Ci zdradžvała karaleva karalu?

Časam historyki lubiać źviartacca nie tolki da nieviadomych faktaŭ, kab vykazać svoj punkt pohladu, a navat da ŭžo viadomych. Datyčyć heta i histaryčnych dat. U absalutnaj bolšaści publikacyj pra Jahajłu hodam jaho naradžeńnia nazyvajecca 1351 albo 1352. Heta zaśviedčyli jak našyja, tak i zamiežnyja daśledčyki. Adnak apošnim časam u polskaj navukovaj litaratury sustrakajecca inšaja data, i źviazana heta akurat sa šlubavańniem karala polskaha ŭ Novaharodku. Havorycca, praŭda, biez spasyłak na adpaviednyja dakumienty, što 60-hadovy, a nie 70-hadovy Jahajła braŭ šlub z Sofjaj Halšanskaj. Nu, dy chaj sabie: mo ŭ sprečcy i sapraŭdy narodzicca iścina.

Štości padobnaje i z dataj šlubavańnia.

U histaryčnych krynicach nazyvajucca dźvie: 4 i 24 lutaha 1422 hoda. Pakolki bolšaść śviedčańniaŭ za 24 lutaha, to i ja taksama prytrymlivaŭsia hetaj daty, kali pisaŭ raman «Karaleva nie zdradžvała karalu, albo Karaleŭskaje šlubavańnie ŭ Novaharodku». Takim čynam, sioleta spaŭniajecca 590 hadoŭ, jak halšanskaja kniažna Sofja — siaredniaja z troch dočak kniazia Andreja Ivanaviča Halšanskaha i Alaksandry Dźmitryjeŭny z rodu Druckich — pabrałasia šlubam z karalom polskim Jahajłam i nieŭzabavie stała karalevaj polskaj, dałučyłasia da hrona jeŭrapiejskich ŭładnych damoŭ.

Šlub hety adbyvaŭsia ŭ našym siońniašnim Navahrudku amal praz 200 hadoŭ paśla taho, jak horad źjaŭlaŭsia rezidencyjaj vialikaha kniazia litoŭskaha i pieršaha karala Vialikaha Kniastva Litoŭskaha Mindoŭha. 24 lutaha 1422 hoda ŭ hetym užo nie stolnym horadzie sabrałasia stolki vysokapasadnaha ludu z Kniastva i Karaleŭstva Polskaha, što možna było padumać: historyja robić kruhabieh i da Novaharodka viartajecca byłaja staličnaja vieličnaść i značnaść. Viedama, takaja niepraŭdapadobnaja viestka ahučyła ŭsio navakolle — ad Vilni ažno da Krakava: tut zadumaŭ brać svoj čaćviorty šlub sam karol polski i najvyšejšy kniaź litoŭski Jahajła. Heta jon, kali byŭ tolki vialikim kniaziem litoŭskim i svajoj rezidencyjaj mieŭ Kreŭski zamak, prymaŭ u 1385 hodzie vysokapasadnuju delehacyju z polskaj stalicy. Polskaja šlachta pryjechała ŭ dalokija ziemli, kab zaprasić Jahajłu stać karalom. A kab pretendent nie admoviŭsia, prapanavali 33-hadovamu vialikamu kniaziu za žonku najpryhažejšuju ŭ Jeŭropie 12-hadovuju karalevu polskuju Jadvihu. Ščaślivy Jahajła pierajechaŭ u Krakaŭ, staŭ žyć u karaleŭskim Vavieli i spadziavacca na syna-spadčyńnika, kab možna było zakonnym čynam pieradać uładu.

Dy nie spryjaŭ Jahajłu los. Jadviha naradziła dačku, jakaja nie pražyła i miesiaca, a adrazu za joj pamierła i sama 25-hadovaja Jadviha.

Aŭdavieły karol jašče dvojčy namahaŭsia vyprabavać los. 29 studzienia 1402 hoda jon pabraŭsia šlubam z 21-hadovaj niamkiniaj Hannaj Cylejskaj — dačkoj hrafa Cylii Vilhielma. Hanna naradziła jamu dačku, jakuju nazvali Jadvihaj. Ale pa spadčynnym pravie karalom moh stać tolki syn, a nie dačka. A 21 sakavika 1416 hoda druhaja Jahajłava žonka adyšła ŭ lepšy śviet. Minuła kala hoda, i karol musiŭ žanicca treci raz. Na hety raz jon vybraŭ «prostuju polku» — udavu paśla dvuch mužoŭ Elžbietu Hranoŭskuju-Pileckuju. Jana mieła dziaciej ad raniejšych šlubaŭ. Adnak ad šlubu ź Jahajłam dzietak nie było. I znoŭ zły los nie paškadavaŭ Jahajłu. Praz try hady sumiesnaha žyćcia Elžbiety nie stała. Na vačach usich paddanych źnikała mara Jahajły mieć spadčyńnikaŭ, kab nie vypuścić karaleŭski žezł u čužyja ruki.

Adnak nie taki byŭ kreŭski vychavaniec, kab składvać ruki i paddavacca losu. Jon zadumaŭ ažanicca čaćviorty raz. Dy nie prosta ŭziać čarhovy šlub, a zrabić tak, kab i los padparadkavać sabie, i ŭsim dakazać, što vialikalitoŭskija haspadary mohuć być zdatnymi va ŭsich spravach. I siamidziesiacihadovy Jahajła paprasiŭ svajho paplečnika, vialikaha kniazia litoŭskaha Vitaŭta pasvatać jamu siamnaccacihadovuju halšanskuju kniazioŭnu Sofju, jakaja tady žyła ŭ svajho dziadźki Siamiona Dźmitryjeviča Druckaha, bo jaje baćka pamior, kali Sofji było ŭsiaho 5 hadkoŭ. Adnak na toj čas vielmi pilna sačyli za zachavańniem zvyčajaŭ i tradycyj. Mienšaja siastra nie mahła pajści zamuž raniej za starejšuju. A starejšuju Vasilisu nie chacieŭ brać Jahajła. Kab zadavolić karaleŭski kapryz, daviałosia chucieńka znajści žanicha Vasilisie.

Ale i heta nie ŭsie z prydumak Jahajły. Vybirajučy žonku sa svaich lićvinskich, to bok biełaruskich ziamiel, jon spadziavaŭsia, što jana adviadzie karala ad biaździetnaści. A kab hety spadzieŭ staŭ macniejšym i bolš nadziejnym, Jahajła vyrašyŭ pabracca šlubam nie ŭ stolnym polskim Krakavie, a ŭ byłoj stalicy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, jakaja i jaho samoha vypraviła ŭ karaleŭskuju darohu, nadziejna pastaviła na kryło.

Voś i pryjechaŭ jon ź vialikaj śvitaj u zaśniežany Novaharodak, kab tut, na svajoj lićvinskaj, ličy biełaruskaj, ziamli pabracca šlubam z dačkoj halšanskaha kniazia Andreja, taksama lićvinkaj. Pra tuju pamiatnuju padzieju dahetul usim naviednikam Navahrudka nahadvaje pamiatnaja doška ŭ Farnym kaściole, kaliści zbudavanym Vitaŭtam Vialikim, pastaŭlenaja ŭ 1920-ja hady (na polskaj movie): «U hetaj śviatyni ŭ 1422 hodzie Uładzisłaŭ Jahajła, karol polski i vialiki kniaź litoŭski, braŭ šlub z Sofjaj, kniažnoj halšanskaj, budučaj matkaj karaloŭ polskich Uładzisłava Varnieńčyka i Kazimira Jahiełončyka. Karol Kazimir Jahiełončyk byŭ baćkam sv. Kazimira i karaloŭ polskich Jana Olbrachta, Alaksandra, Žyhimonta I, a taksama Uładzisłava, karala vienhierskaha i češskaha, i Fryderyka, kardynała kaścioła rymskaha, prymasa Polščy, dziedam Žyhimonta Aŭhusta, apošniaha z dynastyi Jahiełonaŭ, jakija na vyšejšuju stupień mahutnaści i słavy ŭźnieśli Karaleŭstva Polskaje i Vialikaje Kniastva Litoŭskaje».

Tak halšanskaja kniazioŭna Sofja stała nie tolki karalevaj polskaj, ale i maci karaloŭ, jak nazyvali jaje sučaśniki i piśmieńniki. Chiba ž nie praŭda? Zirnicie jašče raz na pieralik imionaŭ i proźviščaŭ, što na navahrudskaj pamiatnaj došcy. Bačycie, kolki tam roznaziamielnych karaloŭ? I ŭsie — ad Jahajły i Sofji Halšanskaj, vychavancaŭ našaj, tutejšaj ziamli. Kažuć, što i dahetul u Jeŭropie niama nivodnaha vysokaŭładnaha doma, jaki ŭ svajoj spadčynnaj historyi nie mieŭ by Jahajłavych i Sofjinych karanioŭ.

Voś tak šyroka razharnułasia adna z mahutnych jeŭrapiejskich dynastyj paśla ŭdałaha šlubavańnia ŭ Novaharodku. Karaleŭskaja (polskaja, vienhierskaja i češskaja) dynastyja Jahiełonaŭ-Jahajłavičaŭ, adhalinavańnie Hiedyminavičaŭ panavała ŭ siaredniaviečnaj Jeŭropie z 1377 da 1572 hoda. Novaharodskaje šlubavańnie amal dva stahodździ ŭpłyvała na chod jeŭrapiejskaj palityki.

Choć, što praŭda, i z Sofjaj Halšanskaj u Jahajły žyćcio nie było biaschmarnym.

Paśla naradžeńnia pieršynca Uładzisłava jaje abvinavacili ŭ zdradzie mužu, schapili rycaraŭ, jakija nibyta čaściej za inšych naviedvali łožnicu (spalniu) karalevy. Katavali, dapytvali. Dy adzin ź ich — voś dzie sapraŭdnaje rycarstva! — Hienryk z Rohava i pad prymusam nie moh paklopničać. Jon ćviorda stajaŭ na svaim: «Karaleva nie zdradžvała karalu!» I dakazaŭ, i apraŭdali Sofju. I naradziła jana jašče dvuch synoŭ, adzin ź jakich nieŭzabavie pamior, a treci Kazimir (jaki nazyvaŭsia taksama Andrejem — u honar svajho dzieda i Sofjinaha baćki Andreja Halšanskaha) mieŭ 13 dziaciej.

Voś takoje jano — novaharodskaje šlubavańnie Jahajły i Sofji Halšanskaj.

Ale čamu mienavita ŭ Novaharodku, jaki z 1415 hoda byŭ rezidencyjaj pravasłaŭnaha mitrapalita Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, šlubavaŭsia ŭ 1422 hodzie katolik karol polski, kali ŭsie raniejšyja jahonyja šluby adbyvalisia ŭ Krakavie? Čamu treba było nieźličonaj kolkaści haściej, vialmož i dvarovych ludziej jechać za blizki śviet — u niejki niedasiažny Novaharodak, kali ŭsie zručnaści i šlachiecki šyk panavali ŭ Krakaŭskim Vavieli? Čamu naohuł karol vybraŭ nikomu nie viadomuju Sofju z Halšan, jakuju paśla hanarlivaja polskaja šlachta nazavie trochi ździekliva Sonkaj?

Usie hetyja pytańni chvalavali mianie, kali zadumvaŭsia ja pra našu daŭniuju ahulnuju historyju, kali karcieła niešta napisać pra toj daloki, ale vyznačalny dla našaj ziamli čas. Pošuk adkazaŭ i pryvioŭ da stvareńnia ramana «Karaleva nie zdradžvała karalu, abo Karaleŭskaje šlubavańnie ŭ Novaharodku», pieršaja častka jakoha — mastacki tvor, a druhaja — piersanalii, harady, krainy, šmat u čym novaja, «ačałaviečanaja», chranałohija taho času i tych padziej, jakuju ja nazvaŭ «Jahajłaŭ časapis».

Kali ž i vas zacikavili ŭsie hetyja i šmat jakija inšyja «čamu?», tady zaprašaju da ahulnaha rozdumu nad našaj dalokaj, ale nie pryćmiełaj historyjaj: budziem razam šukać adkazy.

Anatol Butevič, Źviazda

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj
ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru
«Našaj Nivy» ŭ TH