Śledstva pra raptoŭnuju śmierć Doni Ivanaŭny. Jak u 1639 hodzie ŭ Mahilovie atručeńnie harełkaj ledź nie skončyłasia jaŭrejskim pahromam
Raskazvaje historyk Alaksiej Baciukoŭ.
Hara Mašekaŭka pobač z haroj Hvazdoŭkaj. Malunak Mikałaja Lvova, kaniec XVIII stahodździa.
Mahiloŭ. Krasavik 1639 hoda. U hłybokaj načnoj ciemry hrupa ludziej pryviezła da hary Hvazdoŭki voz ź ciełam niabožčyka. Tojačysia ŭ zmroku, biez adpraŭleńnia carkoŭnaj słužby, jany adkapali jamku pry hary i ŭkinuli tudy cieła. Prykapali i rastvarylisia ŭ ciemry.
Ale jany nie zastalisia niezaŭvažanymi. Ranicaj hetaha ž dnia miaščanie z Hvazdoŭki atakavali haradski mahistrat. Uschvalavanaja hramadskaść užo viedała imia achviary: Donia Ivanaŭna. Tak-tak, taja samaja, što niekalki hadoŭ prysłužvała žydoŭcy Lei Jozefavaj — jana ž Luba Juzefava, što žyvie pa adrasie: dom Uljany Bahdanavaj Bobrykavaj.
I adrazu za imi atmaśfieru ŭ horadzie raspaliŭ brat niabožčycy, Fiodar Ivanavič Aršanica. Jon pryjšoŭ u mahistrat z abvinavačvańniem. I kožnaje słova hetaha abvinavačvańnia pahražała zrynuć horad u haračku jaŭrejskaha pahromu.
Donia Ivanaŭna dziesiać hadoŭ słužyła Lubie Juzefavaj. Była zdarovaja — heta važna. Ale ž jak i kali Donia Ivanaŭna pamierła, Luba nie dała znać. Tak što ni jon, ni kreŭniki, maŭlaŭ, nie zmahli pachavać niabožčycu pavodle chryścijanskaha zvyčaju. A značyć, žydoŭka jaje zamardavała i, utojvajučy hetaje złačynstva (a moža, jano rytualnaje?), vyviezła za horad i zakapała ŭ vale, pachavaŭšy chryścijanku svaimi niechryścijanskimi rukami.
Jan Maškoŭski. U karčmie na Padolli. Fota: Wikimedia Commons.
27 krasavika zajava była pryniataja da razhladu i raspačaty skrutynium — śledčaja pracedura, što pravodziłasia ŭ sudach VKŁ u vypadku asabliva ciažkich złačynstvaŭ. Śledstva viali rajca Jakim Marcinovič i łaŭnik Cimafiej Asipovič, z udziełam pana Daniela Lachoviča, mahiloŭskaha zamkavaha panamieśnika, a ź imi i jašče šlachta.
U pieršuju čarhu śledčyja pryjšli ŭ dom Uljany Bobrykavaj da Lei Jozefavaj i spytali ŭ jaje pra abstaviny śmierci słužanki. Leja paviedamiła, što niabožčyca niezadoŭha da svajoj śmierci piła harełku ŭ klaštarnym domie. Pakinuŭšy pitnuju ŭstanovu, pryjšła siudy, sieła i, «ziavajučy i stohnučy», pamierła. Jaje słovy byli paćvierdžanyja haspadyniaj doma.
Uljana Bobrykava raspaviała: nočču Leja paviedamiła joj, što, upiŭšysia harełki, pad bramaju pamiraje Donia. Apynuŭšysia kala bramy, Uljana znajšła Doniu jašče žyvoj. Taja lažała nahami ŭ dvor, a hałavoj na vulicu, ledź dychała, ale movu joj užo adniało. Razam ź siastroj Doni, Marušaj Aršaničnaj, niebaraku ŭciahnuli ŭ dom i ŭžo na ich vačach, a taksama na vačach syna Doni Hryški Andrejeviča i jaho babki i ciotki niaščasnaj nie stała. Što było dalej, Uljana Bobrykava nie viedała, bo pakinuła miesca zdareńnia.
U hety samy čas horad kipieŭ i hatovy byŭ vybuchnuć. U takich umovach jaŭrejskaja hramada damahłasia, kab da śledčych byŭ vyklikany syn niabožčycy Hryška Andrejevič.
Intryha dasiahnuła svajoj kulminacyi. Kali b chłopiec padtrymaŭ abvinavačvańnie dziadźki, abvierhnuŭšy padazreńni ŭ pjanstvie maci, situacyju možna było b razhojdvać nadalej i karystacca hetym dla nakručvańnia antysiemickaha pačućcia i niedavieru da ŭładaŭ i śledstva.
Ale Hryška Andrejevič va ŭsim pryznaŭsia. Sapraŭdy, pra stan maci jon daviedaŭsia ad Lei i Uljany. Na ciele pamierłaj nijakich znakaŭ hvałtoŭnaj śmierci nie bačyŭ. Siarod nočy, zadoŭha da ranišniaj malitvy, pachavaŭ maci na Hvazdoŭcy, kab ludzi nie bačyli i nie niasłavili — dastatkova ŭžo, što i baćka ich ad harełki pamior. Pachavać Doniu jamu dapamahali brat Taras, dziadźka Jaśka Ivanavič z dačkoj Maryjaj, ciotka Maruša i… jašče adzin dziadźka, toj samy Fiodar Ivanavič Aršanica, z pazovu jakoha pačałosia kryminalnaje śledstva. Cieła było zachutana ŭ rahožu i prykryta doškaj.
Śledstva pryniało rašeńnie ab ekshumacyi — dla zaspakajeńnia haradžan nieabchodna było spraŭdzić, što znaki hvałtoŭnaj ci rytualnaj śmierci adsutničajuć.
Na miescy pachavańnia Hryška Andrejevič zaŭvažyŭ, što doška pakładzienaja nie takim čynam, jak jaje pakidała ich siamiejnaja pachavalnaja kamanda, dyj pa astatnich prykmietach było zaŭvažna, što heta ŭžo nie pieršaja ekshumacyja. Prysutnyja schamianulisia. Ci mahło heta śviedčyć, što niechta apahaniŭ (a moža, u rytualnych metach?) mahiłu Doni? Padazreńnie ŭzmacniłasia, kali śledčyja pabačyli pabituju hałavu niabožčycy.
Hryška, adnak, i tut va ŭsim pryznaŭsia. Hałavu pabili taksama jany, niaŭdała stuknuŭšy doškaj padčas pachavańnia.
Nu, i papiaredniaja ekshumacyja sapraŭdy była praviedziena — zaśviedčyŭ mieščanin z Nahorskaj vulicy Alaksiej Siamionavič, jaki žyŭ kala škielnika. Niabožčycu litaralna pierad vami adkopvała hrupa nieabyjakavych hramadzian, kab parazhladać dy zaśviedčyć, ci majucca na ciele znaki rytualnaha zabojstva i niechryścijanskaha pachavańnia.
Aktavyja knihi mahiloŭskaha mahistrata nie ŭtrymlivajuć źviestak, ci było pryznačana niejkaje pakarańnie bratu ci synu pamierłaj za padman hramadskaści. Naŭrad ci. Prypiska, jakaja zaviaršaje spravu, davoli krasamoŭnaja: «Što, pra pamiać, žydovie da knih miesckich dali zapisać». Mahistrat, napeŭna, paličyŭ, što, zaspakoiŭšy hramadskaść i zanatavaŭšy hety vypadak dziela pamiaci, i tak zrabiŭ dastatkova sastupak jaŭrejskaj hramadzie.
