Mir, siabroŭstva, seks: jak u Jeŭropie suisnavali staražytnyja palaŭničyja i ziemlaroby
Navukoŭcy zładzili maštabnaje daśledavańnie hienietyki žycharoŭ niealitu.
Navukoŭcy ź Miedycynskaj škoły Harvarda i adnaho ź instytutaŭ Tavarystva Maksa Płanka praviali maštabnaje daśledavańnie DNK staražytnych nasielnikaŭ Jeŭropy.
Akazałasia, što na praciahu tysiač hadoŭ pieršabytnyja palaŭničyja i pieršyja ziemlaroby žyli pobač i zredku abmieńvalisia hienami. Ale navošta naohuł našym prodkam spatrebiłasia mianiać ład žyćcia i ŭzvalvać na siabie ciažar ziemlarobstva i asiełaha žyćcia?
U pocie čała tvajho budzieš jeści chleb
Prykładna 12,5 tysiačy hadoŭ tamu na terytoryi sučasnaj uschodniaj Turcyi ludzi pačali vyroščvać zbožža — pačałasia tak zvanaja «niealityčnaja revalucyja». Heta było, jak pišuć niekatoryja sučasnyja navukoŭcy, naprykład, izrailski historyk, aŭtar biestsielera «Sapiens: karotkaja historyja čałaviectva» Juval Noj Charare, davoli durnoje rašeńnie.
Nievialikija i mabilnyja hrupy palaŭničych-źbiralnikaŭ paru hadzin na dzień tracili na zdabyču ježy, jašče hadzinku — na toje, kab zrabić ci adramantavać adzieńnie i pryłady pracy, a astatni čas viesialilisia jak mahli.
Siłkavalisia jany bahata i raznastajna: miasa, płady, kareńni, arechi, hryby, ryba. Kali adzin elemient ich racyjonu pa niejkich klimatyčnym pryčynach źnikaŭ, to jon prosta zamianiaŭsia inšym — paŭnacennaha hoładu jany nie viedali.
Ziemlaroby ž patrapili ŭ pastku. Jany stali zaležać ad adnaho-dvuch praduktaŭ (naprykład, ad viki i jačmieniu) — i ŭ vypadku nieŭradžaju haładali.
Jany značna horš siłkavalisia, čym ich prodki-źbiralniki, byli nižejšyja rostam i mienš žyli. Pracavać im davodziłasia ad rana da rana kožny dzień. Žyli jany asieła i vielmi ciesna, dy jašče i z chatnimi žyviołami, tamu ŭ ich pačalisia epidemii. Pierajści na inšaje miesca ŭ vypadku kanfliktu z susiedziami jany taksama nie mahli: rallu nie kinieš. Tamu im pryjšłosia abaraniacca sa zbrojaj u rukach, budavać ścieny, prydumlać spadčynny voinski kłas i karmić jaho niepasilnymi padatkami.
Usim samym žachlivym u našaj historyi — dziaržavaj, relihijaj, arystakratyjaj, horadam, hoładam i pošaściu — my abaviazany niealityčnaj revalucyi.
Tut vielmi važna spynicca i paŭtaryć jašče raz: pieršyja ziemlaroby žyli horš za palaŭničych i źbiralnikaŭ. Navukoŭcy pryjšli da hetaj vysnovy, daśledujučy kolkaść času, jakuju marnujuć na pošuki ježy sučasnasnyja palaŭničyja i źbiralniki, — i atrymałasia, što
navat u abaryhienaŭ Aŭstralii i bušmienaŭ Kałachary zastajecca našmat bolš volnaha času, čym u mieniedžaraŭ miehapolisaŭ.
Druhi nieabvieržny dokaz — siaredni rost ludziej. U miezalityčnych pachavańniach palaŭničych i źbiralnikaŭ, jakim nie davodziłasia zdabyvać chleb u pocie čała svajho, jon u siarednim bolšy, čym u pieršych sialan.
Na poŭnač ad raju
Samyja pieršyja ziemlaroby žyli va Uschodniaj Anatolii, amal na miažy ciapierašnich Turcyi i Siryi. Tam ža znachodzicca adzin ź pieršych chramavych kompleksaŭ — Hiobiekli-tepie, ahramadnaje miehalityčnaje zbudavańnie.
Charare ŭ knizie «Sapiens: karotkaja historyja čałaviectva» vykazvaje cikavaje mierkavańnie: mahčyma, heta nie pieršym ziemlarobam raptam spatrebiŭsia chram, a naadvarot.
Kali ludziam spatrebilisia kultavyja budynki, jany zrazumieli, što ŭtrymlivać vialikuju kolkaść budaŭnikoŭ, jakija žyvuć na adnym miescy, palavańniem i dzikimi pładami i kareńčykami niemahčyma.
Tady jany pačali siejać jačmień — nu i trapili ŭ zaležnaść ad jaho. Inšymi słovami, nie čałaviek pryručyŭ złaki, a pšanica i jačmień nadzieli na jaho «łancuh» i pryviazali da ziamli.
Adnym z pabočnych efiektaŭ niealityčnaj revalucyi staŭ vybuchny rost nasielnictva.
Palaŭničyja i źbiralniki kantralavali naradžalnaść i zavodzili dziaciej, tolki znachodziačysia ŭ situacyi miru i bahaćcia. A voś pieršym ziemlarobam treba było jak maha bolš rabočych ruk, i ich žančyny naradžali kožny hod. Lišak nasielnictva treba było kudyści padzieć, tamu pieršyja aratyja rušyli ŭ šlach i za niekalki tysiač hadoŭ zasialili Jeŭropu i Piaredniuju Aziju.
Jak Jeŭropu zarazili ziemlarobstvam
Fota: Institute of Archaeology RCH HAS / MTA BTK / Balázs Mende.
Adny naščadki pieršych ziemlarobaŭ skiravalisia na ŭschod, pabudavali pieršy ŭ śviecie horad Jerychon i zasialili ŭradlivuju raŭninu pamiž Tyhram i Jeŭfratam. Druhija adpravilisia na zachad, zasialili Małuju Aziju, pierajšli Basfor i pačali svajo padarožža pa Jeŭropie.
Čym dalej jany išli na poŭnač, tym ciažej im davodziłasia i tym pavolniej jany prasoŭvalisia. U sučasnaj Hrecyi azijackija niealityčnyja aratyja apracoŭvali ziamlu prykładna dzieviać tysiač hadoŭ tamu, a ŭ Skandynavii i na Brytanskich vyspach — na try tysiačy hadoŭ paźniej.
Fiziki z Univiersiteta Žerony (Ispanija) pakazali jašče ŭ 2011 hodzie reaktyŭna-dyfuzijnuju madel, jakaja tłumačyć, čamu staražytnyja ziemlaroby tak chutka zasialili zručnyja, blizkija i ciopłyja ziemli Paŭdniovaj Jeŭropy i čamu jany tak doŭha, try tysiačy hadoŭ, išli i išli na poŭnač. Daśledavańnie było apublikavana ŭ New Journal of Physics, pryčym niekalki razoŭ. Katałonskija navukoŭcy daktary Nieus Iziern i Žuakim Fort vyvučali hetuju temu niekalki hadoŭ. Jany skłali raŭnańnie, jakoje padychodzić dla luboha pracesu pašyreńnia luboha vidu va ŭmierana-varožym asiarodździ. Heta kaštoŭnaje raŭnańnie, jakoje tearetyčna moža być užyta nie tolki da niealityčnych aratajaŭ, ale i, dapuścim, da pracesu, padčas jakoha šeryja pacuki-pasiuki całkam vycieśnili ŭ Jeŭropie čornych pacukoŭ, bolš złosnych, ale horš arhanizavanych. Abo da luboj inšaj invazii.
U vypadku ž ź ludźmi, u jakich jość mozh i nieśmiarotnaja duša, varta ŭličvać i inšyja važnyja rečy. Jak dakazali, naprykład, brytanskija navukoŭcy z Kiembrydža, aratyja chutčej zasialili račnyja daliny i marskija bierahi, bo pa vadzie abo pa bieražku iści bolš pryjemna i chutka, čym praz strašnyja nieprachodnyja nietry. U rešcie rešt, dahistaryčnyja jeŭrapiejskija lasy byli nie vielmi padobnyja na ciapierašnija vyčyščanyja parki i bolš nahadvali tajhu.
Nu i samaje hałoŭnaje: matematyčnyja raŭnańni katałonskich fizikaŭ nie ŭličvajuć adnu prostuju reč. Na poŭnačy — choładna. Na poŭnačy drymučyja lasy, u jakich žyvuć miadźviedzi i nieabačlivyja hultajavatyja palaŭničyja-źbiralniki, vyšejšyja rostam, macniejšyja, uzbrojenyja nie horš
(u pieršych ziemlarobaŭ, nahadajem, byli tyja ž samyja kamiennyja siakiery, što i ŭ palaŭničych, — miedź i bronza źjavilisia našmat paźniej). Adabrać u ich les nie tak užo i lohka. Dy i ziamla tam horšaja. Ludzi pačali siejać chleb na Brytanskich vyspach i ŭ ciapierašniaj Šviecyi tolki tady, kali skončyłasia zručnaja ziamla na Bałkanach, na Pireniejskim paŭvostravie, u Italii, u ciapierašniaj Francyi i Paŭdniovaj Hiermanii, heta značyć kali ich adtul vyhnali. Hety praces, vidavočna, i zaniaŭ try tysiačy hod.
Kali Adam araŭ, a Jeva prała
A što ž pry hetym adbyvałasia z palaŭničymi, kali ziemlaroby pačali zachoplivać ich lasy i łuhi?
Tut važna razumieć, što, miarkujučy pa hienietyčnych daśledavańniach, ziemlarobstva nie raspaŭsiudžvałasia jak technałohija, jakuju pierajmali b palaŭničyja, apranutyja ŭ źviarynyja futry. Zamiest hetaha raspaŭsiudžvalisia sami ziemlaroby, zachoplivajučy Jeŭropu, jak chvarobatvornyja bakteryi ci hryby-parazity zachoplivajuć cieła. Hienietyčna ŭsie nośbity pieršych niealityčnych kultur u Jeŭropie — svajaki, usie jany naščadki tych ludziej, jakija pieršymi pačali siejać zbožža na ciapierašniaj turecka-siryjskaj miažy. I pytańnie, jakoje doŭha stajała pierad navukoŭcami — historykami i archieołahami: kudy, ułasna, dzielisia jeŭrapiejskija palaŭničyja?
Ziemlaroby skarystalisia kolkasnaj pieravahaj (u ich, nahadajem, była značna vyšejšaja naradžalnaść i ich mahła prakarmicca značna bolšaja kolkaść z hiektara ziamli) i prosta ŭsich pierarezali? Zarazili niebiaśpiečnymi chvarobami, jakija sami padchapili ŭ chatnich žyvioł? Uziali ŭ rabstva i zmusili pracavać na siabie?
Usio heta ciažka vyśvietlić, bo piśmovych krynic, zrazumieła, nijakich niama, a na adnoj archieałohii daloka nie źjedzieš. I tut ŭstupajuć u spravu hienietyki z mahutnaj mižnarodnaj kamandy: Vienhierskaja akademija navuk, Harvardskaja miedycynskaja škoła i Instytut čałaviečaj historyi Maksa Płanka. Jany daśledavali hienom staražytnych aratych u roznych častkach Jeŭropy: u Ispanii, na siaredniaj Elbie ŭ ciapierašniaj uschodniaj Niamieččynie i ŭ Karpackim basiejnie, na ŭradlivaj Panonskaj raŭninie (ciapier heta Vienhryja).
Jany daśledavali hienom u sta vaśmidziesiaci staražytnych ludziej, jakija žyli ŭ 6000—2200-m hadach da našaj ery (pryčym sto tryccać ź ich byli apublikavanyja ŭpieršyniu), i paraŭnali ich z užo rasšyfravanymi hienomami jeŭrapiejskich palaŭničych-źbiralnikaŭ. Akazałasia, što ŭ niealityčnych ziemlarobaŭ — prychadniaŭ z Uschodu — i ŭ aŭtachtonnych palaŭničych jość rodnasnyja suviazi.
Spačatku ich było nie vielmi šmat, ale ź ciaham času stanaviłasia ŭsio bolš i bolš. Pryčym jany jość praktyčna vyklučna ź miascovymi «dzikunami»: u staražytnych aratych ź Ispanii vyjaŭlajucca ahulnyja hieny z palaŭničymi sa stajanki Brańja tam ža, na Piryniejskim paŭvostravie, ale nie z palaŭničymi siaredniaj Elby.
Vysnovy tut robiacca nastupnyja: na praciahu tysiačahodździaŭ pieršyja jeŭrapiejskija ziemlaroby suisnavali sa svaimi susiedziami — palaŭničymi i źbiralnikami. Časam jany, mabyć, žanilisia z pryŭkrasnymi dzikunkami abo, naadvarot, stanavilisia achviarami nabiehaŭ i zhvałtavańniaŭ — jak jašče možna rastłumačyć palaŭničyja hieny ŭ niealityčnych sialan?
Ale ŭsio heta praciahvałasia vielmi doŭha, tamu nijakaj tatalnaj vajny, epidemii i inšych sposabaŭ kančatkovaha vyrašeńnia pytańnia aŭtachtonnaha nasielnictva Jeŭropy nie było. Mir, siabroŭstva, zredku seks z susiedziami.
U adnych pry hetym — tysiačahodździ ciažkaj pracy na palach, monafahičnaja dyjeta (heta kali jaduć u asnoŭnym adzin pradukt, biez usiakaj raznastajnaści) i rańniaja śmierć ad pieratamleńnia i niedajadańnia, a ŭ inšych — svaboda, raznastajnaja dyjeta, mora volnaha času i rańniaja śmierć u kipciurach miadźviedzia. I tak ažno da prychodu aryjaŭ ź ich bydłam, vazami, indajeŭrapiejskaj movaj i novymi vajennymi technałohijami.
