U Rasii chočuć kančatkova vykinuć nacyjanalnyja movy sa školnaj prahramy
Dziaržaŭnaja duma Rasii 19 červienia razhledzieła i pryniała ŭ pieršym čytańni zakon pra vyvučeńnie rodnych moŭ. Pavodle hetaha zakonu, suprać jakoha prahałasavali tolki 3 deputaty, baćki zmohuć «vybirać», jakuju movu buduć vyvučać ich dzieci ŭ jakaści rodnaj. U rasijskich realijach heta aznačaje, što movy karennych narodaŭ Rasii ŭ aŭtanomijach pierastanuć vyvučać.
Rasija za XVI—XX stahodździ kałanizavała abšyrnyja terytoryi ŭ Pavołžy, na Urale, u Sibiry, na Kaŭkazie i Dalokim Uschodzie. Pryrodnyja bahaćci hetych terytoryj stali asnovaj rasijskaj mahutnaści. Heta była typovaja kałanizacyja: tych, što akazvaŭ supraciŭleńnie, vyniščali, a ruskich masava pierasialali na zaniatyja terytoryi.
U vyniku karennyja narody apynulisia ŭ mienšaści na svajoj ziamli. Na siońnia na ŭsiu Rasiju ŭ bolšaści ŭ svaich aŭtanomijach zastajucca tolki tuvincy, jakuty, tatary, čuvašy, čačency, asiecincy i inhušy. Akramia taho, niekalki aŭtanomij Kaŭkaza majuć karennuju bolšaść, składzienuju ź niekalkich narodaŭ.
Asimilacyja nacyjanalnych mienšaściej Rasii ŭ miežach aŭtanomij zapavoliłasia ŭ XX st., kali narody zdabyli mahčymaść vyvučać svaje movy.
Novy ž zakon faktyčna zrobić nieabaviazkovym vyvučeńnie moŭ nacyjanalnych respublik. Mała taho, što pradmiet «rodnaja mova» budzie fakultatyvam, dyk i ŭ pieralik «rodnych moŭ», ź jakoha možna budzie vybirać, uvachodzić ruskaja — miascovyja aktyvisty bajacca, što tatary, baškiry, udmurty, jakuty i inšyja narody Rasii buduć vybirać u jakaści «rodnaj movy» svaim dzieciam ruskuju, tamu što amal uvieś navučalny praces i ekzamieny ŭ rasijskaj adukacyi adbyvajucca na ruskaj movie.
U 90-ja hady niekatoryja respubliki Rasii pieražyvali sapraŭdnaje nacyjanalnaje adradžeńnie. Naprykład, u Tatarstanie jašče na pačatku 2000-ch hadoŭ isnavała bolš za 2000 škoł z vykładańniem pradmietaŭ pa-tatarsku.
A ŭ tych škołach, dzie vykładańnie adbyvałasia pa-rasiejsku, tatarskaja mova vyvučałasia jak abaviazkovy pradmiet. U Kazani dziejničali tak zvanyja «nacyjanalnyja himnazii», jakija, jak mierkavałasia, stanuć asiarodkam vychavańnia nacyjanalnaj elity.
Paŭnavartasnaje školnaje navučańnie na rodnych movach było dastupnym taksama dla baškiraŭ i jakutaŭ. Alo ŭsio źmianiłasia ŭ 2000-ch — u Rasii pry pastupleńni ŭ VNU ŭviali adziny dziaržaŭny ekzamien (anałah biełaruskaha CT). Z-za taho, što dziaržaŭny ekzamien moža być tolki na ruskaj movie, nacyjanalnyja škoły, dzie vykładańnie amal usich pradmietaŭ było na nacyjanalnych movach, faktyčna apynulisia pa-za zakonam i biez patreby.
Siarednich škoł z vykładańniem pradmietaŭ na nacyjanalnych movach u Rasii amal nie zastałosia — adzinkavyja dahetul pracujuć u Tatarstanie i Jakucii, ale i ich dziejnaść vyklikaje šmat pytańniaŭ z boku rasijskaj prakuratury.
Fota Biznes Online
Taksama ŭ Rasii zachavalisia škoły z tak zvanym «nacyjanalnym kampanientam», dzie pradmiety vykładajuć na nacyjanalnych movach, praŭda tolki z 1 pa 4 kłasy. Ale navat takich škoł mała, jany małalikija i znachodziacca pieravažna ŭ vioscy.
Tym nie mienš, u niekatorych respublikach byŭ pryniaty zakon, u adpaviednaści ź jakimi hramadzianie Rasii, jakija navučajucca na terytoryi hetych rehijonaŭ, akramia ruskaj movy jak dziaržaŭnaj movy Rasii, abaviazany vyvučać taksama dziaržaŭnuju movu respubliki. Naprykład, rasiejcy, jakija žyli ŭ Čuvašyi ci Tatarstanie, byli abaviazany vyvučać čuvašskuju ci tatarskuju movu jak dziaržaŭnuju movu hetych respublik.
Kali novy zakon budzie pryniaty kančatkova, nie tolki ruskija žychary nie buduć vyvučać nacyjanalnyja movy. Jość pahroza, što ad fakultatyva «Rodnaja mova» budzie admaŭlacca i samo karennaje nasielnictva nacyjanalnych respublik, albo vybirać u jakaści «rodnaj movy» rasiejskuju (kab lepiej padrychtavacca da ekzamienaŭ), tamu što na vyšejšych uzroŭniach adukacyi nacyjanalnyja movy nie vykarystoŭvajucca.
Važny tut i psichałahičny faktar. Kali rodnuju movu dziciaci apuskajuć da ŭzroŭniu fakultatyva, heta źnievažaje i nośbitaŭ hetaj movy, i panižaje status movy z samoha dziacinstva.
Akramia taho, «rodnaja mova» budzie supierničać ź inšymi fakultatyŭnymi dyscyplinami, tamu što kolkaść hadzin na tydzień na fakultatyvy abmiežavanaja. Całkam imavierna, što dzieci buduć chadzić na fakultatyŭ pa kibiernietycy ci pa zamiežnaj movie, a nie na rodnuju movu.
Z čaho pačałasia historyja hetaha zakona?
20 červienia 2017 hoda Uładzimir Pucin na pasiadžeńni Rady pa mižnacyjanalnych adnosinach zajaviŭ, što niedapuščalna prymušać ludziej vučyć movu, jakaja nie źjaŭlajecca dla ich rodnaj:
— Prymušać čałavieka vučyć movu, jakaja dla jaho rodnaj nie źjaŭlajecca, hetak ža niedapuščalna, jak i źnižać uzrovień i čas vykładańnia ruskaj. Źviartaju na heta asablivuju ŭvahu kiraŭnikoŭ rehijonaŭ Rasijskaj Fiederacyi.
Pucin adznačyŭ, što ruskaja mova — mova dziaržaŭnych, mižnacyjanalnych znosin.
«Jaje ničym zamianić nielha. Jana naturalny, duchoŭny karkas usioj našaj šmatnacyjanalnaj krainy, jaje viedać pavinien kožny. Movy narodaŭ Rasii — heta nieadjemnaja častka samabytnaj kultury narodaŭ Rasii, vyvučać hetyja movy — harantavanaje Kanstytucyjaj prava, prava dobraachvotnaje»,
— dadaŭ Pucin.
Heta zajava Pucina i stała pavarotnym punktam u hetym pytańni. Adrazu ž paśla zajavy ŭ škołach nacyjanalnych respublik pačalisia prakurorskija pravierki, uroki nacyjanalnych moŭ de-fakta pierastali być abaviazkovyja ŭžo z navučalnaha hoda — 2017/2018. Tamu zakon, kali jon budzie kančatkova pryniaty ŭ padobnym vyhladzie, tolki zafiksuje de-jure ŭžo isnujučuju situacyju. Zakon tolki padvodzić zakanadaŭčuju asnovu pad pradpisańni rasijskaj prakuratury, jakija byli zrobleny paśla zajaŭ Pucina.
U čym prablema?
Zdajecca, słovy Pucina nie skiravany suprać nacyjanalnych moŭ i navat u ich jość łohika. Sapraŭdy, navošta prymušać čałavieka vyvučać niarodnuju jamu movu? Ale prablema ŭ tym, što parłamientaryi, jakija raspracoŭvali hety zakony, navat pajšli dalej za Pucina.
Kali Pucin havaryŭ, što nie varta prymušać školnikaŭ vučyć niarodnyja movy, jon havaryŭ u pieršuju čarhu pra ruskich u nacyjanalnych respublikach. Miełasia na ŭvazie, što ruskija pavinny mieć prava nie vyvučać «rodnyja» nacyjanalnyja movy respublik. Pad «rodnymi movami» razumielisia pieršapačatkova nacyjanalnyja movy rasijskich respublik.
Ale ŭ novym zakonie ŭsio inakš. Praduhledžvajecca, što ruskaja mova zastaniecca ŭ abaviazkovaj častcy navučalnaj prahramy, a voś rodnuju movu buduć vyvučać zaraz na fakultatyvach, i, bolš za toje, kab hety fakultatyŭ byŭ, baćki pavinny pisać zajavy. Bolš za toje, «rodnaj movaj» baćki ź niaruskich siemjaŭ zmohuć vybrać i ruskuju. Kali ŭličyć toj fakt, što zaraz ruskuju movu možna nazyvać «rodnaj», to peŭnaja (mahčyma i pieravažnaja) častka navučencaŭ i ich baćkoŭ, aryjentujučysia na padrychtoŭku da adzinaha dziaržaŭnaha ekzamiena, addaść pieravahu vyvučać u jakaści «rodnaj movy» nie movu svajoj nacyjanalnaści, a ruskuju.
Atrymlivajecca cikavaja situacyja, što dzieci i baćki mohuć abirać «rodnuju movu», a movu ekzamienaŭ abirać jany nie mohuć — tam moža być tolki ruskaja. Svabodny vybar «rodnaj movy» moža być tolki pry roŭnych i svabodnych umovach, a roŭnyja ŭmovy mohuć być tolki tady, kali na nacyjanalnych movach možna budzie zdavać ekzamieny — a hetaha i blizka niama.
Jak reahujuć u respublikach?
Hramadskaść rasijskich respublik z naściarožanaściu stavicca da zakonu, kali jon budzie kančatkova pryniaty ŭ adpaviednaj redakcyi. Niekatoryja dziejačy navat nie strymlivajucca ŭ farmuloŭkach.
Staršy navukovy supracoŭnik Akademii navuk Tatarstana nazyvaje hetuju situacyju «moŭnym farysiejstvam», a asiecinski fiłołah Tamierłan Kambołaŭ uvohule kaža, što kančatkovaja meta hetaha zakona — źniščeńnie rodnych moŭ narodaŭ Rasii.
Adzinaja respublika, dzie hramadskija dziejačy maŭčać i nie vykazvajuć svaich dumak nakont hetaha zakona — Čačnia. Navat čačenskija deputaty Dziaržaŭnaj dumy praihnaravali hałasavańnie pa hetym zakonie.
U svaju čarhu ŭłady niekatorych rasijskich respublik abiacajuć, što nacyjanalnyja movy abaviazkova buduć vykładacca, navat kali zakon budzie pryniaty. U rasijskich umovach aŭtarytarnaj dziaržavy heta možna biez prablem zrabić.
Aktyvist čuvašskaj hramadskaj arhanizacyi «Irĕkłĕch» Dźmitryj Ściapanaŭ raskazaŭ «Našaj Nivie»: «U Čuvašyi miascovaje Ministerstva adukacyi zrabiła tak zvanaje apytańnie, zhodna ź jakim pieravažnaja bolšaść školnikaŭ u jakaści rodnaj movy dla vyvučeńnia vybrali čuvašskuju movu — ich bolš za 83%. Heta sapraŭdy vielmi dziŭnyja ličby, asabliva z ulikam taho, što dola karennaha nasielnictva ŭ Čuvašyi składaje kala 68%, tamu takija pryhožyja ličby kažuć chutčej pra pazicyju miascovych uład, čym pra mierkavańnie samich baćkoŭ».
Ściapanaŭ upeŭnieny, što novy zakon faktyčna ničoha nie źmienić, bo ŭ miascovych uład zastaniecca šmat sposabaŭ dla manipulacyj, i čuvašskaja mova zastaniecca ŭ škołach.
Ale pytańni vyklikaje nie tolki zakon, jaki pryniała Dziaržaŭnaja duma ŭ pieršym čytańni. Navat biez hetaha zakona situacyja z vykładańniem nacyjanalnych moŭ niespryjalnaja — rasijskija ŭłady ŭskładniajuć vypusk padručnikaŭ na nacyjanalnych movach, užo 4 hady nie rychtujucca vykładčyki dla škoł z vykładańniem pradmietaŭ na rodnych movach navat u Kazani. Navat kali novy zakon nie budzie pryniaty, nacyjanalnyja škoły kančatkova źniknuć sami pa sabie praz 10—15 hadoŭ, bo tam nie budzie kamu vykładać.
Treba adznačyć, što pieravažnaja bolšaść aktyvistaŭ, jakija vystupajuć suprać rusifikacyi miascovych škoł, nie źjaŭlajucca sieparatystami. Jany nie staviać pad sumnieńnie znachodžańnie svaich respublik u składzie Rasii, ale ličać, što rusifikacyja respublik tolki budzie škodzić šmatnacyjanalnaj Rasii i padryvać jaje jednaść.
U svaju čarhu ŭ Ministerstvie adukacyi Rasii inšaja dumka. Jany ličać, što mienavita isnavańnie nacyjanalnych škoł źjaŭlajecca pahrozaj dla Rasii, a takija škoły adkryta nazyvajucca «padryŭnymi centrami» i rassadnikami nacyjanalizmu.
Praciŭniki zakona źviartajuć uvahu na kryvadušša, ź jakim rasijskija ŭłady zaŭziata dabivajucca praŭ dla ruskich z Ukrainy i Łatvii vučycca na rodnaj movie, a ŭ dačynieńni da svaich suajčyńnikaŭ z nacyjanalnych respublik pravodziać supraćlehłuju palityku.
Kandydat histaryčnych navuk z Tatarstana Ajrat Fajzrachmanaŭ miarkuje, što zakon pra navučańnie moŭ u škołach — tolki častka bolš surjoznaha pytańnia ŭzajemaadnosin respublik i fiederalnaha centra: «Nacyjanalnaja elita i aktyvisty bajacca, što paśla kančatkovaj rusifikacyi nacyjanalnyja respubliki budzie praściej pazbavić tych paŭnamoctvaŭ, jakija ŭ ich jość, a potym i prosta likvidavać. Jaskravym prykładam vystupajuć Tatarstan i Baškartastan. Rasija mieła z Tatarstanam unikalny dahavor pra raźmiežavańnie paŭnamoctvaŭ, jaki davaŭ respublicy nie aby-jakija paŭnamoctvy», — raskazaŭ «Našaj Nivie» Fajzrachmanaŭ.
Ajrat Fajzrachmanaŭ.
Cikava, što kiraŭnikoŭ inšych rasijskich respublik užo daŭno pazbavili zvańnia «prezident», ich pasada aficyjna nazyvajecca «kiraŭnik». Tatarstan źjaŭlajecca vyklučeńniem, tamu, jak heta ni dziŭna, u Rasii aficyjna 2 prezidenty — rasijski i tatarski. Ale ŭ 2017 hodzie Rasija admoviłasia praciahvać z Tatarstanam hety dahavor — heta pazbaviła Tatarstan peŭnych atrybutaŭ samastojnaści, a pasada «prezident Tatarstana» budzie likvidavana ŭ 2020 hodzie.
Pytańnie tut nie tolki ŭ likvidacyi palityčnych atrybutaŭ samastojnaści respublik, ale i ekanamičnych, kaža Fajzrachmanaŭ:
— Baškartastan, bahaty na naftu, zaŭsiody byŭ respublikaj-donarkaj. Ale z-za taho, što respubliku pazbavili prava rasparadžacca ŭłasnymi naftavymi dachodami, jana pieratvaryłasia ŭ respubliku-«darmajeda» — Baškartastan ekanamična padparadkavali Maskvie.
Ale kali ŭ Tatarstanie, Jakucii ci Čuvašyi situacyja z nacyjanalnymi movami jašče nie takaja katastrafičnaja, u niekatorych respublikach hety zakon moža kančatkova zabić miascovyja movy, a karennaje nasielnictva kančatkova rusifikavać. Jaskravym prykładam tut źjaŭlajecca Udmurcija, dzie dola karennaha nasielnictva nie dasiahaje i 30%, i tolki krychu bolš za pałovu ŭdmurtaŭ nazyvaje ŭdmurckuju movu rodnaj.
Udmurcki žurnalist Arciom Jorhi ličyć, što zakon kančatkova rusifikuje ŭdmurtaŭ, i patłumačyŭ, čamu situacyja z nacyjanalnaj movaj va Udmurcii takaja ciažkaja: «Kali paraŭnoŭvać z Tatarstanam ci Baškartastanam, sapraŭdy, my ŭ horšaj situacyi. Kali ŭ Tatarstanie ŭ 90-yja hady była stvorana cełaja sietka navučalnych ustanoŭ z vykładańniem na tatarskaj movie, to ŭ nas była stvorana tolki adna nacyjanalnaja himnazija, ale navat tam my nie mahli zabiaśpiečyć uvieś praces navučańnia na ŭdmurckaj movie», — skazaŭ jon «Našaj Nivie».
Ale čamu ŭdmurty, jak i inšyja fina-ŭhorskija narody Rasii, tak chutka rusifikavalisia? Arciom Jorhi kaža, što adkaz tut treba šukać va ŭmovach uvachodu taho ci inšaha naroda ŭ skład Rasii:
— Kali tatary stali častkaj Rasii, u ich da taho była praciahłaja historyja ŭłasnaj dziaržaŭnaści. Tatary zdoleli zachavać ułasnyja hramadskija struktury i častkova elitu, što dazvoliła abaranić ich ad rusifikacyi. U fina-ŭhorskich narodaŭ takoha, na žal, nie było.
Nie varta vyklučać i relihijny faktar. Udmurty — istotna chryścijanizavany narod, jany praściej rusifikujucca, u adroźnieńnie ad musulman-tataraŭ ci baškiraŭ.
Nu i treci faktar — savieckaja industryjalizacyja. U savieckija hady naša stalica Ižeŭsk stała bujnym centram savieckaha mašynabudavańnia, adbyvałasia vialikaja mihracyjnaja chvala ruskaha nasielnictva, i takim čynam udmurty ŭ Ižeŭsku źjaŭlajucca nacyjanalnaj mienšaściu. A voś Čuvašyja, jakuju abminuła bujnaja savieckaja industryjalizacyja, zdoleła zachavać svajo abličča i nie rusifikavacca.
Arciom Jorhi. Fota: Mynam Udmurtije.
Što dalej?
Zakonaprajekt pryniaty tolki ŭ pieršym čytańni. Ciapier dakumient nakiravany na ŭzhadnieńnie ŭ inšyja fiederalnyja i miascovyja orhany. Na praciahu miesiaca jany pavinny dać zaklučeńnie i padrychtavać papraŭki da druhoha čytańnia Dziaržaŭnaj dumy. Kančatkovy los hetaha zakonaprajekta pakul nieviadomy. Ułady abiacajuć, što da druhoha čytańnia ŭsie pažadańni nacyjanalnych respublik uličać. Ale ahulny nakirunak bolš-mienš vidavočny — rasijskija ŭłady varoža staviacca da nacyjanalnych škoł i ŭsprymajuć ich jak pahrozu isnavańnia Rasii.
