«Memento mori»: žyćcio i śmierć Daniły Skvarniuka
Viaskovy piačnik i, adnačasova, pryncypovy viehietaryjaniec, pacyfist, tałstoviec. Rabočy, prafiesijanał, jaki paśla dnia ciažkaj pracy ćviordym počyrkam pierapisvaŭ vieršy biełaruskich paetaŭ, dyskutavaŭ pra sens byćcia i hatovy byŭ achviaravać žyćcio dziela svaich ideałaŭ. Dziakujučy takim ludziam paŭstała Biełaruś, na takich jana trymajecca i dasiul. Pra jarkaje žyćcio sielanina z-pad Skidziela — ščymlivy artykuł doktara histaryčnych navuk Siarhieja Tokcia.
Skidzielskija prychilniki pacyfizmu. U pieršym šerahu źleva naprava: Daniła Skvarniuk, nieviadomaja dziajačka pacyfisckaha ruchu z Varšavy, Ivan Šmojła. U druhim šerahu: Volha Siaŭruk (Skvarniuk), Alaksandr Mazaleŭski, Maryja Siaŭruk (Mazaleŭskaja). Z archiva Siarhieja Tokcia.
U školnym kursie biełaruskaj litaratury vyvučajuć apaviadańnie Janki Bryla «Memento mori». Mała chto viedaje, što hałoŭny hieroj, biezymienny piačnik, jaki zahinuŭ u spalenaj fašystami vioscy, mieŭ realnaha pratatypa. Nie viedaje pra heta navat bolšaść jahonych ziemlakoŭ. Byŭ ža hetym pratatypam žychar vioski Puzavičy pad Skidzielem Daniła Skvarniuk.
Daniła Skvarniuk. Z archiva Siarhieja Tokcia.
Jak daviedaŭsia Janka Bryl pra trahičny los Daniły i jaho adnaviaskoŭcaŭ? U maładości budučy kłasik biełaruskaj litaratury zachapiŭsia fiłasofskim vučeńniem rasijskaha piśmieńnika Lva Tałstoha, jakoje prapaviedavała niehvałtoŭny supraciŭ złu i admovu ad hvałtu. Adnym z samych viadomych asiarodkaŭ tałstoŭcaŭ u mižvajennaj Zachodniaj Biełarusi byŭ hurtok u miastečku Skidziel Hrodzienskaha pavieta. U 1937 hodzie 20-hadovy Janka Bryl navat sieŭ na rovar i pajechaŭ u Skidziel sa svajoj vioski Zahorje, što pad Kareličami, kab sustrecca i parazmaŭlać z adnadumcami. A ŭžo da hetaha jon ź imi aktyŭna pierapisvaŭsia.
Janka Bryl. Fota Anatola Kleščuka.
Na staronkach svajho artykuła «Da tvorčaj bijahrafii» piśmieńnik paźniej napisaŭ: «Kaliści, u 1935-m ci 1936-m, ja pasłaŭ svaje lepšyja vieršy Daniłu [Skvarniuku] i ciapier razumieju, kolki pryčyniŭ jamu hetym turbot. A ŭ jaho, intelihientnaha chłopca, chapiła taktu. Musić, robiačy pieč ci plitu, abdumvaŭ, što mnie napisać u adkaz. I napisaŭ, što lubić vieršy Bahdanoviča, pierapisaŭ mnie svaim ćviordym počyrkam «Viedaj, brat małady», «Rušymsia, braćci, chutčej!» i jašče, zdajecca, niešta, a taksama paraiŭ pieračytać Lermantava «Nie vieŕ siebie»». U spasyłcy da hetaj natatki było paznačana: «Skvarniuk Daniła Dźmitryjevič (1903—1943) — viaskovy piačnik, siabar Ja. Bryla».
Takim čynam, Daniła Skvarniuk naradziŭsia ŭ 1903 h. u vioscy Puzavičy Skidzielskaj vołaści. Jak viaskovy chłopiec dałučyŭsia da pacyfisckaha ruchu tałstoŭcaŭ? U 1920-ia palityčnaje i kulturnaje žyćcio ŭ miastečkach i vioskach Zachodniaj Biełarusi zaviravała. Va ŭsich vioskach Skidzielskaj hminy ŭ 1926-m uźnikli hurtki Biełaruskaj sialanskarabotnickaj hramady. Paśla zabarony Hramady viaskoŭcy pačali aktyŭna ŭtvarać hurtki Tavarystva biełaruskaj škoły (TBŠ). Adnym z samych aktyŭnych i dobra arhanizavanych byŭ hurtok u Skidzieli, jaki zasnavaŭ u 1926 hodzie małady chłopiec Piotra Siaŭruk. Padčas Pieršaj suśvietnaj vajny jon skončyŭ piać kłasaŭ himnazii ŭ rasijskim Lipiecku i tam ža zachapiŭsia pacyfisckimi vučeńniami Lva Tałstoha i Machatmy Handzi.
Siabry skidzielskaha hurtka źjaŭlalisia vyznaŭcami dźviuch vielmi roznych viersij biełaruskaj nacyjanalnaj ideałohii — pacyfizmu i vajaŭničaha kamunizmu ŭ jaho «kapezeboŭskaj» viersii.
«Kapezeboŭcy» razhladali hurtki TBŠ najpierš jak šyrmu dla revalucyjnaj dziejnaści i rychtavalisia da ŭzbrojenaj baraćby z «fašystoŭskim», jak jany ličyli, polskim uradam. Pacyfisty bačyli budučyniu svajho naroda ŭ duchoŭnym i maralnym raźvićci.
Pad ciskam polskich uładaŭ bolšaść hurtkoŭ TBŠ da kanca 1920-ch samaraspuściłasia. Uparta trymaŭsia hurtok u Skidzieli, jaki ŭ vieraśni 1929-ha naličvaŭ usiaho 12 siabroŭ — pieravažna prychilnikaŭ pacyfizmu. Siarod ich byŭ i 26-hadovy Daniła Skvarniuk. Paśla śmierci Piatra Sieŭruka staršynioj hurtka stała jaho małodšaja siastra Volha, jakaja nieŭzabavie pabrałasia šlubam z Daniłam Skvarniukom i pierajechała da jaho ŭ Puzavičy.
U 1930-ia hurtok TBŠ u Skidzieli ŭžo farmalna nie dziejničaŭ, ale jahonyja siabry rehularna źbiralisia, abmiarkoŭvali svaje idei, pierapisvalisia z adnadumcami z usich kutkoŭ Zachodniaj Biełarusi.
Tałstoŭcy ŭsprymalisia miascovym nasielnictvam jak svojeasablivaja relihijnaja siekta. Ich nazyvali ŭ Skidzieli nie zusim słušna «małakanami», bo jany kateharyčna admaŭlalisia ad užyvańnia ŭ ježu miasa (heta było zusim niezrazumiełym dla prahmatyčnaha rozumu bolšaści miascovych sialan), a taksama ad tytuniu i ałkaholu. Nie pryznavali jany taksama i carkoŭnych abradaŭ, što vyklikała rezka admoŭnaje staŭleńnie pravasłaŭnaha duchavienstva i palicyi.
Akramia taho, tałstoŭcy admaŭlalisia słužyć u vojsku i śviadoma išli za heta ŭ turmu.
Adsiedzieli ŭ turmie za svoj pacyfizm, naprykład, Alaksandr Mazaleŭski i Płaton Kaścievič (plamieńnik paeta Makara Kraŭcova). Alaksandr Mazaleŭski pamior ad suchotaŭ nieŭzabavie paśla taho, jak vyjšaŭ na volu. Jon pierapisvaŭsia z mnohimi zamiežnymi prychilnikami pacyfisckaha ruchu, a ŭ jahonym dziońniku, jaki zachavała jaho žonka Maryja Siaŭruk, taksama byli pierapisanyja ad ruki biełaruskija vieršy Piatra Sieŭruka i Michała Kaścieviča (Michasia Vasilka). U Skidziel časta pryjazdžali dziejačy pacyfisckaha ruchu z mnohich miaścinaŭ tahačasnaj polskaj dziaržavy, navat sa staličnaj Varšavy. Siarod takich haściej byŭ i Janka Bryl.
Pieč u vioscy Raŭki, zroblenaja Daniłam Skvarniukom. Fota Siarhieja Tokcia.
I ŭsio ž pacyfisckija idei nie mahli zdabyć šyrokaj papularnaści siarod biełaruskaj moładzi. Proza žyćcia z časam prymušała mnohich tałstoŭcaŭ pakidać svaje radykalnyja pierakanańni i praktyki. Mahčyma, što ŭ peŭny momant pačaŭ pierahladać svaju žyćciovuju fiłasofiju i Daniła Skvarniuk. Užo paśla burlivych padziej vieraśnia 1939-ha i ŭstalavańnia savieckaj ułady rajonnaja hazieta napisała, što moładź vioski Puzavičy pad kiraŭnictvam sakratara miascovaj kamsamolskaj arhanizacyi Daniły Skvarniuka zbudavała płacinu praz rečku Doŭžycu i stvaryła takim čynam štučnaje vadaschovišča. Ciažka, adnak, skazać, ci sapraŭdy Daniła Skvarniuk ustupiŭ u kamsamoł, vajaŭničaja ideałohija jakoha tak mocna roźniłasia ad tałstoŭskaha pacyfizmu. Tym bolš što i ŭzrost u toj čas u jaho byŭ užo zusim nie kamsamolski.
Na Biełaruś ža nieŭzabavie znoŭ pryjšła vajna. U lipieni 1943 h. zdaryłasia žachlivaja trahiedyja Puzavič, jakaja zabrała siarod inšych žyćci Daniły Skvarniuka i ŭsioj jaho siamji. Pryčynaj dla źniščeńnia vioski pasłužyła dyviersija nieviadomych partyzanaŭ na čyhuncy. Los Puzavič, jak ličyli žychary navakolnych viosak, vyrašyŭ načalnik vałasnoj palicyi Jan Ašurka. Pierad vajnoj jahonaha zvodnaha brata Juzafa Varenika, jaki słužyŭ leśnikom u kniazia Čaćviarcinskaha, zabiŭ u lesie chłopiec z Puzavič. Jan Ašurka prahnuŭ pakvitacca z žycharami hetaj vioski i skarystaŭ nahodu, pierakanaŭšy niemcaŭ, što mienavita viaskoŭcy vinavatyja ŭ dyviersii na čyhuncy.
14 lipienia 1943 hoda karniki rankam akružyli Puzavičy i pačali zhaniać žycharoŭ u dźvie vialikija adryny. Mužčyn sabrali ŭ adnu adrynu, žančyn — u druhuju. Paśla zahadali pryhnanym z susiednich viosak sialanam kapać dźvie vialikija jamy. Ludzi ŭbačyli heta praz ščyliny ŭ ścienach i zrazumieli, što ich čakaje śmierć. Žančyny zaśpiavali relihijnyja himny. Niemcy vyvodzili z adryny mužčyn hrupami pa 20 čałaviek. Im zahadvali saskokvać u jamu i tam rasstrelvali z kulamiota. Paśla zabitych prysypali ziamloj i vyvodzili nastupnuju hrupu. Zatym nastała čarha žančyn i dziaciej. Žycharka Skidziela Luboŭ Sierkina-Čabatarevič, rodnaja siastra jakoj zahinuła ŭ Puzavičach, raspaviadała paźniej krajaznaŭcu Ilji Barysavu: «Kali žančyny zrazumieli, što vyvodziać čałaviek pa 20, jany stali siadać kučkami pa dvaccać čałaviek sa svajakami. U kaho nie było svajakoŭ, siadali z čužymi. U pieršuju čarhu rasstrelvali mužčyn, a paśla žančyn ź dziećmi. Adna žančyna bačyła, jak vyvodziać jaje muža, u jaje adbyŭsia razryŭ serca. Hetaj žančynaj była Skvarniuk Volha».
Miemaryjał na miescy rasstrełu žycharoŭ vioski Puzavičy. Fota Siarhieja Tokcia.
Ci byŭ u Daniły Skvarniuka šaniec vyratavacca, jak napisaŭ pra heta Bryl, źviestak znajści nie ŭdałosia. Mahčyma, što heta ŭžo mastacki vymysieł piśmieńnika.
Ad śmierci ŭratavałasia tolki siamiejnaja para, jakaja pryjechała ŭ Puzavičy z Hrodna ŭ hości. U apošni momant jany pakazali niemcam svaje pašparty z hrodzienskaj prapiskaj, i tyja ich adpuścili.
Paśla rasstrełu žycharoŭ karniki spalili ŭsie pabudovy, a majomaść viaskoŭcaŭ vyvieźli ŭ Skidziel, dzie pradavali pa zanižanych cenach. Byli rasstralanyja bolš za 500 čałaviek, ź ich 230 dziaciej. Pryhožaja zialonaja vioska na bierazie malaŭničaj račułki Doŭžycy pierastała isnavać.
Śmierć Daniły Skvarniuka padkazała Janku Brylu temu apaviadańnia «Memento mori». Jak uspaminaŭ plamieńnik Piotry Sieŭruka Mikałaj Dzielankoŭski (1932—2014), paśla vajny piśmieńnik niekalki razoŭ pryjazdžaŭ u Skidziel i sustrakaŭsia z Maryjaj Mazaleŭskaj, rodnaj siastroj Volhi Skvarniuk. Maryja i raspaviała jamu pra trahičny los Daniły i Volhi.
Z žycharami Skidzielščyny Janku Bryla los źvioŭ jašče na samym pačatku vajny. Ź niamieckaha pałonu, kudy budučy piśmieńnik trapiŭ jak žaŭnier polskaha vojska ŭ 1939-m, jon uciok u 1941 hodzie razam z paetam Michasiom Vasilkom i aktyvistam biełaruskaha ruchu Anatolem Myško. U adnym ź listoŭ da Mikałaja Dzielankoŭskaha Janka Bryl napisaŭ: «Ci dumajučy pra Ciabie, ci hutaračy z Taboj, — zaŭsiody baču ŭ dumkach Tvoj rodny haradok, i mnie znajomy ź junactva, baču i tuju Tvaju radniu, a maju siabrynu, słaŭnych ludziej Skidzielščyny — sardečna niezabyŭnych…».
Daniła Skvarniuk sapraŭdy naležaŭ da słaŭnaj siabryny maładoj biełaruskaj intelihiencyi, ludziej, jakija paśla ciažkaj fizičnaj pracy ćviordym počyrkam pierapisvali vieršy biełaruskich paetaŭ, dyskutavali pra sens byćcia i hatovyja byli achviaravać ułasnaje žyćcio dziela svaich ideałaŭ.
U majoj siamji taksama zastaŭsia ŭspamin pra apošni dzień Puzavičaŭ. Mama z babulaj tady žyli na chutary ŭ babulinaha brata Maksima Łapyša, jaki znachodziŭsia niedaloka ad hetaj vioski. Trahičnym lipieńskim rankam Volha Skvarniuk zabiehła papiaredzić, što panajechała šmat niemcaŭ, jakija źbirajucca źniščać lasnyja chutary, paraiła chavacca. I pajšła na svoj chutar na druhim bierazie Doŭžycy, jaki jakraz trapiŭ u zonu źniščeńnia. Pastaŭlenyja ž Daniłam Skvarniukom piečy jašče i ciapier abahrajuć svaim ciapłom ludziej u Skidzieli i navakolnych vioskach.
