Historyja Varfałamieja Vanata — adzinaha ŭ śviecie pierakładčyka biełaruskich vieršaŭ na silezskuju movu
Stan biełaruskaj movy ŭ kožnaha nieabyjakavaha biełarusa vyklikaje zakłapočanaść. Ale zvyčajna dyskusii na hetuju temu nie vychodziać za miežy biełaruskaj infarmacyjnaj prastory. Biełarusy zamiest taho, kab zajmacca prapahandaj biełaruskaj movy i kultury na zamiežža, vymušany kidać usie svaje siły na jaje papularyzacyju ŭ samoj Biełarusi. U hetych abstavinach nieacennaj źjaŭlajecca praca prafiesijanałaŭ i zaŭziataraŭ, jakija zajmajucca pierakładam biełaruskaj paezii na inšyja movy. I kali pierakładami biełaruskich kłasikaŭ na anhlijskuju ci niamieckuju movu siońnia ciažka kaho-niebudź ździvić, to pierakładaŭ biełaruskaj paezii na redkija i ekzatyčnyja movy amal niama.
U Siemianavicach (histaryčny rehijon Silezija na poŭdni Polščy) žyvie adziny ŭ śviecie pierakładčyk biełaruskich vieršaŭ na silezskuju movu. Ahułam u śviecie pražyvaje kala 500 tysiač čałaviek, jakija vałodajuć silezskaj movaj u roznaj stupieni (pieravažna ŭ Polščy i Čechii), tamu mova davoli redkaja. Navošta zajmacca pierakładami biełaruskaj paezii na silezskuju movu, jakija ahulnyja prablemy majuć biełarusy i silezcy i jak biełaruski dośvied moža być karysnym dla silezcaŭ? Usie hetyja pytańni «Naša Niva» abmierkavała ź pierakładčykam-entuzijastam Varfałamiejem Vanatam.
«Naša Niva»: Varfałamiej, jak vam pryjšła ideja zajmacca pierakładami biełaruskich vieršaŭ na silezskuju movu?
VV: Upieršyniu ja sustreŭsia ź biełarusami na mižnarodnym moładzievym prajekcie. U miežach hetaha prajekta ja rabiŭ sajt «Čytajma pa-silezsku». Razam ź Mirasłavam Šmajem my pierakładali vieršy z roznych movaŭ (pieravažna z rasiejskaj i ŭkrainskaj) i publikavali pierakłady na hetym sajcie. Nu i ŭžo paśla ja vyrašyŭ vyvučyć biełaruskuju movu i zaniacca pierakładami ź biełaruskaj.
«NN»: I jak Vy vyvučali biełaruskuju movu?
VV: Heta było nie tak i składana. U toj momant ja ŭžo viedaŭ polskuju, ukrainskuju i rasiejskuju movy, tamu ja amal usio razumieŭ. A moŭnuju praktyku ja atrymaŭ u znosinach z maimi siabrami ź Biełarusi.
Na žal, u Polščy amal niemahčyma znajści padručniki i dapamožniki pa biełaruskaj movie (z rasiejskaj i ŭkrainskaj movaj takich prablem nie było). Ja zdoleŭ znajści tolki polska-biełaruski słoŭnik, ale navat jon pradavaŭsia tolki praź internet. Jość śpiecyjalnyja padručniki, pa jakich vyvučajuć movu ŭ biełaruskich škołach Padlašša, ale ŭ mianie niama da ich dostupu.
Jašče praź internet čytaŭ, słuchaŭ i hladzieŭ biełaruskija ŚMI: «Radyjo Svaboda», «Biełsat», «Naša Niva» i hetak dalej.
«NN»: To bok Vy karystalisia kantentam niedziaržaŭnych miedyja?
VV: Viedajecie, dla mianie heta było niepryncypova: ja ich nie padzialaŭ na «aficyjnyja» i «apazicyjnyja». Kali b biełaruskaje dziaržaŭnaje radyjo i telebačańnie prapanoŭvali bolš prahram na biełaruskaj movie, ja b biez prablem karystaŭsia hetymi miedyja. Ale jany spres rasiejskamoŭnyja. Tamu ŭ mianie nie było tut niejkaha vybaru. Ja karystaŭsia tym, što było ŭ najaŭnaści.
«NN»: Jakija ŭražańni ŭ vas byli paśla pajezdki ŭ Biełaruś?
VV: Ja byŭ u Biełarusi dva hady tamu. Krychu pabyŭ u Minsku, a potym kala vioski Rakaŭ pad Minskam. Ździviła vialikaja kolkaść kamunistyčnaj simvoliki. Što tyčycca moŭnaj situacyi, to na toj momant usio było davoli sumna. Akramia niekatorych šyldaŭ na ŭstanovach i transpartu, horad Minsk całkam rasiejskamoŭny.
Jašče byŭ vypadak, kali ja byŭ u niejkaj minskaj kniharni (dakładna nie pamiataju jakoj). Ja spytaŭsia ŭ pradavački, ci jość u ich jakija-niebudź knihi pa-biełarusku. Jana razhubiłasia, adkazała: «Ja nie znaju, nado poiskať».
Ja nie tak daŭno byŭ u Kalininhradzie i, ščyra kažučy, nijakaj roźnicy ź Minskam nie pabačyŭ.
«NN»: Navošta Vy pierakładajecie vieršy mienavita na silezskuju movu? Vy cudoŭna vałodajecie polskaj i biez prablem mahli b pierakładać na polskuju…
VV: Vam možna zadać sustrečnaje pytańnie: navošta Vy pišacie pa-biełarusku, kali ŭsie biełarusy razumiejuć rasiejskuju movu?
Silezskaja mova – maja rodnaja. Biezumoŭna, ja dobra vałodaju polskaj i zdolny pierakładać na jaje. Ale ŭ palakaŭ jość šmat dobrych pierakładčykaŭ, niachaj jany i zajmajucca hetymi pierakładami.
A ŭ silezskaj movy nośbitaŭ mała, mała i pierakładčykaŭ. Faktyčna ja adziny ŭ śviecie pierakładčyk biełaruskich vieršaŭ na silezskuju movu. Nichto inšy akramia mianie hetaha nie zrobić.
Da taho ž moŭnyja situacyi ŭ Biełarusi i Silezii šmat u čym padobnyja. Tamu biełarusy i silezcy musiać razumieć adzin adnaho. Bolšaść biełarusaŭ, jak i bolšaść silezcaŭ, saromiejucca svajoj rodnaj movy, adčuvajuć kompleks niepaŭnavartaści.
Asiarodździe pa zmoŭčvańni rychtuje z malenstva, kab sileziec havaryŭ pa-polsku.Toje samaje i ŭ Biełarusi. Škoła, asiarodździe, ŚMI – rasiejskamoŭnyja. Tamu razmaŭlać pa-biełarusku (jak i pa-silezsku) – heta ŭ pieršuju čarhu asabistaje rašeńnie, prajava advahi i charaktaru, a nie opcyja pa zmoŭčvańni. Heta nas i jadnaje.
Silezskaja i biełaruskaja mova – pryhniečanyja. Tamu, kali ja pierakładaju z adnoj «pryhniečanaj» movy na inšuju, ja adnačasova dapamahaju hetym dźvium movam i kulturam. Moža, dziakujučy maim pierakładam chtości ŭ Silezii surjozna zacikavicca kulturaj Biełarusi, a ŭ Biełarusi — kulturaj Silezii.
Čytańnie litaratury, asabliva paezii, heta jak vialikaje padarožža. Silezskija pierakłady — heta toje, što ja biaru z saboj na pamiać z vandrovak pa biełaruskaj dušy.
Aleś Stavier pisaŭ, što, «kab lubić Biełaruś, našu miłuju, treba ŭ roznych krajach pabyvać». I ja dumaju, što heta taksama stasujecca da moŭ — čym bolš čytaju pa-biełarusku (i na inšych movach), čym lepšyja vieršy znachodžu, tym pryjemniej paśla viartacca da svajoj maleńkaj movy. I hety praces viartańnia z ekśpiedycyi pa zamiežnych knihach da svajoj, silezskaj, nazyvaju jakraz pierakładam.
«NN»: Ci karektnaje vaša paraŭnańnie situacyi ŭ Biełarusi i Silezii? Tak, Biełaruś doŭhi čas znachodziłasia pad upłyvam rusifikacyi, stan biełaruskaj movy vyklikaje turbotu. Ale biełaruskaja mova maje status dziaržaŭnaj, biełaruskuju movu vyvučajuć u škołach i ŭniviersitetach, jana maje svaju hramatyku, terminałahičnyja słoŭniki i hetak dalej. Usiaho hetaha ŭ silezskaj movy i blizka niama.
VV: Vy majecie racyju. Sprava ŭ tym, što silezskaja mova tolki zaraz prachodzić etap kadyfikacyi i stvareńnia adzinaj hramatyki i pravapisu. Biełaruskaja mova prajšła heta ŭ 1920-ja. Tamu biełaruski dośvied moža być vielmi karysnym dla nas. Pakul što ŭ nas niama navat ahulna pryniataha ałfavita.
Miascovyja ŭłady nie pieraškadžajuć nam, ale i padtrymać nas bajacca. Tamu jany prosta zapluščvajuć vočy, byccam nas niama. Chacia my nie vorahi Polščy. My nie stavim pierad saboj metu adździalicca. My nie bačym siabie pa-za miežami Polščy. Naadvarot, my ličym, što pry kulturnaj i moŭnaj raznastajnaści Polšča budzie tolki macniejšaja. Da taho ž u abjadnanaj Jeŭropie dziaržaŭnyja miežy majuć davoli simvaličnaje značeńnie.
«NN»: Ci płanujecie pierakładać silezskija vieršy na biełaruskuju movu?
VV: U mianie jość pakul tolki adzin pierakład na biełaruskuju movu. Ale heta pierakład polskaha vierša paeta i pierakładčyka Stanisłava Barańčaka.
U pierśpiektyvie ja nie vyklučaju, što budu pierakładać silezskija vieršy na biełaruskuju movu. Ale heta kudy bolš składana dla mianie, čym pierakład ź biełaruskaj na silezskuju. Ja dobra vałodaju biełaruskaj movaj, ale dla składańnia dobrych vieršaŭ-pierakładaŭ hetaha niedastatkova. Patrebna avałodać raznastajnymi moŭnymi srodkami, pieradavać najtančejšyja adcieńni značeńniaŭ. Ja imknusia da hetaha, ale heta nie tak prosta.
Nił Hilevič. I ŭsio-taki dojdziem!..
Nił Hilevič. Důńdymy!..
Durch płyńy historyje sztrům,
Za wjykym wjyk idymy – i
Tak daleko jeszczy nům
Do Bjyłaruśi!
Ńy do strzimańo krziż nasz je,
Tůż ryczymy co śył, nale
Ńy doryczeli sztyjc my śe
Do Bjyłaruśi.
A můno ftoś ọszydźył nos,
I to jyn iluzyjo? Bo
Czymu nasz ńy dolećoł głos
Do Bjyłaruśi?
Widać, jak prziszli my na śwjat,
Ftoś przeklůn nos, a beztůż dźiś
Tak ćynżko je nům znolyźć szlak
Do Bjyłaruśi.
Ńych wjeje wjater, wali grům,
Proch w ọczy właźi, nale my
Důńdymy tam, kaj ọjcůw dům –
Do Bjyłaruśi!..
Stanisłaŭ Barańčak
Kali parcalan, to tolki taki,
jakoha nie škada pad botam nasilščyka ci husienicaj tanka.
Kali kresła, to nie zanadta zručnaje, tak kab
nie było prykra ŭstać i pajści.
Kali adzieńnie, to stolki, kolki možna panieści ŭ valizcy.
Kali knihi, to stolki, kolki možna panieści ŭ pamiaci.
Kali plany, to tolki takija, jakija možna zabyć,
kali pryjdzie čas nastupnaha pierajezdu
na inšuju vulicu, kantynent, histaryčny etap
ci śviet.
Chto tabie skazaŭ, što možna pryzvyčajvacca?
Chto tabie skazaŭ, što što-niebudź dadziena nazaŭždy?
Ci nichto tabie nie skazaŭ, što nie budzieš nikoli
ŭ hetym śviecie
adčuvać siabie jak doma?
