Chto adkryŭ pieršuju ŭ Biełarusi kaviarniu i jak u našych krajach hatavali i pili kavu daŭniej
Tradycyja spažyvańnia kavy na Biełarusi naličvaje amal try stahodździ, piša doktar historyi Aleś Bieły.
Tak vyhladali kafienhaŭzy prykładna ŭ časy Tyzienhaŭza.
Horadnia — stalica biełaruskaj kavy
Siarod mnostva inicyjatyŭ padskarbija VKŁ Antonija Tyzienhaŭza pa raźvićci Haradzienskaj ekanomii było i stvareńnie pieršaha ź viadomych na terytoryi našaj krainy kafienhaŭza — pratatypa sučasnych kaviarniaŭ. Pieršy kafienhaŭz, jak vyśvietliła niadaŭna historyk Natalla Śliž, uźnik u pačatku 1770-ch. Jon stajaŭ akurat na tym miescy, dzie ciapier mieścicca hałoŭny korpus Haradzienskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta.
Siarod mnostva inicyjatyŭ Antonija Tyzienhaŭza było i stvareńnie kafienhaŭza — pratatypa sučasnych kaviarniaŭ. Fota: Wikimedia Commons.
Varta było b niekali ŭračysta adznačyć 250-hodździe ajčynnaj kavavaj tradycyi: miemaryjalnaj tablicaj, adkryćciom kaviarni — pradaŭžalnicy tradycyi i šeraham inšych mierapryjemstvaŭ, jakija b zaćvierdzili status Horadni jak kavavaj stalicy Biełarusi, jakoj dla Ukrainy, naprykład, źjaŭlajecca Lvoŭ. Bo padstaŭ dla hetaha i ŭ historyi, i ŭ sučasnaści šmat. U apošnija hady ŭ horadzie nad Niomanam źjaviłasia mnoha dobrych kaviarniaŭ, niekatoryja ź jakich možna nazvać pijanierskimi ŭ maštabach krainy. U abjomie i raznastajnaści sposabaŭ spažyvańnia kavy Horadnia taksama ahulnabiełaruski lidar. Brakuje tolki surjoznych salidarnych vysiłkaŭ, jakija mohuć ź ciaham času dać z hetaha horadu surjoznyja turystyčnyja dyvidendy.
Pieršy kafienhaŭz stajaŭ akurat na tym miescy, dzie ciapier mieścicca hałoŭny korpus Haradzienskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta. Fota: grsu.by.
Pra časy, kali paŭstaŭ tyzienhaŭzaŭski kafienhaŭz, dobra napisaŭ miemuaryst XVIII stahodździa, ksiondz Jendžej Kitovič u «Apisańni zvyčajaŭ u časy panavańnia Aŭhusta III»:
«Kava ad ludziej zamožnych pierajšła narešcie da ŭsiaho hramadstva; paŭstali ŭ haradach kafienhaŭzy; šaŭcy, kraŭcy, handlary, handlarki, nasilščyki i apošniaja navałač źviarnulisia da kavy. U toj čas jana ŭžo nie była darahoj: za šeść miednych hrošaŭ možna było atrymać filižanku kavy z małakom i cukram. Ale ž takaja była i kava: adna častka kavy dziela vodaru, čatyry častki pražanaj pšanicy, trochi cukrovaj pudry, łyžka małaka, razbaŭlenaha vadoj, — smakavała heta, adnak, praściakam, nie znajomym sa smakam čystaj kavy, dobra pryhatavanaj. Dy navat i ŭ niebahatych albo skupych damach rabili sabie takuju kavu, damiešvajučy da jaje pałovu pšanicy ci pražanaha harochu. Bo abaviazkova chaciełasia kavy, dom biez kavy ŭžo ŭsprymaŭsia jak praściacki ci skvapny.Kava ŭžo stała dla ludziej kiepskaj zvyčkaj, jak harełka albo tytuń, i chto ŭ jaje ŭciahnuŭsia, bolej bieź jaje abyścisia nie mohuć. Mohuć žyć biez chleba, ale nie biez kavy».
U mnohich jeŭrapiejskich haradach pryniata hanarycca daŭnaściu svajoj kavavaj tradycyi. Pryhadajcie chacia b Vienu i Lvoŭ. Miesca, dzie ŭ 1652 hodzie paŭstaŭ pieršy łondanski Coffee House, jaki nazyvaŭsia Pasqua Rosee's Head — «Hałava Ryza-pašyi», ciapier adznačana miemaryjalnaj šyldaj, choć samoj ustanovy niama ŭžo niekalki stahodździaŭ. Pieršy kafienhaŭz u Varšavie paŭstaŭ ci to ŭ 1724-m, ci to ŭ 1758-m — jaho adčyniŭ niejki Majerhofier za Žaleznaj bramaj Saksonskaha sadu.
Ź inšaha boku, pra pačatak vilenskaj tradycyi publičnych kaviarniaŭ viadoma vielmi mała. Mahčyma, heta praź niaŭvažlivaść daśledčykaŭ abo praź niedachop krynic. Zvyčajna pieršaj nazyvajuć cukierniu Kazimira Štrala (Kazimierz Sztrall) na Zamkavaj, 26, adčynienuju ŭ 1852 hodzie. U kaviarni, viadomaj paźniej jak «Bieły Štral», padavali zabielenuju kavu i padpražanuju hrečku. Pracavała hetaja ŭstanova vielmi doŭha, da Druhoj suśvietnaj vajny, a mahčyma, što navat i niejki čas paśla. Ciapier tut mieścicca muziej padpisantaŭ dekłaracyi niezaležnaści Litvy (Signatarų namai). Bo mienavita ŭ hetym domie 16 lutaha 1918 hoda i była adnoŭlenaja litoŭskaja dziaržaŭnaść. Tak što haradziencam varta zadumacca, jaki kaštoŭny resurs hodnaści i patryjatyzmu, a mahčyma, što i ekanamičnaha dabrabytu, jany tak lehkadumna marnujuć.
Filižanka z partretam Kaściuški
Tadevuš Kaściuška, pravadyr vyzvolnaha paŭstańnia 1794 hoda, ałkahol spažyvaŭ davoli pamiarkoŭna, zatoje byŭ zaŭziatym kavamanam. Kali paŭstańnie, a za im i napaleonaŭskija vojny daŭno adšumieli, kali načalnik paŭstańnia daŭno spačyŭ u dalokaj Šviejcaryi, u damach patryjotaŭ padzielenaj Rečy Paspalitaj praciahvali pra heta pamiatać. I kali vialikija partrety Kaściuški ŭłady mahli paličyć zanadta dziorzkaj dekłaracyjaj, to mieć u domie niejkuju drabnicu z partretam Kaściuški ličyli za hanarovy abaviazak. Partabak, spodak, ale najčaściej — filižanku da kavy.
Vyraby manufaktury-«farfurni» va ŭkrainskim horadzie Korac na Vałyni, siaredzina XIX stahodździa.
Čamu mienavita filižanku? Bo kava časta vystupała svojeasablivym parolem dla patryjotaŭ, kulturnym simvałam, jaki abjadnoŭvaŭ prychilnikaŭ reformaŭ. Heta dobra bačna na prykładzie samoha Kaściuški. Da kavy jon pryzvyčaiŭsia padčas svajoj słužby ŭ amierykanskim vojsku ŭ čas vajny za niezaležnaść, i z tych časoŭ jana zrabiłasia dla jaho svojeasablivym simvałam svabody. U 1794 hodzie, pierad samym paŭstańniem, Kaściuška byŭ adnym z aŭtaraŭ idei adkryćcia ŭ Varšavie «Doma Kavy, albo Kazino» dla aficeraŭ i cyvilnych asob. Karol Stanisłaŭ Aŭhust, jaki ŭvieś čas vahaŭsia, padtrymlivać jamu patryjotaŭ ci zastavacca łajalnym da impieratrycy Kaciaryny II, bo šancaŭ na pieramohu ŭsio roŭna niama, vykazaŭ zaniepakojenaść, što «z toj kavy chočuć patrochu stvaryć anałah kłuba jakabincaŭ, a ŭ im adnavić najškodniejšyja namiery».
Voś hety ścipły hliniany kubak z nadpisam «Boža, daj» naležaŭ asabista Kaściušku.
A kali ŭ kancy žyćcia Kaściuška pasialiŭsia ŭ Šviejcaryi, jahony śniadanak — vielmi rańni, jon sam sabie jaho hatavaŭ, — składaŭsia sa skiby biełaha chleba i vialikaha kubka kavy. Na praciahu dnia Kaściuška piŭ kavu niekalki razoŭ, sam lubiŭ jaje małoć i pražyć, viedaŭ šmat sposabaŭ jaje pryhatavańnia.
Biendžamin Uest. Kaściuška-vyhnańnik u Anhlii. 1797 hod.
Filižanki dy kubki dla kavy z partretam Tadevuša Kaściuški siońnia vypuskajuć i ŭ Polščy, i ŭ Amierycy. A čamu ŭ siońniašniaj Biełarusi nichto nie vypuskaje takich? Voś i na 200-ja ŭhodki śmierci pana Tadevuša nichto da takoha nie dadumaŭsia. A škada. Tak šmat pustych sprečak pra jahonuju asobu, tak šmat ekzaltavanych dy rezkich vykazvańniaŭ. A zrabili b lepš takuju prostuju reč, kab ušanavać pamiać našaha słavutaha ziemlaka, hieroja dvuch kantynientaŭ. Aproč pomnika, heta byŭ by važki arhumient u sprečkach, ci ličyć nam hetaha hieroja svaim.
«Kab kava mokaj pachła, jak burštyn irdzieła»
Samy, vidać, słavuty naš kavaman — ramantyčny paet Adam Mickievič, jaki lubiŭ kavu pałymiana i pryśviaciŭ joj, u paemie «Pan Tadevuš», cełuju odu:
Mužčyn i dam asobnaj častavali ježaj:
Raznosić posud pačali dla kavy śviežaj,
Dyk na padnosach, choraša razmalavanych,
Dymiŭsia rad pachučych čajnikaŭ blašanych,
Stajali pazałočanyja filižanki,
A pobač — drobnyja harnuški dla śmiatanki.
Niama takoj, jak naša, kavy ŭ inšym krai,
Bo ŭ Polščy, dzie žyvuć staryja abyčai,
Žančyna ŭ domie admysłovaja byvaje,
Kaviarkaj zvanaja. Jana i zdabyvaje
U horadzie abo ŭ vicińnikaŭ ziarniaty
i varyć tak, jak kaža vopyt joj bahaty,
Kab kava mokaj pachła, jak burštyn irdzieła,
Čarnieła, jak vuhol, i viazkaść miodu mieła.
Viadoma, čym dla kavy dobraja śmiatanka,
Na vioscy jość jana. Kaviarka, ustaŭšy rankam,
Pastavić čajniki, u małočnuju stupaje
i lohka śviežy bieły ćviet zbankoŭ zhartaje
U drobnieńki pryhožy posud filihranny —
Dla kožnaj filižanki svoj viaršok śmiatanny.
Pierakład Piatra Bitela
Kaviarka. Kadr z sučasnaj ekranizacyi «Pana Tadevuša» (režysior Andžej Vajda).
U hetym uryŭku sprasavanyja «kavavyja ŭražańni» Mickieviča za ŭsio papiaredniaje žyćcio i zašyfravanyja adsyłki da niekalkich važnych pieryjadaŭ. Pa-pieršaje, vyrazna čytajecca trochi źmienienaja cytata znakamitaha francuzskaha dypłamata Šarla Marysa de Talejrana, kaniec žyćcia i karjery jakoha Mickievič zaśpieŭ u Francyi: «Kava pavinna być haračaj jak piekła, čornaj jak djabał, čystaj jak anioł, sałodkaj jak kachańnie». Mienavita ŭ Francyi ŭ 1832—1834 hadach emihrant Mickievič i napisaŭ hetuju epičnuju paemu, jakaja stała ahulnapryznanaj encykłapiedyjaj žyćcia biełaruska- litoŭskaj šlachty.
Adam Mickievič u 1834 hodzie, padčas vychadu ŭ śviet pieršaha paryžskaha vydańnia paemy «Pan Tadevuš».
Mickievič piŭ vielmi šmat kavy, i kali pisaŭ «Pana Tadevuša», i paźniej, kali paema pavolna, arkuš za arkušam, drukavałasia ŭ paryžskaj drukarni, vypraboŭvajučy ciarpieńnie našaha ziemlaka. Paračka viernych siabroŭ nie pakidała jaho, dapamahajučy ŭ karektury i pobytavych spravach. U pryvatnaści, Stefan Zan niaźmienna varyŭ ranicami i na praciahu dnia duchmianuju kavu, padtrymlivajučy paeta «ŭ tonusie». Zachavałasia da našych dzion navat mašynka dla zavarki kavy, jakaja adyhrała takuju važnuju rolu ŭ historyi źjaŭleńnia paetyčnaha šedeŭra.
Kafe «Tartani» — papularnaje miesca sustrečy piśmieńnikaŭ, mastakoŭ, palitykaŭ u Paryžy časoŭ Mickieviča. Litahrafija Ežena Šarla Fransua Hierara, 1856 hod.
Pa-druhoje, trapiatkoje i ŭdziačnaje apisańnie prafiesii «kaviarki», važnaj słužbovaj pasady ŭ tahačasnych bahatych damach. Za kłopatam samaaddanaj kaviarki pani Ciastoŭskaj Mickievič naziraŭ u majontku Śmieleŭ pad Poznańniu, jaki naležaŭ siamji Zavadskich i dzie jon haściavaŭ u žniŭni 1831-ha. Vielmi škada, što my stracili hetaje duchmianaje słova — «kaviarka», karystajučysia navamodnym italjanskim «barysta». U časy Mickieviča hetuju rolu vykonvali vyklučna žančyny, a siońnia my mahli b nazyvać mužčynu na takoj pasadzie «kaviarom».
Mašynka dla kavy Mickieviča, jakoj jon karystaŭsia ŭ Paryžy, kali pisaŭ «Pana Tadevuša».
Pa-treciaje, dobra bačnyja ŭ kavavaj odzie Mickieviča ślady jaho navahradskaha dziacinstva i junactva. Viciny — tak nazyvalisia nievialikija račnyja sudny, ź jakich «kaviarka» zakuplaje kavavaje ziernie, — heta viekaviečnyja realii rodnaha Niomana, a nie Vielikapolščy. Zachavalisia śviedčańni, što ŭžo ŭ załatym junactvie Mickievič byŭ zakončanym kavamanam. Voś łakaničnyja ŭspaminy Tamaša Zana pra inšy žnivień, 1820 hoda, z Tuhanavičaŭ, dzie tolki razharałasia ramantyčnaje kachańnie Mickieviča da Maryli Vieraščaki:
«Sapraŭdy rajskaje žyćcio: hrušy, kava, jabłyki, vino, vydatnyja abiedy, harbata, koni, Maryla».
A jašče praz 2 hady, u Koŭnie, daviedzieny da krajniaj stupieni niervovaha źniasileńnia praz zamužža Maryli i ŭ pradčuvańni blizkich niepryjemnaściaŭ z-za spravy fiłamataŭ, Mickievič cełymi dniami ničoha nie jeść i padtrymlivaje svaje siły tolki kavaj i tytuniom.
«Niama takoj, jak naša, kavy ŭ inšym krai», — heta Mickievič pra ŭsiu byłuju Reč Paspalituju, pieradusim ža pra svaju ŭlubionuju Litvu: Vilniu i Koŭna, Navahradak, Tuhanavičy i Zavośsie (u časy Mickieviča Litvoju nazyvali ŭsie ziemli byłoha Vialikaha Kniastva).
Jak praviła, kavu pražyli ŭ takich čyhunnych žaroŭniach, choć u sapraŭdnych znaŭcaŭ bolš caniłasia ziernie, pražanaje ŭ kieramičnych rynkach, bo jano nie mieła mietaličnaha prysmaku.
A kali b Mickievič nie zaachvociŭsia da kavy ŭ baćkoŭskim domie, to jon by dakładna zrabiŭ heta ŭ hady vučoby ŭ Vilenskim univiersitecie. Stroha kažučy, studentam było zabaroniena naviedvać kaviarni, ale ci mała što zabaroniena studentam! Voś jak apisvaje atmaśfieru ŭ vilenskich kaviarniach inšy znakamity litaratar taho času (zaŭvažym, dziejańnie adbyvajecca na 30 hadoŭ raniej za ahulnapryniatuju datu zasnavańnia pieršaj viadomaj vilenskaj kaviarni):
«Kaviarni, jakija lubiła moładź, byli roznyja. U adnych hulali ŭ šachmaty, u druhich čytali časopisy dy razvažali pra litaraturu, a ŭ inšych fartepijanist ratavaŭ časam Reniera. Paet Kryštapovič dekłamavaŭ svaje paemy. Nasamreč, studentam zabaraniałasia naviedvać kaviarni, ale byli hadziny i schavanyja pakojčyki, u jakich studenty častavalisia cykoryjevym niektaram, nie bajučysia adviedzinaŭ bedela. Haspadyni kaviarań, zaŭždy łaskavyja da moładzi, prymali jaje z uśmieškaju. Nichto nie piŭ stolki kavy, jak studenty, bo časta kava zamianiała im abied».
Juzaf Ihnacyj Krašeŭski «Vobrazy žyćcia i padarožžaŭ»
