«Jaho psieŭdanim byŭ navat zapisany ŭ pašparcie». Niekalki historyj pra tvory Kandrata Krapivy, jakomu siońnia 125 hadoŭ
125 hadoŭ tamu naradziŭsia znakamity biełaruski bajkapisiec, nahadvaje «Źviazda».
«Chto sustreŭsia byŭ sa mnoju,
Dakranuŭsia raz ci dva,
Dyk toj viedaje ŭžo, chto ja:
Ja — piakučka-krapiva».
Hety vierš abviaščaŭ źjaŭleńnie biełaruskaha bajkapisca ź piakučym psieŭdanimam. Choć padletkam, padčas navučańnia ŭ Kojdanaŭskaj vučelni, toj byŭ pierakanany, što sapraŭdnaja paezija — heta vieršy pra «suśvietnuju tuhu». I sam sačyniaŭ pad Lermantava. Kab z redakcyi časopisa «Žizń dla vsiech» nie dasłali kiepski vodhuk, chto viedaje, ci nadoŭha taja tuha ŭ tvorčaści zaciahnułasia b? Paśla lista z redakcyi juny aŭtar nie braŭsia za piaro cełych vosiem hadoŭ.
Zvali jaho Kandrat Atrachovič. Ale, jak uspaminaje ŭnučka, Alena Atrachovič, «Jaho litaraturny psieŭdanim — Krapiva — nastolki adbiŭsia ŭ śviadomaści čytačoŭ, nastolki ščylna «prykleiŭsia» da jaho asoby, što znajomyja i siabry našaj siamji ŭsich nas, jaho rodnych, nazyvali dy i dahetul nazyvajuć «krapivami»… Psieŭdanim dzieda byŭ zapisany ŭ jaho pašparcie.
Vyhladała heta tak: «Atrachovič Kandrat Kandratavič (Kandrat Krapiva)».
Davajcie ž pačniem z historyi tvora, u jakim upieršyniu prahučaŭ psieŭdanim.
«Krapiva»
Zdaryłasia heta 16 śniežnia 1922 hoda, kali byŭ napisany prahramny vierš «Krapiva». Voś što raskazvaje ŭnučka:
«Dzied adznačyŭ, što ŭ jaho było niekalki pryčyn. Ułasnaje proźvišča padavałasia jamu niazručnym dla vymaŭleńnia, jon mierkavaŭ, što čytač jaho paprostu nie zapomnić. Vyrašyŭ «prykrycca» psieŭdanimam. Peŭnaha prykryćcia patrabavaŭ i satyryčny kirunak vieršaŭ, bo ŭ ich časam byli źmieščany sapraŭdnyja imiony. Čamu abraŭ raślinny psieŭdanim? Byŭ małady, tolki ŭvajšoŭ u litaraturnyja koły, i, mahčyma, paŭpłyvaŭ prykład takich aŭtarytetaŭ, jak Jakub Kołas i Janka Kupała. A čamu ŭziaŭ psieŭdanim taki prosty? «Dyk ja ž i sam prosty,— kazaŭ dzied, — sielanin, ad ziamli». Niejak, pryjechaŭšy na dziedavu radzimu ŭ viosku Nizok, ubačyła ja na bierazie raki Usy hustyja zaraśniki sapraŭdnaj, nizoŭskaj krapivy i padumała: voś čamu mienavita Krapiva».
U pieršapačatkovym varyjancie pačatak vierša hučaŭ tak:
«Nie ciahnuś ja za Čarotam
I Kupale nie raŭnia»…
Praź niekatory čas heta vypraviłasia na chrestamatyjnaje:
«Ja ŭ mastackim aharodzie
Tolki marnaja trava.
A jakaja? Śmiech, dyj hodzie:
Ja — piakučka-krapiva.
Ja rastu voś tut pad płotam
I nie tak daŭno ŭzyšła,
A ŭžo mnohim abarmotam
Ruki-nohi papiakła».
«Sava, asioł i sonca»
«Sava latała panačy,
Z saboju ptuškam śmierć nasiła,
Chaŭturny śpieŭ im piejučy, —
Sama tam drała ich,
sama ž i hałasiła».
U 1927 hodzie ŭ pieršym numary almanacha «Uzvyšša» była nadrukavanaja bajka Kandrata Krapivy «Sava, asioł i sonca». Jak pisaŭ u emihracyi krytyk Anton Adamovič: «U joj niedvuznačna pakazvajecca balšavizm u vobrazie savy». A voś u vobrazie Asła, jaki sprabuje zachilić vušami sonca, kab dapamahčy savie nie ślepnuć i ŭdzień drać ptušak, Adamovič bačyŭ «vielmi dakładny i žyvy partret» viadomaha kamunistyčnaha dziejača Źmitra Žyłunoviča, jon ža — biełaruski paet Ciška Hartny.
«Uzvyšša» było razhromlenaje, amal usie jaho siabry represavanyja. U zbornik 1932 hoda bajka była ŭklučanaja aŭtaram u pieraroblenym varyjancie — źjaviłasia kancoŭka, jakaja tłumačyła, što paema skiravanaja suprać złydniaŭ-kapitalistaŭ.
Z synam Barysam
«Chviados — Čyrvony nos»
U 1930 hodzie źjaŭlajecca paema Kandrata Krapivy «Chviados — Čyrvony nos». Jaje siužet pieraklikajecca z «Kłapom» Majakoŭskaha. Hałoŭny hieroj tak pierapiŭ, što… zaśpirtavaŭsia i ačomaŭsia ŭ šklanoj skryncy ŭ muziei tolki praz sto hadoŭ. Chviados apynuŭsia ŭ kamunistyčnaj budučyni, kali ŭvieś śviet havoryć na adnoj usieziamnoj movie, a inšyja movy zachoŭvajucca ŭ jakaści dyjalektaŭ. Haspadarka na ŭsioj ziamli taksama adna, tolki ŭ kožnaha rehijona svaja śpiecyfikacyja. Biełaruś u hetaj śvietłaj budučyni haduje śviniej i vyroščvaje sady. «Skroź elektryka słuhuje», ludzi lotajuć na aŭtakryłach i jeździać na ruchomych tratuarach. U paemie šmat patajemnych sensaŭ. A hałoŭnaje — u joj parodyi na viadomych piśmieńnikaŭ. Naprykład, Chviados Čyrvony nos — heta Paŭluk Šukajła, ekscentryčny šumlivy paet i krytyk, ź jakim Krapiva varahavaŭ. Nie zabyvajecca aŭtar i na siabie, i na taho ž Cišku Hartnaha. Kali Chviados lacić na aŭtakryłach nad Biełaruśsiu, kamientuje ŭbačanaje tak:
«Voś N-i-z-o-k — radzima Trusa.
Žyŭ taki paet-junak,
Byŭ viasioły dy zdarovy,
Paviančała śmierć, adnak,
Junaka viankom łaŭrovym.
A jašče skažycie — vy
Nie čytali Krapivy?
Nie zdarałasia nikoli?
A ja znaŭ jaho davoli.
Jon taksama z hetaj vioski,
Šmat pisaŭ ab spravach boskich.
Čuć my ź im nie siabravali ž,
Na Padchlupinskaj žyli,
Choć jon drenny byŭ tavaryš —
Nastupaŭ na mazali.
Voś K-a-p-y-ł-. Śvinarnik baču.
Čuju muzyku śviniaču.
Tut, mnie pomnicca, j daŭniej
Dobrych šmat było śviniej,
Žarabcy byli, paety —
Pładavity horad hety.
Z Kapyla takaja šyška,
Jak, naprykład, Hartny Ciška.
Praz nachiły da dyskusij
Dy praz «treski»,
dy praz «chvali»
Jaho ŭ nas na Biełarusi
Niby łysaha ŭsie znali.
Jon to j byŭ nie kučaravy,
Kamlavaty, nievysoki,
Dziela spravy, dziela słavy
Ŭ vydaviectvie cisnuŭ «soki».
«Treski i «chvali» — namiok na apaviadańnie Ciški Hartnaha «Treski na chvalach», «soki» — heta jaho daŭžezny, u niekalkich častkach, sacyjalna-bytavy raman «Soki caliny», jaki ćvialili za nudoćcie.
Paemu Kandrat Krapiva nie raz redahavaŭ, prybirajučy namioki i imiony.
«Chto śmiajecca apošnim»
Cikavaja historyja i ŭ hetaj pjesy… Mienavita jaje abrali dla pakazu padčas Dekady biełaruskaha mastactva ŭ Maskvie ŭ 1940 hodzie. Kamiedyja vostrasatyryčnaja i aktualnaja, bo ŭ joj adlustravałasia padazronaja atmaśfiera času represij. Navukovym instytutam kiruje nachabny i małapiśmienny prystasavaniec Harłachvacki, jaki choča źniščyć talenavitaha vučonaha Čarnavusa. U instytut vypadkova zajšoŭ čałaviek u formie NKUS — i Harłachvacki puskaje plotku, što «orhany» zacikavilisia «voraham naroda» Čarnavusam… Imhnienna ad navukoŭca advaročvajucca ŭsie. Admaŭlajucca dapuskać da lekcyj, drukavać jaho knihi… Dačka-studentka — pad pahrozaj vyklučeńnia. U pjesy, zrazumieła, chepi-end — dziakujučy pryncypovaj moładzi, pilnamu partorhu i pastanovie CK VKP(b) «Ab pamyłkach partarhanizacyj pry vyklučeńni kamunistaŭ z partyi…».
Premjera adbyłasia 16 kastryčnika 1939 hoda ŭ Pieršym biełaruskim dziaržaŭnym teatry, ale ni ŭ adnoj haziecie nie źjaviłasia vodhuku. Čamu vybrali padazrony tvor dla Maskvy? Byŭ zakaz pakazać sučasnuju Biełaruś, nu i vyśmiejvańnie navukovaj intelihiencyi mahło spadabacca.
Padčas čytki ŭ minskim hateli «Jeŭropa» načalniku ŭpraŭleńnia pa spravach mastactvaŭ pry SNK SSSR Chrapčanku pjesa nie spadabałasia, jon nazvaŭ jaje paskvilem i kateharyčna zabaraniŭ vieźci ŭ Maskvu. Režysior Rachlenka patelefanavaŭ pieršamu sakrataru CK Pancielajmonu Panamarenku, toj pryznačyŭ čytku ŭ dvanaccać nočy ŭ svaim kabiniecie. Pjesa była ŭchvalenaja. Dobra, što Krapiva nie ahučvaŭ pjesu sam — pa vodhukach taho ž Rachlenki, rabiŭ jon heta tak manatonna, što słuchačy zasynali navat padčas samych viasiołych scen.
Śpiektakl u Maskvie prajšoŭ tryumfalna, Krapiva atrymaŭ orden Lenina, a ŭ 1941-m — Stalinskuju premiju. U biełaruski falkłor nazaŭsiody ŭvajšoŭ «śvintus hrandyjozus», albo «mamantavaja śvińnia», — falšyvaje adkryćcio Harłachvackaha.
«Proba ahniom»
Padčas Vialikaj Ajčynnaj vajny Krapiva atrymaŭ list ad adnapałčanina svajho syna, Barysa, što toj hieraična zahinuŭ na froncie pad Stalinhradam. Piśmieńnik pabajaŭsia havaryć žoncy Alenie… Schavaŭ list u kišeniu, vaziŭ z saboju. U hety čas Druhi biełaruski teatr (BDT-2), jaki evakuiravaŭsia va Uralsk, staviŭ pjesu Kandrata Krapivy, tolki što im skončanuju, — «Proba ahniom». Dramaturh z žonkaj pajechali na premjeru.
Napiaredadni premjery, na dośvitku, žonka vyrašyła pamyć himnaściorku Krapivy, z kišeni vypaŭ patrapany frantavy «trochkutničak». Tak i daviedałasia, što jaje Boryka ŭžo paŭhoda, jak niama.
A što datyčycca pjesy, dyk Alena Atrachovič kaža nastupnaje:
«Adzin z hałoŭnych hierojaŭ tvora Barys Pierahud — małady lejtenant, amal chłapčuk. Emacyjanalny, čuły, cnatlivy, vysakarodny. Pieračytvajučy dramu «Proba ahniom» jašče i jašče raz, ja ŭśviedamlaju, što ŭ vobrazie hetaha lejtenanta Kandrat Krapiva ŭvasobiŭ svajho syna. Pa-pieršaje, hieroju pjesy aŭtar daŭ imia syna — Barys. Pa-druhoje, hieroj — raźviedčyk, syn taksama niekatory čas na froncie byŭ kamandziram raźviedhrupy. Da taho ž abodva jany blizkija pa ŭzroście, pa čałaviečych jakaściach i rysach charaktaru. Kali dzied rabiŭ kančatkovuju redakcyju pjesy, jaho syn Barys užo zahinuŭ. Ale ŭ pjesie jon paśla ciažkich bajoŭ zastaŭsia žyvy. Nazaŭsiody».
Možacie ŭjavić, ź jakimi pačućciami hladzieli Krapiva i jaho žonka premjeru va Uralsku!
«Brama nieŭmiručaści»
Daŭžej za ŭsio pisałasia daścipnaja kamiedyja «Brama nieŭmiručaści»… Pačaŭ jaje Krapiva ŭ 1960-ch, zakončyŭ u 1972-m. U 1964-m pieražyŭ jašče adno hora: pajšła z žyćcia paśla ciažkaj chvaroby žonka. Dyk voś, jak śćviardžaje ŭnučka Krapivy, u «Bramie nieŭmiručaści» «jość asobnyja epizody, jakija datyčacca žyćcia hałoŭnaha hieroja i jaho žonki, ich adnosin, dzie ŭ vobraznaj apasrodkavanaj formie ŭvasablajucca aŭtabijahrafičnyja momanty žyćcia aŭtara. Vybar hałoŭnaha hieroja — admovicca ad nieŭmiručaści i zastacca sa svajoj žonkaj, jakaja pavodle stanu zdaroŭja nie moža być nieŭmiručaj, — vobrazna adlustroŭvaje rašeńnie samoha Kandrata Kandrataviča zastacca viernym svajoj Alenie Kanstancinaŭnie, navat paśla jaje adychodu z žyćcia».
Cikava, što ŭžo paśla śmierci aŭtara ŭ jahonym stale byli znojdzienyja staronki sa scenaj, jakaja nie ŭvajšła ŭ pjesu. Voś uryvačak:
«Barys Piatrovič (naciskaje knopku zvanka. Uvachodzić sakratarka): Chto tam jašče prahnie nieŭmiručaści?
Sakratarka: Piśmieńnik.
Barys Piatrovič: Jaki piśmieńnik?
Sakratarka: Suśvietny.
Barys Piatrovič: Suśvietny? Sprava surjoznaja. A adkul vy viedajecie, što jon suśvietny?
Sakratarka: Jon sam skazaŭ.
Barys Piatrovič: Narodny?
Sakratarka: Hetaha nie havaryŭ. Ale kali suśvietny, to napeŭna ž narodny.
Barys Piatrovič: Heta jašče nieviadoma.
Sakratarka: Suśvietny ž bolšy čym narodny.
Barys Piatrovič: Bačycie, zvańnie narodnaha prysvojvaje Viarchoŭny Saviet, a suśvietnaha kožny sam sabie moža prysvoić. Suśvietny… Jak byccam niešta znajomaje… A, uspomniŭ, jość taki: Maciej Suśvietny».
«Zahadki dzieda Kandrata»
Kali Kandratu Krapivie spoŭniłasia 90 hadoŭ, vyjšła jaho pieršaja i adzinaja knižka dla dziaciej — «Zahadki dzieda Kandrata». Źjaviłasia jana na śviet dziakujučy praŭnučcy Varvary. Jak taja ŭspaminaje, «Pakul była ja zusim maleńkaja, to, pačuŭšy, što pradzied Kandrat — doktar (a jon byŭ doktar navuk), dumała, što ŭrač. Ale kali krychu parazumnieła, to ŭśviadomiła, što jon nie ŭrač, a doktar fiłałahičnych navuk. Pačała raspytvać jaho, što takoje fiłałohija. I voś padčas takich ź im razmoŭ zachapiŭ mianie pradzied hulnioj sa słovami. Dy jak zachapiŭ! Niekatory čas ja prosta «dastavała» jaho z hetym. Davaj hulać u słovy, i ŭsio tut. Tak było cikava, što spynicca nie mahła. A jon prydumvaŭ dla mianie roznyja vielmi cikavyja hulni z zahadkami pra słovy. A paśla, vidać, vyrašyŭ, što takija zahadki buduć cikavyja nie tolki dla jaho praŭnučki, ale i dla inšych dziaciej. I zapisaŭ tyja zahadki, što prydumvaŭ dla našych «hulniaŭ u słovy».
