Pad kaho stvarałasia VKŁ
Takaja znajomaja nam siońnia nazva Vialikaje Kniastva Litoŭskaje na dźvieście hadoŭ maładziejšaja za samu tuju dziaržavu. Piša Aleh Dziarnovič.
Takaja znajomaja nam siońnia nazva Vialikaje Kniastva Litoŭskaje na dźvieście hadoŭ maładziejšaja za samu tuju dziaržavu.
Kali Litva była karaleŭstvam
Tytuł manarcha maje vialikaje simvaličnaje značeńnie. Heta publičnaja manifiestacyja statusu i, u peŭnym sensie, zamiežnapalityčnaj aryjentacyi. Naprykład, pieršych kijeŭskich kniazioŭ letapiscy časam nazyvali «kahanami», što śviedčyła pra mocnuju jašče poviaź ź iudziejami‑chazarami. Uładary litoŭskija ad samaha pačatku vymušanyja byli demanstravać prychilnaść da zachodniaha viektaru raźvićcia. Kab hulać na adnym palityčnym i vajskovym poli z Polščaj i kryžackimi Ordenami, treba było mieć ź imi roŭny status. Inakš, pa žorstkich zakonach tych časoŭ, susiedzi ŭsprymali b Litvu jak plamiony dzikunoŭ, vartyja tolki asimilacyi i vyniščeńnia.
Tamu Mindoŭh (hady kiravańnia 1250‑ia—1263), jaki stvaraŭ vakoł Navahradku novuju dziaržavu, chryścicca ŭ katalictva i ŭ 1253 h. karanujecca karaleŭskaj karonaj, dasłanaj Papam Inakiencijem IV. «Božaj miłaściu karol Litvy» — tak nazyvajuć Mindoŭha ŭ dakumientach jaho kancylaryi 1253—1261 hh. U svaju čarhu Papy Inakiencij IV i Alaksandr IV źviartalisia da Mindoŭha, jak da «najiaśniejšaha karala Litvy». Što charakterna, Papa nazyvaje Mindoŭha karalom i źviartajecca da jaho tak jašče da aficyjnaha karanavańnia, ale paśla chrostu. I paśla dziaržaŭnaha pieravarotu, kali zmoŭščyki Daŭmont, Taŭcivił i Traniata zabili Mindoŭha, Papa u adnym z aficyjnych listoŭ vykazvaje škadavańnie z nahody śmierci «našaha chryścijanskaha karala, zabitaha pahancami».
Nastupny etap: hiercahstva Litoŭskaje
Nastupnym kiraŭnikom dziaržavy, jaki stroha sačyŭ za paśladoŭnym užyvańniem svajho tytułu, byŭ Hiedymin (1316—1341). U aktach, jakija zychodziać ad jaho imia, jon pieršym ź litoŭskich kniazioŭ pačaŭ nazyvać siabie «karalom lićvinaŭ i rusinaŭ». Naprykład, dakory kryžakam, jakija admaŭlalisia vydać dźvie tysiačy źbiehłych u Orden śmierdaŭ, prychodzili za takim podpisam. Tak źviartalisia da kiraŭnika litoŭskaj dziaržavy zachodnija ŭładary i niamieckaja Hanza. U niamieckamoŭnaj karespandencyi Hiedymin padpisvajecca taksama «skaročanaj formułaj» — «karol litoŭcaŭ»: «konig van Lettouen».
Časam Hiedymin nazyvaŭsia «dux» — «kniaź» ci ŭ zachodniaj tradycyi — «hiercah». Hiercahstvy tady nie sastupali karaleŭstvam. Zhadajem zmahańnie Francuzskaha Karaleŭstva i Vialikaha Hiercahstva Burhundskaha.
Karaleŭski tytuł zredku ŭžyvaŭsia ŭ dypłamatyčnaj pierapiscy i paśla Hiedymina. Alhierd (1341—1377) byŭ «karalom Litvy», «vialikim karalom», ale taksama i «najvyšejšym kniaziem» i «vialikim kniaziem». Jahajła (1382—1391) jašče da chryščeńnia ŭ katalictva zvaŭsia «karalom», «vialikim karalom», «vialikim kniaziem», «najvyšejšym karalom», «najvyšejšym kniaziem». To bok vialikaj roźnicy miž «karalom» i «kniaziem» litoŭskija ŭładary tady nie bačyli.
Choć u susiedskich chronikach heta vyklikała błytaninu. Bo słovy kniaź/hiercah u roznych movach pa‑roznamu pierakładajucca. Kali starabiełaruskaja i polskaja terminałohija viedajuć tolki adnaho «kniazia» i «ksikcia», dyk u łacinie isnuje dva terminy — «princers» i «dux», jak i ŭ niamieckaj movie — «Fürst» i «Herzog».
Tytuł «karol lićvinaŭ» trymaŭsia naroŭni z «kniaziem» da Kreŭskaj unii (1385 h.), padčas jakoj Polšča i Litva zajavili pra intehracyjnyja pamknieńni. Adrazu ž paśla jaje termin «konig» («karol») u dačynieńni da vialikaha kniazia litoŭskaha pierastaje ŭžyvacca ŭ niamieckamoŭnych krynicach. Vyklučeńnie — kali vialiki kniaź byŭ adnačasova i polskim karalom, jak Jahajła.
Ledź nie stali Polskim karaleŭstvam
U łacinskich aktach jašče do chrostu Jahajłu nazyvajuć «dux». U dalejšym — «supremus dux» («najvialikšy kniaź»), a ad siaredziny 1386 h. ustaloŭvajecca termin «princers» («vaładar»), a «dux» źnikaje. «Rrincers» — heta bolej, čym «dux», ale ž mieniej, čym «rex» («karol»). Funkcyjaj «princers» było adroźnieńnie Jahajły ad padlehłych jamu lićvinskich kniazioŭ. Źjaŭleńnie tytułu «princers» mahło vykonvać rolu «kampiensacyi» za spynieńnie ŭžyvańnia terminu «karol» da kiraŭnika Litoŭskaj dziaržavy.
Ciapier, paśla Kreva, chryščeńnia i karanacyi, Jahajła staŭ «karalom Polščy, najvyšejšym kniaziem litoŭskim i dziedzičam ruskim». Ź jurydyčnaha punktu hledžańnia punkty Kreŭskaj damovy praduhledžvali inkarparacyju Litoŭska‑Biełaruskaj dziaržavy ŭ skład Polskaj Karony. Ale na praktycy ažyćciavić «intehracyju» nie ŭdałosia. Dziakujučy aktyŭnaści hramadskich siłaŭ kraju, niezadavolenych umovami, jakija prapanavaŭ polski bok, pahłynańnie dziaržavy našych prodkaŭ Polščaj tak i zastałosia na papiery.
Jaki kniaź vialikšy?
Litoŭskija niezaležnickija pamknieńni ŭvasablaŭ Vitaŭt. Dakładniej, vykarystoŭvaŭ ich u baraćbie za ŭładu z stryječnym bratam Jahajłam, karalom i «najvyšejšym kniaziem». U 1392 h. apošni byŭ zmušany pieradać Vitaŭtu kantrol nad litoŭska‑ruskimi ziemlami, ale zvaŭsia Vitaŭt prosta «kniaziem». «Vialikim kniaziem» jon staŭ siabie nazyvać ad studzienia 1401 h. Tady ŭ Vilni była padpisanaja Vilenska‑Radamskaja unija. Hety akt pryznavaŭ palityčnuju asobnaść Litoŭskaha kniastva da śmierci Vitaŭta. Paśla jaje ŭłada musiła pierajści da Jahajły ci jaho pierajemnikaŭ. Krakaŭ pryznavaŭ aficyjny tytuł Vitaŭta, ale i toj vymušany byŭ pajści na značnyja sastupki — palityčnaja vaha Vilni padupała paśla katastrofy na Vorskle (1399 h.), dzie tatary vysiekli bolšuju častku litoŭska‑ruskaha vojska.
I ŭsio ž braty‑kniazi nie pierastavali spračacca pra svaje pravy na kniastva i svoj status u im. Sahnuć Jahajłu Vitaŭt zmoh tolki paśla Hrunvaldu. U 1411 h. asobnym aktam Jahajła aficyjna pryznaŭ za Vitaŭtam tytuł «magnus dux» («vialiki kniaź»). Polski karol farmalna zastaŭsia suvierenam dziaržavy — «princeps», a termin «dux» źnik ź jaho tytułu.
Vitaŭt nie dumaŭ spyniacca na hetym. Nastupnaj svajoj zadačaj jon bačyŭ atrymańnie karaleŭskaj karony, roŭnaj Jahajłavaj. A tam — chto viedaje: mahutnaść litoŭska‑ruskaha kniastva raście, Jahajła stareje… Adnak karona Vitaŭta, jakuju vieźli z Rymu, «zhubiłasia» na polskich darohach. I ŭsio ž, dziakujučy tym sprobam vialikaha kniazia, jaho dziaržava zajmieła narešcie aficyjnuju nazvu.
Dzień narodzinaŭ VKŁ
Jašče i paśla Kreŭskaj unii ŭ dakumientach jaje nazyvajuć i terra Letouie et Russie, i terra Lithuaniae, i terrae Litwania et Russia (ziamla litoŭcaŭ i rusinaŭ; ziamla Litoŭskaja; Litoŭskaja i Ruskaja ziamla)… Ale ž usio heta — apisalnyja nazvy, ale nie aficyjny tytuł dziaržavy!
Tolki ŭ 1419 h. u sumiesnym dakumiencie Jahajły i Vitaŭta sustrakajecca nazva «ducatus Litwanie» («kniastva Litoŭskaje»). A tytuł dziaržavy «Magnus Ducatus» («Vialikaje Kniastva») upieršyniu byŭ zapisany tolki 2 studzienia 1430 h. u adnym z aktaŭ, składzienych jakraz u toj čas, kali Vitaŭt čakaŭ litoŭskuju karaleŭskuju karonu. I dalej pačaŭ vykarystoŭ¬vacca rehularna.
Faktyčna, tytuł dziaržavy byŭ utvorany ad tytułu vialikaha kniazia Vitaŭta. Vychodzić, pad jaho, pad uładara ź jahonymi ambicyjami i pravami, farmavałasia dziaržava.
U 1411 h. tytuł «vialiki kniaź» vykonvaŭ funkcyju adroźnieńnia Vitaŭta ad inšych kniazioŭ dziaržavy i nie byŭ jašče ŭ poŭnym sensie tytułam manarcha. Tolki z 1430 h. tytuł «vialiki kniaź» stanovicca kančatkova adpaviednym tytułu dziaržavy, nazva jakoj paŭstaje ŭ toj formie, jakaja nam siońnia tak znajomaja — Vialikaje Kniastva Litoŭskaje.
