada mnoj siadzieła staraja, jakuju ad ciažkoj «stachanaŭskaj» pracy skruciła i sahnuła tak, što jana mahła hladzieć tolki ŭ ziamlu, amal aślepła, a nohi jaje baleli dziesiacihodździami. Babka pracavała na karoŭniku i cialatniku, zimoj i letam u humovych botach, ciahała na sabie miachi-«kitajcy», padkradała dzieciam bulbu i adhon i navat parasiačuju muku nasiła ŭ staniku. Vyhadavała dziaciej, ryzykujučy trapić pad «zakon ab kałaskach». Stachanaŭstva ŭ spałučeńni ź niastačaj vyciahnuła ź jaje soki i pakinuła chvoruju abałonku, adździačyŭšy miedalom «Vietieran truda» i maleńkaj piensijaj (dyj tuju dali nie adrazu).
Žančyna ŭ Davyd-Haradku. Spracavanyja ruki dla ludziej hetaha pakaleńnia — nie vyklučeńnie, a norma. Fota Siarhieja Hudzilina.
Ad Stachanava da Stakanava
4 lutaha 1931 hoda na Pieršaj usiesajuznaj kanfierencyi pracaŭnikoŭ sacyjalistyčnaj pramysłovaści Iosif Stalin zajaviŭ: «My adstali ad raźvitych krain na 50—100 hod. Nam treba prabiehčy hetu adlehłaść za 10 hod. Abo my zrobim heta, abo nas samnuć». Savieckaja kraina pasłuchmiana rvanułasia nahaniać. A ŭ jakaści prykładu joj patrabavalisia hieroi.
Drobnyja načalniki namahalisia dahadzić vialikim luboj canoj. I złavić ptušku ščaścia ŭdałosia partarhu samaj zvyčajnaj vuhalnaj šachty ŭ Łuhanskaj vobłaści «Centralnaja-Irmina» Kanstancinu Piatrovu. Jon doŭhi čas sprabavaŭ zmusić šachcioraŭ da rekordnaj zdabyčy vuhalu adbojnym małatkom. Tyja, adnak, u pieradaviki nie rvalisia i vyskačak nie lubili. «Kali adzin pieravykanaje normu, jaje padymuć usim», — viedali jany. Ale ŭrešcie na ŭhavory Piatrova paddaŭsia 29-hadovy šachcior rodam z Arłoŭščyny Alaksiej Stachanaŭ. «U jaho byŭ kułak z hałavu dziciaci», — zhadvali jaho ŭłasnyja dzieci. Taksama raskazvali, što Stachanaŭ moh u zakład padniać kania.
Druhim faktaram, aproč siły Stachanava, była novaja arhanizacyja pracy: zabojščyk nie spyniaŭsia, kab macavać sklapieńnie šachty i adkidać zdabyty vuhal — heta rabili pamočniki.
Unačy z 30 na 31 žniŭnia 1935 hoda Stachanaŭ spuściŭsia ŭ šachtu. Nie adzin, a z čatyrma pamočnikami, a taksama z Kanstancinam Piatrovym dy karespandentam miascovaj haziety. Stachanaŭ siek vuhal, pamočniki macavali sklapieńnie šachty i adkatvali nasiečanaje. Za noč takim čynam nasiekli 102 tony, u 14 razoŭ pieravykanaŭšy normu na adnaho šachciora. Užo a šostaj ranicy Piatroŭ sabraŭ partkam, kab rapartavać pra rekord Stachanava. Čaćviorka, jakaja dapamahała rekardsmienu, zastałasia ŭ ciani.
Praz dva dni pra podźvih na šachcie «Irmina-Centralnaja» daviedaŭsia narkam ciažkoj pramysłovaści SSSR Siarho Ardžanikidze. Inicyjatyva źnizu! — uzradavaŭsia jon i dałažyŭ Stalinu. Toj byŭ u zachapleńni. Partyja pastanaviła ličyć dasiahnieńnie Stachanava suśvietnym rekordam pracy na adbojnym małatku. Tych ža, chto budzie brać u štyki novy pačyn, zapisvać u vorahi naroda.
Stachanava i Piatrova vyklikali ŭ Maskvu na źlot pieradavikoŭ. Tam Alaksiej z trybuny paabiacaŭ pabić svoj rekord. Na hetym źjeździe ŭ 1935 hodzie i naradziŭsia stachanaŭski ruch.
U śniežni 1935-ha fota Stachanava źmiaściŭ na vokładcy amierykanski časopis «Time».
Stachanaŭ staŭ asabistym ulubioncam Stalina, pastajannym spadarožnikam i siabram jahonaha syna Vasila. Pra viartańnie na Danbas nie było i movy. Jamu dali kvateru ŭ Maskvie, u słavutym «Domie na nabiarežnaj», dzie žyła kamunistyčnaja elita. Stachanaŭ jeździŭ pa kalektyvach, raskazvaŭ pra svoj čyn i… pastupova śpivaŭsia.
Pakul byŭ žyvy Stalin, hieroj pracy prakudziŭ pa Maskvie. Jamu syšli z ruk i strata partbileta ŭ pjanaj bojcy, i bićcio lusterak u restaranie «Mietrapol», i šlub ź niepaŭnaletniaj…
Kali da ŭłady pryjšoŭ Mikita Chruščoŭ, jon vysłaŭ stalinskaha ŭlubionca nazad na Danbas, u miastečka Čyściakova (Tarez) Łuhanskaj vobłaści. Tam, usimi zabyty i skinuty z Alimpa ŭ adchłań, Stachanaŭ piŭ naśmierć. U miastečku jahonaje proźvišča za heta pierarabili ŭ «Stakanaŭ».
U Maskvie pra jaho znoŭ uspomnili ŭ 1970-m, da 35-hodździa rekorda. Novy hienieralny sakratar CK KPSS Leanid Brežnieŭ daŭ Stachanavu zorku Hieroja Sacyjalistyčnaj Pracy. Ale zaprašeńnie ŭ prezidyumy nie mahło źmianić skončanaha ałkaholika. Jaho lačyli ad biełaj harački, a pamior 71-hadovy ŭsiesajuzny rekardsmien u 1977 hodzie ŭ balnicy ŭ Daniecku — trapiŭ tudy paśla kryvaźlićcia: paśliznuŭsia na skurcy ad jabłyka i ŭdaryŭsia hałavoj ab vostry kut stała. I navat jahonaja mahiła na mohiłkach Tareza doŭhi čas była zaniadbanaja.
«Cili-cili-cirli-li, nam zapłaciać try rubli…»
Kamunisty i sami ad pačatku nie vieryli, što stachanaŭski ruch moža raźvivacca stychijna. 10 kastryčnika 1935 hoda «Praŭda» apublikavała pieradavicu «Stachanaŭski ruch treba arhanizoŭvać». I arhanizavali jaho bliskavična, za paru tydniaŭ. Savieckaja Biełaruś nie stała vyklučeńniem: da 1 listapada ŭ pramysłovaści respubliki było ŭžo dziesiać tysiač stachanaŭcaŭ (11% usich pracaŭnikoŭ), a da kanca hoda — bolš za 25 tysiač. U śniežni 1935-ha plenum CK Kampartyi Biełarusi pastanaviŭ uciahnuć u stachanaŭski ruch kožnaha pracoŭnaha. I panieślisia stachanaŭskija źmieny, miesiačniki, tydni, vachty. Usiu krainu achapiŭ pracoŭny entuzijazm (na papiery).
U savieckaj płanavaj ekanomicy navat pracenty ŭziatych na siabie «sacyjalistyčnych abaviazkaŭ» pa pieravykanańni pracoŭnych normaŭ zadavalisia z matematyčnaj dakładnaściu. Fota: Biełaruski dziaržaŭny archiŭ kinafotafonadakumientaŭ.
Tolki dakumienty dla ŭnutranaha karystańnia śviedčać, što masavaje staŭleńnie da stachanaŭščyny było ŭ najlepšym vypadku strymanaje.
Kali na Stachanava paśla jahonaha čynu praliŭsia ščodry doždž roznych dabrotaŭ, to jahonyja paśladoŭniki musili ździajśniać pracoŭnyja podźvihi zadarma.
Što, naturalna, nie natchniała ni rabočych, ni sialan. Ludzi skardzilisia na niespraviadlivaść, pakazuchu, prypiski, deficyt, niščymnicu. U mai 1936-ha sakratar CK KPB(b) Mikałaj Hikała atrymaŭ dakładnuju «Ab faktach procidziejańnia stachanaŭskamu ruchu na pradpryjemstvach BSSR», ź jakoj vynikała, što «antystachanaŭskija nastroi» byli paŭsiudnymi.
Dy i jak mahło być inakš? Da druhoj pałovy 1930-ch pieravažnaja bolšaść sialan była kalektyvizavanaja, i ich žyćcio ŭ kałhasach było pastajannym zmahańniem za vyžyvańnie. U 1937 hodzie na «pracadzień» u BSSR davali ŭ siarednim usiaho pa 1,7 kh zbožža i 35 kapiejek. A svaja haspadarka była žorstka abmiežavanaja. U vyniku sialanie vyžyvali jak mahli.
U haradach było nienašmat lepš. Tut stajali čerhi pa 200—500 čałaviek: pa miasa, małako, syr, masła, hazu, muku, bulbu, rybu, tkaniny, abutak, vopratku. Sialanie stanavilisia ŭ tyja ž čerhi pa śpiecyjalnych daviedkach ad praŭleńnia, što toje adpuskaje ich na zakupku praduktaŭ i manufaktury.
Tady źjaviłasia šmat złosnych prypievak pra Stalina, kałhasy i stachanaŭski ruch. Jany pašyralisia, niahledziačy na śmiarotnuju niebiaśpieku. Biełaruskija kałhaśniki cichieńka prypiavali: «Vierabiejki ciŭ-ciŭ-ciŭ, usie chacim u kalakciŭ, a varona nie da nas, joj nie chočacca ŭ kałhas» abo «Dziakuj Stalinu-hruzinu, što abuŭ nas u ryzinu, cili-cili-cirli-li, nam zapłaciać try rubli».
Na hetym tle ideołahi musili stvarać mif, jaki b zasłaniaŭ niepryhladnuju rečaisnaść. Da stachanaŭskaha stanka pastavili taksama piśmieńnikaŭ i paetaŭ, zmušajučy ich pisać, kažučy słovami Janki Kupały, «drynduški». Dziaržkino dziasiatkami zdymała kinačasopisy pra stachanaŭcaŭ. Šasnaccać piśmieńnikaŭ Biełarusi adpravili ŭ harady i vioski dla zboru materyjałaŭ i stvareńnia adpaviednych tekstaŭ. Skulptaram i mastakam zahadali lapić hierojaŭ pracy. I pisali, i lapili. Vykazvajučy, prynamsi na słovach, nadzieju, što pamiać ab tym pracoŭnym podźvihu zastaniecca naviek.
Z 1930-ch siarod inšaha pa ŭsim Sajuzie raźvivaŭsia masavy ruch skaraśnikoŭ — paśladoŭnikaŭ tokaraŭ-pieradavikoŭ Paŭła Bykava i Hienrycha Stankieviča. Udzielniki ruchu ŭ najkaraciejšyja terminy avałodvali novaj technikaj i vykarystoŭvali chutkasnyja mietady pracy. Fota: Biełaruski dziaržaŭny archiŭ kinafotafonadakumientaŭ.
Ale stałasia zusim nie tak. Imionaŭ kaliści znakamitych na ŭsiu krainu stachanaŭcaŭ — bratoŭ Skabło, mielijaratara Cejtlina, śvinarki Hiendzielevaj, dajarak Viechcieravaj i Ciasta, ilnotrapalščyc Bykoŭskaj i Dziažurnaj — siońnia nie pamiatajuć. Ich nazyvali «znatnymi», kab padkreślić, što heta jany ciapier «znać», «dvaranstva», «elita» novaj savieckaj dziaržavy. Byli znatnyja lesaspłaŭščyki, śvinarki, cialatnicy, ślesary, skotniki…
Tolki jakaja ž znać budzie stajać u čarzie pa pančochi i kraści hałodnym dzieciam śvinuju muku? Sapraŭdnaj znaćciu byli tyja, chto žyŭ u «Damach na nabiarežnaj», charčavaŭsia i adziavaŭsia ŭ śpieckramach, lačyŭsia ŭ śpiecbalnicach. A šarahovym «stachanaŭcam» zastavałasia tolki siadzieńnie ŭ prezidyumach i aluminijevyja miedali. A paśla — harotnaja staraść. Zrešty, nie lepšy los napatkaŭ i samoha Alaksieja Stachanava.
***
Try žonki Alaksieja Stachanava
Noravy na Danbasie byli volnyja: Stachanaŭ, naprykład, piać hadoŭ žyŭ nieraśpisany z cyhankaj Aŭdoćciaj.
Jany paznajomilisia ŭ šachciorskaj stałoŭcy, dzie Dusia pracavała. Jana była suprać taho, kab Alaksieja vysoŭvali ŭ pieradaviki, i ŭrešcie syšła z cyhanskim tabaram, pakinuŭšy Stachanavu dvaich nažytych ź im dziaciej. A paśla syšłasia ź miascovym milicyjanieram. I chutka pamierła ad padpolnaha abortu.
Nastupnuju žonku Stachanaŭ zhledzieŭ, vystupajučy ŭ Charkavie pierad vučniami. Jaho nie spyniła toje, što Hali Bandarenka było ŭsiaho čatyrnaccać: joj prypisali dva hady, kab 30-hadovy rekardsmien moh ź joj ažanicca.
Stachanaŭ dzika jaje raŭnavaŭ: moh udaryć za luby vypadkovy mužčynski pozirk. Kali Chruščoŭ vypraviŭ Stachanava z Maskvy ŭ Tarez, žonka ź dźviuma dočkami ź im nie pajechała: adna dačka skančała škołu, druhaja pastupała ŭ teatralny instytut.
U Tarezie Stachanaŭ sustreŭ Antaninu, stryječnuju siastru taho samaha partarha Piatrova, što vyvieŭ jaho ŭ ludzi. Ich źviazvała daŭniaja historyja: u maładości Stachanaŭ uziaŭ jaje — faktyčna zhvałciŭ, ale… Antanina — zakachałasia i ŭsio žyćcio jaho čakała.
I Stachanaŭ viarnuŭsia — ałkaholikam, i žyŭ faktyčna na vulicy, zapaskudziŭšy da niemahčymaści svoj damok. Tonia rynułasia ratavać jaho: vyciahvać z ałkahalizmu, admyvać, adčyščać… Stachanaŭ navat raśpisaŭsia ź joj. Praŭda, zrabiŭ heta, nie raźvioŭšysia z Halinaj, — i dzieci ad druhoha šlubu asprečyli treci praz sud…
Pra ŭsio heta z danieckaj prastatoj raskazvajuć miascovyja žurnalisty i supracoŭniki muzieja Stachanava.
