Vincuk Viačorka: Jak nazyvać adnarazovy pitny posud?
Niaredka, chočučy nazvać pa-biełarusku adnarazovy vyrab ź plastyku (kardonu) dla pitva, ludzi nie znachodziać patrebnaha słova. Pradmietu, jaki pa-rasiejsku «odnorazovyj stakančik», biełaruskaje słova šklanka, šklanačka nie pasuje, razvažaje Vincuk Viačorka na Radyjo Svaboda.
Temu šmatkroć užo razhladali — nia tolki na moŭnych forumach u siecivie, ale i prafesijnyja movaznaŭcy, naprykład Juraś Bušlakoŭ, adnak novyja pakaleńni haradžanaŭ, što prychodziać da biełaruskaje movy praz rasiejskuju, spatykajucca ab «stakančyk» znoŭ i znoŭ.
Prodki našyja takich rečaŭ nie ŭžyvali, heta paraŭnalna novaja realija, a kab jaje dobra nazvać, pierabiarem narodnyja j histaryčnyja nazvy pitnoha posudu.
Kali pačynać z najbolšaha, to pić vadu možna i z cebra, i ź viadra. Pić nahbom. Kali mianie paprasili pierakłaści słova na rasiejskuju, atrymałasia voś što.
Nahbom: niepierievodimoje na russkij jazyk nazvanije sposoba piťja iz bolšoho sosuda (napr., viedra) putiom častičnoho nakłonienija onoho.
Słova, vidać, pachodzić ad nahnuć, nahbać (chacia ŭ havorkach sustreniem i varyjant nabhom).
Kali ŭ darohu brali bikłahu, to pili prosta z rylca.
A voś z rylca butelki ci to plaški — heta synonimy — biełarusy nie pili, hetaja zaviadzionka trapiła ŭ Biełaruś u savieckija časy.
Nie pili i z karafki (toje, što pa-rasiejsku hrafin), a dalikatna nalivali haściam u maleńkija čarki ci kiliški.
Čym jany roźniacca? «Kilišak — z nožkaj, a biaz nožki — čarka».
Šyrokuju hieahrafiju takoha zastolnaha śvietahladu — ad Ščučyna na zachadzie da Brasłava na paŭnočnym uschodzie — śviedčyć «Słoŭnik havorak paŭnočna-zachodniaj Biełarusi».
Kilišak — maleńki kielich. U kielichi nalivajuć vino. I kielich, i kilišak, i čarka majuć bieražki, moža navat załatyja.
U prodkaŭ byvała jašče kulaŭka abo čarka-pakatucha dla zapoźnienych haściej — z kruhłym dnom, biaz nožki, što nie mahła stajać. Antonim «nievalaški», tak by mović.
Mocnyja napoi nie pili šklankami. Šklanka — dla vady. Kantovaja šklanka— toje, što pa-rasiejsku «hranionyj stakan», kantý — heta hieametryčnyja rebry.
I jašče dla vady, viadoma ž, kubak — pavodle akademičnaha słoŭnika, ‘nievialikaja, zvyčajna z ručkaj, farforavaja, hlinianaja ci inšaja pasudzina dla pićcia'. (U epochu VKŁ kazali nie farforavaja, a parcalanavaja.)
Zusim pravilnaja zaŭvaha nakont ručki: jana moža być, a moža i nie.
Synonim — konaŭka, ad niamieckaha Kanne, u hetym samym šerahu anhielski can — kanservavaja blašanka. Konaŭka — usio ž metalovy kubak.
Karec viešali kala krynicy, jon abaviazkova z ručkaj, metalovy ci navat draŭlany.
Urešcie — kvarta: konaŭka ci kubak na 706 mililitraŭ abo čverć (małoha) garca. Kvarta — heta surjozna, jana ŭvachodziła ŭ systemu dziaržaŭnych mieraŭ VKŁ. Naša kvarta bolšaja za brytanskuju imperskuju pintu ŭ 568 mł. Možna ŭjavić, jak u Skarynavy časy vyhladała šklanaja kvarta.
Kali ŭžo idziecca pra Skarynu i praskija tradycyi, u jakich jon, biez sumnievu, raźbiraŭsia, to zaznačym, što piva nalivajuć u kufal, nie ŭ «bakał». Chacia abodva słovy pazyčanyja: kufal, kuchal biełarusy ŭziali z hiermanskich movaŭ nie paźniej za XVI stahodździe; bokał rasiejcy pieraniali z ramanskich movaŭ paraŭnalna niadaŭna.
Abjomy posudu dla pićcia analahična pierabrali stomlenyja biełaruskija žaŭniery z «Narodnaha albomu» (vierš Michała Aniempadystava), praŭda, ad mienšaha da bolšaha:
Ech, pa čaračcy
Dy pa malusieńkaj,
Ech, pa šklanačcy
Dy pa paŭniusieńkaj.
Ech, pa kufelku
Dy pa hlinianamu,
Ech, pa cebryku
Dy pa draŭlanamu.
Ech, pa viadzieračku
Dy pa dzieviacilitrovamu,
Ech, pa dziežačcy
Dy pa biazdońnieńkaj.
Ale vierniemsia da adnarazovaha načyńnia pić. Pierabraŭšy pitny posud, bačym, što najbližejšy da hetaje technalahičnaje navacyi — kubak, kubačak (zaležna ad pamieru). U svaim narysie na temu filolah i piśmieńnik Anatol Kłyška ŭspaminaje pra kubački:
«U dziacinstvie, pamiataju, tak my nazyvali nia tolki zvyčajnyja metaličnyja ci hlinianyja pasudzinki, ale i… biełyja farforavyja štučki na telefonnych słupach, jakija tolki što tady pastavili ŭ vioscy».
Praŭda, jany tam pierakulenyja )
I jon ža zdymaje prablemu, jak nazvać maroziva ŭ adpaviednym načyńni: «…U narodzie kažuć: maroziva ŭ vafielcy».
Čytajcie taksama: Mova naša. Jak pa-biełarusku nazyvać płastmasavuju štuku, u jakoj pradajecca johurt?
