Prahulali dziaržavu: jak Radzivił traciŭ na fiejervierki bolš porachu, čym na vajennyja praktykavańni
U XVIII stahodździ mahnaty Vialikaha Kniastva trymali ŭ siabie harmaty nie stolki dla abarony, kolki dla taho, kab hučna sustrakać haściej i viesialicca na imianinach. Piša kandydat histaryčnych navuk Mikoła Vołkaŭ.
Dziva, ale ŭžo 300—400 hadoŭ tamu saluty byli dla našych prodkaŭ zvykłaj spravaj. Tady, jak i ciapier, salut viančaŭ śviata, byŭ znakam usieahulnaj viesiałości, jak pisaŭ u dziońniku adzin z Radziviłaŭ, Michał Kazimir Rybańka. Daloki ad maraŭ ab vajennaj słavie, hietman Rybańka imknuŭsia ŭsialak padkreślić svoj status hałoŭnaha vajskovaha ŭradnika ŭ Vialikim Kniastvie. I tut byli ŭ nahodzie roznyja ŭračystaści.
Michał Kazimir Radzivił Rybańka. Partret nieviadomaha mastaka.
Naradžeńni i chryščeńni synoŭ, dni naradžeńnia i imianiny hałavy rodu, jaho dziaciej i žonki, šluby i ich hadaviny, a taksama pachavańni — usio heta adznačali salutam. U dni naradžeńnia harmaty salutavali niepasredna ŭ hadzinu naradžeńnia i časta bili roŭna 100 razoŭ — jak pažadańnie sta hadoŭ žyćcia. Naprykład, u honar dnia naradžeńnia samoha Rybańki (13 červienia) harmaty salutavali 100 razoŭ roŭna apoŭnačy, kali padčas bankietu ŭzdymaŭsia tost za zdaroŭje mahnata.
Harmatnyja saluty supravadžali imianiny svajakoŭ: Rybańka ładziŭ śviata ŭ honar cieščy Teafilii Višniavieckaj, svata Michała Kazimira Vacłava Ržavuskaha. Saluty hučali i ŭ honar palityčnych sajuźnikaŭ, prykładam karala Aŭhusta III. Addanaść niaśvižskaha ardynata taksama prajaŭlałasia ŭ rehularnym śviatkavańni dnia elekcyi (vybaraŭ) i karanacyi Aŭhusta III.
Streł z harmaty. Hraviura Žaka Kało. 1635 hod.
Udarami z harmat supravadžalisia ŭračystyja pracesii na Vialikdzień, jaki Rybańka čaściej za ŭsio sustrakaŭ mienavita ŭ Niaśvižy. Harmaty salutavali ŭ čas aśviačeńnia chramaŭ i kaplic. 26 žniŭnia 1754-ha hučnym bićciom z harmat supravadžałasia aśviačeńnie pieršaha kamienia, zakładzienaha ŭ fundamient novaj kaplicy ŭ Niaśvižskim zamku.
Salutami z harmat taksama sustrakali najbolš važnych haściej, jakija naviedvali Niaśviž. U červieni 1755 hoda ŭ Niaśviž pryjechaŭ małodšy brat Rybańki Hieranim Fłaryjan z maładoj žonkaj, 24-hadovaj Anelaj Miančynskaj (dla 40-hadovaha Radziviła heta byŭ užo treci šlub, ź dźviuma žonkami jon k tamu času raźvioŭsia). Scenaryj uračystaj sustrečy brata skłaŭ sam Rybańka i apisaŭ u svaim dziońniku: «Čaćvier. Harmaty pavinny stajać na haradskich vałach, adny ad Słuckaj bramy ažno da klaštara bieniedyktynak, druhija — ad vilenskaj bramy da biernardzinaŭ. Horad z cechami pavinien spatkać majho brata z majoj bratavaj na Novym mieście [rajon Niaśviža], a mahistrat z kahałam — sustreć z pramovaj pad Słuckaj bramaj. Jak stanie brat u Novym mieście, pavinny dać załp z šaści harmat, jak budzie ŭ Słuckuju bramu zajazdžać — druhi raz z šaści harmat dać ahniu. Adtul pajeduć u kaścioł ajcoŭ jezuitaŭ na Te Deum Laudamus [chryścijanski himn]. Padčas Te Deum Laudamus pa znaku, dadzienym trubačami, daduć ahniu 36 razoŭ. Pa zakančeńni Te Deum Laudamus budziem jechać u zamak, i, jak užo budziem na siaredzinie hrebli, pavinny z ravielina dać ahniu 6 razoŭ z harmat. Zajechaŭšy ŭ zamkavuju bramu, jašče 6 razoŭ taksama z ravielina daduć.
Vyjavy harmat i vajennych trafiejaŭ u azdableńni Niaśvižskaha zamka časoŭ Rybańki. Fota Mikoły Vołkava.
Piatnica. Paśla abiedu chryściny kniazioŭny Vieraniki [dački Rybańki]. Pa zakančeńni chryścin z usich harmat, pačaŭšy ad zamkavaha ravielina, daduć pa razu ahniu… Paśla viačery — bal. A 12-j hadzinie kniazioŭna [druhaja žonka Rybańki Hanna Ludvika z Mycielskich] budzie pić za zdaroŭje kniazia hietmana [Rybańki], i daduć z usich harmat ahniu bieśpierapynna 100 razoŭ.
Subota. Ranicaj pajedziem u kaścioł na Te Deum Laudamus. Padčas Te Deum Laudamus z harmat daduć ahniu 36 razoŭ…»
Nie budzie pierabolšańniem zaznačyć, što na saluty i fiejervierki ŭ Radziviła pajšło ŭ niekalki razoŭ bolš porachu, čym na vajennyja praktykavańni. Na pachavańni samoha Rybańki vykarystali, prynamsi, 15 bočak porachu. Hučnyja załpy stvarali šmat niazručnaściej miaščanam. Padčas adnaho ź pieršych viadomych nam salutaŭ u Niaśvižy ŭ 1617 hodzie, kali Radziviły prymali karaleviča Uładzisłava Vazu, ad załpu ź ciažkich harmat «ledźvie vokny ŭ damach cełymi zastalisia». Nie dziŭna, što ŭ 1739 hodzie Radziviłu daviałosia «z-za harmat» adpravić na peŭny čas svaju małuju dačku ŭ Haradzieju.
