Dazorca biełaruskich zamkaŭ

Sioleta ž, 31 kastryčnika, spoŭnicca 20 hadoŭ z dnia śmierci Tkačova. Za hetyja hady ŭ krainie adbyłasia nieźličonaja kolkaść pieramienaŭ. Adnak Biełaruś pa-raniejšamu zmahajecca za svajo nacyjanalnaje isnavańnie. I

šmat dzie nie chapaje prysutnaści Michasia Tkačova, jaho mudraści i aŭtarytetu: u palitycy, u navucy, u adukacyi…

Michaś Tkačoŭ naradziŭsia ŭ staražytnym Mścisłavie, u siamji nastaŭnikaŭ.

Jaho baćka, Alaksandr Ryhoravič, zahinuŭ u 1942 pad Leninhradam, nie paśpieŭšy daviedacca ab naradžeńni syna.

Michasia hadavała maci, Daminika Siamionaŭna.

U mścisłaŭskich vakolicach, jakija dychali historyjaj — na zamkavaj hary, siarod chramaŭ i klaštaraŭ — vyśpiavała ramantyčnaja natura budučaha navukoŭca.

Ź inšaha boku, paŭhałodnaje pavajennaje žyćcio, niaspraviadlivaść savieckaj ułady spryčynilisia da jaho rańniaha duchoŭnaha staleńnia.

U 1959 hodzie Michaś Tkačoŭ pastupaje na histaryčny fakultet BDU. Ale vučoba pačałasia nie adrazu: školniki, jakija nie mieli dvuch hadoŭ pracoŭnaha stažu, pieršy kurs vučylisia zavočna. Budučyja intelihienty musili prajści praletarska-sialanskuju zahartoŭku. Michaś Tkačoŭ, jakomu nie chapała niekalkich miesiacaŭ «stažu», viartajecca ŭ Mścisłaŭ i napracoŭvaje nieabchodnaje palavodam u kałhasie…

Hady vučoby na histfaku byli časam jaho znajomstva ź siaredniaviečnaj historyjaj Biełarusi, da jakoj jon prykipieŭ na ŭsio žyćcio.

Paśla VNU Tkačoŭ maryŭ adrazu ž pastupić u aśpiranturu, kab dalej vyvučać Siaredniaviečča.

Sumnaviadomy Łaŭrencij Abecedarski, doŭhi čas «karmiŭ» maładoha i zdolnaha studenta abiacankami budučaj aśpirantury. A kali dajšło da spravy, admoviŭ.

U tyja časy hałoŭnym kirunkam vyvučeńnia była historyja savieckaha času.

Adaptacyja da tahačasnaha Minska taksama prachodziła baluča.

Tkačoŭ uspaminaŭ, jak jon, pravincyjny chłopiec z ramantyčnaj dušoju, jechaŭ u biełaruskuju stalicu jak u duchoŭny centr Baćkaŭščyny, a jaho sustreŭ čužy rasiejskamoŭny horad.

Praŭda, pastupova jon znajšoŭ tam patryjatyčnaje asiarodździe. Małady student Tkačoŭ znajomicca sa Stanisłavam Šuškievičam, paetam, jaki niadaŭna viarnuŭsia z HUŁAHu, ź Jazepam Sušynskim, paplečnikam Janki Kupały jašče pa pracy ŭ supołcy «Zahlanie sonca i ŭ našaje vakonca».

Los źviazvaje jaho z starejšym historykam Mikałajem Ułaščykam.

Jany siabravali (vopyt i maładość) da apošnich dzion Mikałaja Ułaščyka. Svaju knihu «Zamki i ludzi» Tkačoŭ pryśviaciŭ hetamu vydatnamu biełaruskamu navukoŭcu. A Mikałaj

Ułaščyk padaryŭ Tkačovu padrychtavany im tom biełaruska-litoŭskich letapisaŭ z aŭtohrafam i pryśviačeńniem: «Dazorcu biełaruskich zamkaŭ».

Paśla zakančeńnia ŭniviersiteta Tkačoŭ byŭ raźmierkavany ŭ Žodzina. Pracujučy ŭ škole, jon čatyry hady čakaŭ, kali adbudziecca nabor u aśpiranturu Instytuta historyi AN BSSR u siektar historyi Biełarusi epochi fieadalizmu. Ale na hety kirunak usio nie nabirali. Tamu

u 1968 hodzie Tkačoŭ, pasłuchaŭšy siabroŭ-archieołahaŭ, pastupaje ŭ aśpiranturu pa śpiecyjalnaści «archieałohija».

Vyjšła navat lepiej. Tkačoŭ adnym ź pieršych pačaŭ pracavać na miažy historyi i archieałohii, vyvučajučy abarončaje dojlidstva Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.

Prafiesar Tkačoŭ byŭ pačynalnikam «histaryčnaj archieałohii» ŭ SSSR. Jon pravodziŭ raskopki ŭ Hrodnie i Navahrudku, Lidzie i Krevie, Miry i Hieranionach, Miadziele i Maładziečnie, Dryśviatach i Ikaźni, Brasłavie…

Asabliva treba adznačyć jaho «pijanierskija» daśledavańni haradoŭ uschodniaj Biełarusi, jakija jon pačaŭ u druhoj pałovie 1970-ch. I znoŭ raskopki ŭ Viciebsku, Mahilovie, Mścisłavie, Kryčavie, Homieli, Čačersku, Prapojsku… U svaich pracach

Tkačoŭ pierakanaŭča pakazaŭ vysoki ŭzrovień abarončaj sistemy haradoŭ i miastečak Padniaproŭja i Padźvińnia. Heta była reakcyja na składanyja adnosiny z susiedniaj Maskoŭskaj dziaržavaj u XVI–XVIII st.

Michaś Tkačoŭ napisaŭ kala 200 navukovych prac, ź ich 10 knih. Na padstavie jaho dysiertacyj stvaralisia knihi, jakija mamientalna rabilisia biestsielerami siarod śpiecyjalistaŭ i zvyčajnych čytačoŭ. Naprykład,

jaho «Zamki Biełarusi» vytrymali try pieravydańni.

Historyk, archieołah, krynicaznaŭca, hieraldyst — voś niepoŭny śpis jaho talentaŭ.

Hałoŭnaja ŭvaha Michasia Tkačova była skiravanaja na daśledavańnie vajskovaj historyi Biełarusi. Analizujučy chroniki, materyjały archieałahičnych raskopak, vyjavy staražytnych biełaruskich fartecyj prafiesar Tkačoŭ davioŭ, što, budujučy zamki, našy prodki vykarystoŭvali najnoŭšyja jeŭrapiejskija dasiahnieńni ŭ halinie fartyfikacyi.

Mienavita Tkačoŭ pierakanaŭča davodziŭ (jašče ŭ 1970-ja!), što Biełaruś, jaje narod zajmajuć roŭnaje i pačesnaje miesca siarod inšych jeŭrapiejskich narodaŭ i krain.

Pracujučy ŭ Instytucie historyi, Tkačoŭ, adnak, nie mieŭ u Minsku žylla. Jon praciahvaŭ žyć u Žodzinie i štodnia marnavaŭ bahata času na pierajezdy. Tamu,

kali ŭ Hrodnie byŭ arhanizavany ŭniviersitet i jamu prapanavali pracavać tam, paabiacaŭšy žyllo, jon adrazu ž pahadziŭsia.

Ad 1978 hoda los na doŭhija dvanaccać hadoŭ źviazaŭ Michasia Tkačova z Hrodnam.

«Sapraŭdny muziej pad adkrytym niebam» — tak nazyvaŭ Tkačoŭ horad nad Niomanam. Jašče ŭ 1988 hodzie jon źviarnuŭsia ŭ abkam partyi z prapanovaj realizavać 12-hadovujuhistoryka-kulturnuju prahramu «Hrodna — horad-muziej. Hrodna — horad muziejaŭ». Prapanoŭvałasia stvaryć u horadzie 18 muziejaŭ i miemaryjalnych centraŭ. Staražytnaja Harodnia pieraŭtvaryłasia b u nacyjanalny i mižnarodny centr turyzmu.

Tkačoŭ nie bajaŭsia adzin vystupić suprać razbureńnia histaryčnych kvartałaŭ Hrodna XVIII-XIX st.

Miascovaja ŭłada doŭha pryhadvała jamu tuju skarhu ŭ Saviet Ministraŭ SSSR.

U kancy 1980-ch

Tkačoŭ byŭ lidaram hrodzienskaha historyka-kulturnaha i palityčnaha kłuba «Pachodnia». Kłub zrabiŭsia centram demakratyčnaha ruchu horada, heta była ŭnikalnaja škoła žyćcia i patryjatyzmu dla moładzi.

Jak tady pierapałochalisia achoŭniki saviecka-kamunistyčnaj idei! Było arhanizavana dzikaje ckavańnie Michasia Tkačova i siabraŭ «Pachodni», zapałochvańnie studentaŭ. A kali Tkačoŭ byŭ vyłučany kandydatam u deputaty Viarchoŭnaha Savieta SSSR, jaki tolki brud na jaho nie lili. Padrabiaźniej pra heta možna pračytać ŭ knizie publicystyki M. Tkačova «Pachodnia». Adzin tolki prykład — «palemičny» artykuł Valeryja Čarapicy, dekana histaryčnaha fakulteta Hrodzienskaha dziaržuniviersiteta, niepasrednaha načalnika Tkačova, «Budiem čiestnymi druh k druhu». Jon byŭ nadrukavany ŭ «Hrodzienskaj praŭdzie» ŭ 1989-m, u čas, kali Tkačoŭ prachodziŭ kurs paślaapieracyjnaj reabilitacyi…

U 1989 hodzie Michasiu Tkačovu pryjšłosia pakinuć miłaje jaho sercu Hrodna i pierajechać u Minsk. Pracujučy ŭ vydaviectvie «Biełaruskaja Encykłapiedyja» (spačatku kiraŭnikom histaryčnaj redakcyi, a paźniej hałoŭnym redaktaram),

Tkačoŭ byŭ inicyjataram stvareńnia fundamientalnaj encykłapiedyi «Archieałohija i numizmatyka Biełarusi», šaścitamovaha vydańnia «Encykłapiedyja Historyi Biełarusi».

Aktyŭnaja hramadzianskaja i patryjatyčnaja pazicyja Michasia Tkačova nie dazvalała jamu znachodzicca na ŭskrajku burlivych pieramienaŭ kanca 1980-ch. Michaś Tkačoŭ abirajecca namieśnikam staršyni Sojmu Biełaruskaha Narodnaha Frontu.

Heta była fihura ŭ kiraŭnictvie BNF, sustrečy i supracoŭnictva ź jakoj šukała i partyjnaje kiraŭnictva BSSR, bačačy ŭ im lidera, jaki chvareŭ za Baćkaŭščynu i ź jakim možna było znajści kropki supracy.

Da hetaha, uličvajučy moc kampartyi, zaklikaŭ i Tkačoŭ. Potym, kali situacyja ŭ BNF dajšła da faktyčnaha raskołu, jon staŭ adnym ź inicyjataraŭ, zatym -aktyŭnym stvaralnikam sacyjał-demakratyčnaha ruchu Biełarusi.

U sakaviku 1991 Tkačoŭ byŭ abrany staršynioj Centralnaj Rady Biełaruskaj Sacyjał-Demakratyčnaj Hramady.

Dla bolšaści ludziej, jakija jaho viedali asabista, jon byŭ u pieršuju čarhu dobrym, spahadlivym čałaviekam, uvažlivym nastaŭnikam i siabram. Adkryty dla kožnaj cikavaj i aryhinalnaj prapanovy, jon sam hienieravaŭ idei, jakija tolki ciapier pačynajuć realizoŭvacca naščadkami. U adnym z svaich apošnich intervju ŭ 1992 hodzie, na pytańnie, što jon ličyć siońnia hałoŭnym u žyćci Biełarusi, Michaś Tkačoŭ adkazaŭ:

«Liču najvažniejšym i nieabchodnym kožnaj partyi, kožnamu čałavieku stać „dziaržaŭnikami“: usimi siłami i sumiesnymi namahańniami macavać suvierenitet i niezaležnaść Baćkaŭščyny, stvarać cyvilizavanaje, salidarnaje, demakratyčnaje hramadstva».

Čas u našaj krainie spyniŭsia, i słovy Nastaŭnika aktualnyja i siońnia.

Prajšło amal dvaccać hod žyćcia Biełarusi paśla śmierci Michasia Tkačova. U krainie adbyłasia nieźličonaja kolkaść pieramienaŭ. Adnak sapraŭdnaja Biełaruś nadalej zmahajecca za svajo nacyjanalnaje isnavańnie i šmat dzie nie chapaje prysutnaści Michasia Tkačova, jaho mudraści i aŭtarytetu.

U palitycy: niemahčyma ŭjaŭvić, kab Michaś Tkačoŭ zaćviardzieŭ jak palityk-apazicyjanier, padobna niekatorym lidaram sučasnaj biełaruskaj apazicyi.

Pry žyćci Michasia Tkačova navat u čornym śnie nie ŭjaŭlaŭsia padzieł Hramady (biełaruskaj sacyjał-demakratyi) na niekalki častak.

U navucy:

siońnia biełaruskaja akademičnaja i ŭniviersiteckaja histaryčnaja i archieałahičnaja navuka pieraŭtvarylisia ŭ sucelny kamiercyjny prajekt.

Takija paniaćci, jak achova pomnikaŭ, vyvučeńnie nieviadomych staronak minułaha, vyrašeńnie važnych humanitarnych i kulturałahičnych prablemaŭ zabylisia. Na žal, prajšła epocha sapraŭdnych navukovych aŭtarytetaŭ, a pryjšoŭ čas niaŭdziačnych zajzdrośnikaŭ i piermanientnych niaŭdačnikaŭ. Tamu ŭsio čaściej čytaješ i čuješ pra prafiesara Michasia Tkačova i inšych biełaruskich archieołahaŭ stałaha vieku, nibyta jany słabyja navukoŭcy, usio bolš surova i niespraviadliva krytykujuć ich vysnovy asoby, jakija pry žyćci albo karystalisia dabrynioj Tkačova, albo bajalisia adkryta vykazvacca suprać jaho idej.

U adukacyi:

adsutnaść maralnych i navukovych aŭtarytetaŭ kštałtu Michasia Tkačova mocna źmienšyła ŭpłyvy histaryčnych fakultetaŭ biełaruskich univiersitetaŭ na kulturnaje i sacyjalnaje žyćcio našaha hramadstva.

Navat śpiecyjalistu siońnia ciažka nazvać proźviščy i navukovyja škoły viadučych daśledčykaŭ u sistemie ŭniviersiteckaj adukacyi. Adčuvańnie, što pakaleńnie daktaroŭ histaryčnych navuk, abaronienych u 1990–2000-ja, mieła za metu palepšyć dabrabyt i sacyjalny status. A śvietłyja idei raźvićcia navuki pakinutyja na zaŭtrašni dzień. Tamu

biełaruski rynak nie pierapoŭnieny novymi daśledavańniami pa historyi i kultury Baćkaŭščyny, a tvory napisanyja Michasiom Tkačovym, Mikałajem Ułaščykam, Mikołaj Jermałovičam nadalej zastajucca aktualnymi albo adzinymi pa peŭnych navukovych prablemach.

* * *

Jak ajśbierh u akijanie

Michaś Alaksandravič byŭ mužčynam vidnym. Mienavita ŭ jaho asobie ŭdała spałučalisia i forma, i źmiest. I naturalna, što takaja postać nie mahła nie vyklikać simpatyi ŭ žančyn.

Adnaho razu ŭ Hrodzienskim univiersitecie była vypusknaja viečaryna. Tančyli. Abjavili bieły taniec. Adna sa studentak padskokvaje da Michasia Alaksandraviča i zaprašaje jaho. A treba adznačyć, što tancor jon byŭ admysłovy.

Tančać. Hučyć pieśnia ŭ vykanańni Ały Puhačovaj, dzie jość takija słovy: «A ty takoj chołodnyj, kak ajśbierh v okieanie…». Studentka ŭ ruchu tanca ŭsio sprabuje źvieści Michasia Alaksandraviča za kałonu, a jon naadvarot, vyvodzić na siaredzinu zały. Narešcie jana, zmenčyŭšysia heta rabić, kidaje: «Vy prosta jak toj ajśbierh…»!

Michaś Alaksandravič: «Dzietka, nie kažy tak, a to ja rastanu…»

«Nu i rastavajcie sabie na zdaroŭje», — havoryć jana.

«Kali ja rastanu, — praciahvaŭ Michaś Alaksandravič, — dyk zataplu ŭsiu hetuju zału».

Siońnia Michaś Alaksandravič rastaŭ u svaim fizičnym isnavańni. Ale ŭ svaim duchoŭnym jon zatapiŭ nie tolki zału, a ŭsiu Biełaruś, kudy, dzie vialikimi, dzie drobnymi, pabiehli strumieni jaho idei, jakija ŭvasobilisia ŭ jaho vučniach. Jany ž buduć danosić jaho idei da svaich vučniaŭ, tyja, daść Boh, da svaich — i hetak budzie viečna…

Žyvie Biełaruś!

Michaś Tkačoŭ

(1942–1992) historyk, piedahoh, palityk. Napisaŭ dźvie sotni navukovych prac, ź ich 10 knih. Poŭnaja biblijahrafija praf. M.Tkačova źmieščanaja ŭ zborniku «Castrum, urbis et bellum» (Minsk, 2002). U 1972 jon abaraniŭ kandydackuju dysiertacyju na temu «Vajskovaje dojlidstva Biełarusi XIII–XVIII st. (na pomnikach paŭnočna‑zachodniaj i paŭdniova‑zachodniaj Biełarusi)». Praz 15 hadoŭ, u 1987, Michaś Tkačoŭ paśpiachova abaraniŭ doktarskuju dysiertacyju «Arhanizacyja abarony haradoŭ Biełarusi XIV–XVIII ctst.». Na padstavie hetych dysiertacyj stvaralisia papularnyja knihi. Heta «Zamki Biełarusi» (1‑ie vyd. 1977 na biełaruskaj movie, 2‑ie vyd. 1987 i 3‑ie vyd. 2002 — pa‑rasiejsku); «Abarončyja zbudavańni zachodnich ziamiel Biełarusi XIII–XVIII st." (1978); «Zamki i ludzi» (1991). U Zasnavalnik i kiraŭnik demakratyčnaha kłuba «Pachodnia» (Hrodna). Adzin z zasnavalnikaŭ BNF i BSDP (H).

Lavon Kaladzinski, Andrej Miacielski, Hienadź Siemiančuk

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj
ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru
«Našaj Nivy» ŭ TH