Nacyjanalnaja hieahrafija. Padmikolle i Mahiloŭskaje baroka
Kab adčuć duch Mahilova, abaviazkova treba spuścicca na Padmikolle i dajści da Mikolskaha manastyra — šedeŭra niepaŭtornaha architekturnaha stylu, piša Aleh Dźjačkoŭ.
Vid na Mikolski manastyr z Ratušy. Da 1943 hoda manastyr stajaŭ siarod ciesnaha staraśvieckaha kvartała. Fota Nadziei Bužan.
Kali ŭ Mahilovie, u Vierchnim horadzie, padyści da vała Hieorhija Kaniskaha i ad Ratušy pahladzieć na panaramu horada, to adkryjecca šyrokaja abałoń Dniapra sa staražytnymi pradmieściami. Adrazu za abarončym vałam vy pabačycie Padmikolle. Nazva pachodzić ad staražytnaha Mikolskaha pravasłaŭnaha manastyra.
Jaho architekturu nie zbłytaješ i nie zabudzieš: heta takoje śmiełaje spałučeńnie baroka i starabiełaruskich hatyčnych matyvaŭ.
Depositphotos.com by Markovskiy
Na hryvie
300—400 hadoŭ tamu Mahiloŭ byŭ samym zamožnym paśla Vilni horadam Biełarusi. Dniaproŭski handal rabiŭ jaho bahatym. Horad ros, na hary ŭžo nie źmiaščaŭsia.
Padmikolle pačało aktyŭna zasialacca ŭ pačatku XVI stahodździa, kali siudy pryjechała šmat žycharoŭ z roznych miastečak i asabliva z horada Smalenska. Voś jak pra heta paviedamlajecca ŭ Barkułabaŭskim letapisie:
«A tyja, što sieli na słabadzie, na Hryŭcy*, na bierazie Kaščavaha, kala Dziesiacinnaje carkvy, ich prodki sa Smalenska, pryšłyja smalanie: Haŭryła Drystun, Ivan Bialaj, Maksim dy mnohija inšyja, a taksama Aŭtuška Bahaty — hetyja ŭsie sa Smalenska pryjšli».
U XVI stahodździ tut sfarmiravaŭsia Pakroŭski pasad, jaki zajmaŭ terytoryju ad ručaja Dziebra da pravaha bieraha Dniapra. Jaho nazva pajšła ad Pakroŭskaj carkvy. U svaju čarhu pasad dzialiŭsia na niekalki «socień»: Kurdzianioŭskuju, Hryŭlanskuju, Piarechryścinskuju, Słabadskuju, Bieražskuju i Vyhanskuju — pa starych nazvach uročyščaŭ, u jakich stavili damy (Vyhan, Bierah, Hryva, Słabada).
Viadomy list karala Žyhimonta I ad 1525 hoda, dadzieny «smalanam Michaiłu i Ivanu ź ich tavaryšami i pasialiŭšymisia kala Mahileva na Hryŭcy miežy Struhi i Dniapra».
Da pačatku XVII stahodździa na Pakroŭskim pasadzie było kala 400 pryvatnych placaŭ. Isnavała ščylnaja sietka vulic: Padvalnaja (heta značyć, taja, jakaja prachodziła pad abarončym vałam), Piarechryścinskaja, Pakroŭskaja, Mikolskaja, StaraČarnihaŭskaja, Kurdzianioŭskaja, Kaściernia i inšyja.
Tut žyli ramieśniki i kupcy: dojlidy, harbary, pivavary, šaŭcy. U XVIII—XIX stahodździach na pasadzie žyli taksama Trubnickija — letapiscy Mahiloŭskaj chroniki.
Manastyr nie stajaŭ u čystym poli, jak ciapier. Siońnia, hledziačy na pustuju roŭniadź vyčyščanaha ekskavatarami pradmieścia, ciažka pavieryć, što sotni hadoŭ tut, na ciesnych vulicach bahataha horada na ŭskrajku Jeŭropy, viravała žyćcio.
Pasad amal całkam źnieśli niemcy ŭ 1943—1944 hadach. Rychtujučy horad da abarony suprać Čyrvonaj armii, niamieckaje kamandavańnie rasčyščała siektary abstrełu na podstupach da horada. A paśla vajny Padmikolle pastupova pieratvaryłasia ŭ zakinuty hłuchi huščar.
Až da 1960-ch hadoŭ Dniapro štohod mocna raźlivaŭsia, i Padmikolle mocna zataplałasia ŭ pavodku. Z zatoplenych vulic mahiloŭcy nikudy nie vysialalisia i žyli na haryščach, a pa vulicach pierasoŭvalisia na łodkach. Na peŭny čas častka horada pa viaśnie pieraŭtvarałasia ŭ Vieniecyju. Zabałočanaja terytoryja kala raki nazyvałasia Bałońnie (h. zn. abałoń). Kab možna było prajechać da mosta, praz Bałońnie prakładałasia hać. Kali vada spadała, žychary na hetaj uradlivaj ziamli sadzili aharody. Ciapier heta sanitarnaja zona vodazaboru harvodakanała.
Ale było i takoje ŭzvyšanaje miesca na pasadzie, tak zvanaja «hryva», jakoje nie zataplałasia ŭ čas raźlivu. Mienavita na hetym uzvyšeńni i byŭ pabudavany manastyr.
Pravasłaŭnaje baroka
Daŭniej-daŭniej Mikolskaja carkva isnavała ŭ Vierchnim horadzie. Pry hetym chramie ŭ 1607 hodzie nibyta vučyŭ dziaciej budučy pretendent u rasijskija cary Łžedźmitryj II.
U 1636 hodzie karol Uładzisłaŭ IV daŭ dazvoł kijeŭskamu mitrapalitu Piatru Mahile pabudavać na Hryŭlanskaj sotni novuju carkvu Śviatoha Mikałaja z pamiaškańniem dla manastyra. Inicyjataram budaŭnictva byli «šlachcič Makaviecki» i mahiloŭskija bratčyki. Spačatku paŭstała draŭlanaja, a ŭ 1672 hodzie — muravanaja carkva.
Ź ciaham času vakoł jaje vyras ceły kompleks Śviata-Mikolskaha manastyra: dźvie carkvy, zvanica i niekalki žyłych i haspadarčych budynkaŭ z muravanaj aharodžaj i bramaj. Pry manastyry dziejničali škoła i špital — tak nazyvali prytułak dla starych i niamohłych.
Śviata-Mikolskaja carkva — heta ŭnikalny pomnik u styli, jaki nazyvajuć «mahiloŭskim baroka».
Jaje frantony nadzvyčaj nahadvajuć frantony pravasłaŭnaj hatyčnaj carkvy-krepaści ŭ Muravancy Ščučynskaha rajona — takaja dzivosnaja pierajemnaść miž chramami, jakija raździalajuć sotnia hadoŭ i čatyry sotni kiłamietraŭ.
Reč u tym, što raniej chramy takoha typu byli i na ŭschodzie Biełarusi. Ale da našych dzion pravasłaŭnaja hotyka zachavałasia tolki ŭ Muravancy i Synkavičach Zelvienskaha rajona.
Mikolskaja carkva — trochapsidnaja kryžova-kupalnaja bazilika z vaśmihrannym śvietłavym barabanam. Nad siarodkryžžam znachodzicca masiŭny kupał. Dvuchviežavy hałoŭny fasad padobny na ikanastas: padzieleny karnizami na 3 haryzantalnyja jarusy, jakija azdoblenyja arkaturaj ź lapnym raślinnym arnamientam.
Nišy fasada ciapier upryhožanyja freskami — jany sučasnyja. U 1990-ja paličyli, što nišy stvaralisia dla fresak.
Interjer dvuma radami kałon dzielić prastoru chrama na try niefy.
Azdoba śviatyni — čatyrochjarusny ikanastas, zrobleny ŭ XVII stahodździ miascovymi majstrami ŭ technicy biełaruskaj abjomnaj rezi z pazałotaj, abo «flemskaj rezi». Lepšaha ŭzoru «flemskaj rezi» ŭ Biełarusi niama.
Čatyrochjarusny ikanastas Mikolskaj carkvy — šedeŭr biełaruskaj «flemskaj rezi». Fota Aleha Dźjačkova
Staražytnyja freskavyja rośpisy zachavalisia tolki častkova ŭ ałtarnaj častcy i ŭ śvietłavym barabanie. Samyja rannija rośpisy adnosiacca da druhoj pałovy XVII stahodździa — heta kampazicyja «Novazapavietnaja Trojca» i vyjavy jevanhielistaŭ na vietraziach na sklapieńniach kupała. Štości z fresak — XVIII stahodździa. U 1990-ja i 2000-ja rabilisia i sučasnyja rośpisy fasada i interjera.
Hety frahmient freski XVII stahodździa znajšli prosta na śmietniku ŭ Padmikolli. Ciapier jon zachoŭvajecca ŭ Muziei historyi Mahilova ŭ Ratušy.
«Astatniaje dakončyli śmialejšyja haradžanie sami»
U čas Paŭnočnaj vajny ŭ 1708 hodzie pa zahadzie cara Piatra I Mahiloŭ byŭ spaleny, mocna dastałasia i Mikolskamu manastyru. Što nie raściahnuli sałdaty Piatra, da taho prykłali ruku tutejšyja «nieabyjakavyja hramadzianie». Voś jak pra hetyja padziei paviedamlaje mahiloŭski letapisiec: «Kali kałmyki adbili carkvu Śviatoha Mikoły i pavyciahvali kufry, to niekatoryja z-za ahniu adjechali preč, a astatniaje dakončyli śmialejšyja haradžanie sami. Navat mikolskija papy i dziaki tady dobra ŭzbahacilisia… U carkvie Śviatoha Mikoły pahareli taksama azdobnyja i pryhožyja kupały. U samoj carkvie pahareli ŭsie chory i dźviery, začalisia byli hareć i łaŭki, ale ludzi łaŭki paraźbirali i ałtar abaranili. U zvanoŭ pahareli kałodki, a bolšy zvon, kali padaŭ na akno, stuknuŭsia ab poručni i mocna ad hetaha padzieńnia źvierchu patreskaŭsia».
U XVIII i XIX stahodździach manastyr padnaŭlali i dabudoŭvali. Tak, u 1798 hodzie paŭstała «ciopłaja» carkva ŭ honar Śviatoha Anufryja ŭ styli kłasicyzmu.
Pry ramoncie Mikolskaj carkvy ŭ pačatku 1990-ch tut znajšli čałaviečyja pareštki. Pakolki ŭ manastyry była turma NKVD, to ich adrazu paličyli achviarami savieckaha režymu. Čarapy i kostki pierazachavali ŭ asobna pabudavanaj kaplicy kala carkvy. Častku ich možna pabačyć ciapier pad škłom. Adnak apošnija daśledavańni navukoŭcaŭ dazvalajuć mierkavać, što častka pareštkaŭ naležyć ludziam, pachavanym u XVII—XVIII stahodździach. Z knihi «Śviato-Nikolskij žienskij monastyŕ h. Mohileva», 2011 hod
A ŭ XX stahodździ dla manastyra pačalisia ciažkija časy. U 1922 hodzie byli kanfiskavanyja ŭsie relihijnyja atrybuty, zroblenyja z zołata i srebra. A ŭ 1930-m sa zvanicy źniali ŭsie zvany.
Potym manastyr začynili, a jaho budynki byli prystasavanyja pad turmu NKVD. Paśla vajny tut raźmiaściłasia knižnaja baza. U 1954—1955 hadach unikalnyja freski Mikolskaj carkvy byli zamazanyja i atynkavanyja. Ale ŭžo ŭ 1972—1978 hadach peŭnuju častku fresak adkryli biełaruskija restaŭratary.
Manastyr byŭ viernuty viernikam tolki ŭ 1989 hodzie. Ciapier u manastyry — 17 pasłušnic na čale ź ihumieńniaj Jeŭfrasińniaj.
Čamu ž taki ŭnikalny pomnik architektury nie ŭ śpisie JUNIESKA? Heta niaprostaja sprava. Sučasny stan Mikolskaj carkvy nie zusim adpaviadaje vyhladu XVII stahodździa. Kab trapić u śpis JUNIESKA, treba adnavić aŭtentyčnyja freskavyja rośpisy i pieršapačatkovy vyhlad hałoŭnaha fasada.
Pakroŭskaja carkva
Pakroŭskuju carkvu adbudoŭvajuć na miescy jaje padmurkaŭ. Fota Aleha Dźjačkova
Ad Mikolskaha manastyra da Dniapra išli dźvie vialikija vulicy, Pakroŭskaja i Mikolskaja. Jany viali da Pakroŭskaj carkvy i kaścioła Śviatoha Antonija.
Pobač z Pakroŭskaj carkvoj była zvanica Archanioła Michaiła i Pakroŭski špital, kala jakoha ŭ 1661 hodzie pachavali častku vyrazanych mahiloŭcami maskoŭskich stralcoŭ.
«Para!» Paŭstańnie 1661 hoda, rekanstrukcyja ŭ Muziei historyi Mahilova. Fota Nadziei Bužan
Pakroŭskuju carkvu źnieśli ŭ 1950-ch hadach, a na miescy jaje padmurkaŭ uźviali reziervuar dla zachoŭvańnia vady dla vodakanała. Zachavalisia, adnak, padmurki zvanicy, što dazvoliła raspačać adbudovu i zvanicy, i carkvy.
Vid na chramy Padmikolla na malunku Napaleona Ordy. 1877 hod. Wikimedia Commons
Klaštary biernardzincaŭ i maryjavitak
Niedaloka ad Pakroŭskaj carkvy, na samym bierazie Dniapra, kala parachodnaj prystani, stajaŭ katalicki baročny klaštar biernardzincaŭ i kaścioł Śviatoha Antonija.
U 1930-ch klaštar pieradali NKVD pad majsterni. Budynak zhareŭ letam 1941-ha padčas abarony Mahilova i kančatkova byŭ źniesieny paśla vajny. Padmurki kaścioła zachavalisia, i ŭ budučyni jaho taksama možna budzie adnavić prosta na ich.
A voś katalicki klaštar maryjavitak byŭ draŭlany i da našaha času nie zachavaŭsia.
Školišča
Pamiž klaštaram biernardzincaŭ i abarončym vałam Vierchniaha horada žyli mahiloŭskija habrei, a ich kvartał nazyvaŭsia «Školišča», abo «Žydoŭskaje školišča» — tamu što tut znachodziŭsia chiedar, habrejskaja škoła. Sapraŭdnaj pierlinaj Školišča była draŭlanaja sinahoha XVII stahodździa. U XVIII stahodździ jaje azdobiŭ mastak sa Słucka Chaim bien Icchak Ajzek Siehał, pa adnoj ź viersij — pradzied Marka Šahała.
Vialikaja sinahoha na Školiščy była zbudavanaja ŭ typovym styli draŭlanych biełaruskich sinahoh. Ni adna ź vialikich draŭlanych sinahoh nie zachavałasia. Moža być, niekali ich adbudujuć? Z kalekcyi Davida Aleha Lisoŭskaha
U 1937 hodzie jaje začynili, a ŭ 1938-m razabrali na biarviony dla kałodziežaŭ.
Zachavalisia zamaloŭki rośpisaŭ hetaj sinahohi. Jany byli hienijalnyja, prosta płakać chočacca ad taho, jakija kulturnyja bahaćci Biełaruś straciła.
Rośpisy sinahohi sa Školišča zamalavaŭ El (Elijezier) Lisicki — vialiki avanhardyst, zasnavalnik suprematyzmu. U 1916-m jon jeździŭ pa Biełarusi, fiksujučy pomniki habrejskaj staražytnaści. Repradukcyi rośpisaŭ sa Školišča jon apublikuje ŭ 1923-m u Bierlinie. Pyag.gallery
Ciapier ad kolišniaha habrejskaha na Padmikolli zastałasia tolki nievialikaja adnapaviarchovaja muravanaja sinahoha pačatku XX stahodździa na vulicy Vialikaj Hramadzianskaj, 13.
Daniadaŭna vakoł manastyra zachoŭvalisia dzikija zaraśniki. Trysta krokaŭ ad centra horada — i ty pravalvaješsia ŭ huščary, pobač plaž… Ciapier usio heta akulturyli, raźbili park, taki rafinavany: ź viasielnymi łavačkami, spartyŭnymi trenažorami i avanhardysckimi skulpturami. Fota Aleha Dźjačkova
Rośpisy sinahohi sa Školišča zamalavaŭ El (Elijezier) Lisicki — vialiki avanhardyst, zasnavalnik suprematyzmu. U 1916-m jon jeździŭ pa Biełarusi, fiksujučy pomniki habrejskaj staražytnaści. Repradukcyi rośpisaŭ sa Školišča jon apublikuje ŭ 1923-m u Bierlinie. Lisicki byŭ adnym z zasnavalnikaŭ «Kułtur-lihie» — supołki, jakaja staviła na mecie stvareńnie «novaha jaŭrejskaha mastactva». Šmatviekavuju narodnuju tvorčaść jaŭrejaŭ, vyjaŭlenuju ŭ tym liku ŭ takim šedeŭry, jak rośpis Chałodnaj sinahohi ŭ Mahilovie, jon ličyŭ dokazam cyvilizacyjnaha prava jaŭrejskaha naroda na isnavańnie — va ŭmovach tatalnych tady antysiemityzmu i abvinavačvańniaŭ u parazityźmie.
Sinahoha na vulicy Vialikaja Hramadzianskaja, 13 — adzinaja, jakaja zachavałasia. Fota Aleha Dźjačkova
Vialikaja Hramadzianskaja
Vialikaja Hramadzianskaja vulica — hałoŭnaja vulica Pakroŭskaha pasadu — prachodzić praz usio Padmikolle i Školišča. Pry cary jana nazyvałasia Vialikaja Miaščanskaja, a ŭ časy Vialikaha Kniastva — Piarechryścinskaja. U 1706 hodzie mienavita pa hetaj vulicy paśla ahladu svajho vojska z «vielikoju aśsistiencijeiu oficierov Russkich, Niemieckich i Polskich panov» praz Alejnuju bramu ŭjazdžaŭ u Mahiloŭ maskoŭski car Piotr I.
Na hetaj vulicy ŭ 1930-ch hadach žyli krajaznaviec Daniła Vasileŭski i paet Jurka Haŭruk, pierakładčyk Uiljama Šekśpira na biełaruskuju.
Hieranim Filipovič. Tbm-mova.by
Na vulicy Vialikaj Hramadzianskaj naradziŭsia Hieranim Filipovič — čałaviek unikalnaj zachoplenaści i addanaści rodnamu horadu. Heta jon adšukaŭ aryhinał Mahiloŭskaj chroniki Trafima Surty i Trubnickich. A rankam 13 lipienia 1941 hoda ŭ jakaści supracoŭnika Mahiloŭskaha dziaržaŭnaha muzieja jon byŭ śviedkam vyvazu Kryža Jeŭfrasińni Połackaj supracoŭnikami Narkamata dziaržbiaśpieki SSSR z pamiaškańnia muzieja ŭ Rasiju. Zdajecca, jon byŭ apošnim biełarusam, jaki bačyŭ hetuju śviatyniu.
Aryhinał Statuta Vialikaha Kniastva Litoŭskaha možna pabačyć u Ratušy, u Muziei historyi Mahilova. Falijant u svoj čas vykupili dziakujučy namahańniam byłoha dyrektara muzieja Alaksieja Baciukova, z dapamohaj tahačasnaha studenta Andreja Radkova i navukoŭca Źmitra Jackieviča. Za viartańnie hetaj knihi ŭ Biełaruś jany byli pryznanyja «Asobami 2012 hoda» pa viersii «Našaj Nivy». Hrošy na vykup Statuta achviaravali kampanii Apparition, Alpari i tysiačy ludziej.
Unikalnaść Statuta z mahiloŭskaj Ratušy jašče i ŭ tym, što na jaho staroncy kala adnaho z artykułaŭ rukoj čałavieka XVIII stahodździa zroblenaja paznaka: «Biełaruski». Fota Nadziei Bužan
Mienavita na Vialikaj Hramadzianskaj u žniŭni 1956 hoda byŭ znojdzieny vialiki skarb z 3200 siarebranych maniet, schavany, imavierna, u burnyja 1650—1660-ja hady. Na Padmikolli prosta na ziamli časam znachodziacca niejmavierna kaštoŭnyja rečy. «Stuknieš piatkaj — vypadzie piatak», — kažuć pra takija miaściny. Dla «čornych kapačoŭ» tam zaŭsiody byŭ sapraŭdny palihon…
Kruča. Ź placoŭki pierad Ratušaj adkryvajecca krajavid, ad jakoha zajmaje duch. Fota Nadziei Bužan
Navat ciapier padčyščanaje, rafinavanaje Padmikolle — heta miesca, dzie možna pra ŭsio zabycca i pahruzicca ŭ atmaśfieru pazačasavaści.
