Udava i hienierały. Jak pała dyktatura na Filipinach
Filipinskaja Žoŭtaja revalucyja stała mahčymaj, dziakujučy addanaści Karason Akina, vystupu armii i cisku zamiežnaha sponsara dyktatury, piša Andrej Akuška.
Prezident Karason Akina i hienierał Fidel Ramas. 1987 hod. Fota: newsflash.org
Respublika Filipiny — adzinaja ŭ Azii kraina ź pieravažna chryścijanskim, katalickim nasielnictvam taksama prajšła praź pieryjad dyktatury. Ciapier mnohija krainy Paŭdniova-Uschodniaj Azii raźvivajucca jak demakratyi. A na miažy 70-ch i 80-ch hadoŭ XX stahodździa ŭ hetym rehijonie amal nie było demakratyčnych krain — akramia samaj vysokaraźvitaj, Japonii.
Viartannie emihranta
U 1983-m znakavy praciŭnik filipinskaj dyktatury — były sienatar, kiraŭnik Libieralnaj partyi — Bienihna Akina viarnuŭsia na radzimu z emihracyi, z ZŠA. Ułady papiaredzili Akina: u vypadku viartańnia jon budzie aryštavany prosta ŭ aeraporcie i adpravicca ŭ turmu dasiedžvać termin.
Tryma hadami raniej Akina adpuścili ŭ ZŠA adnaŭlacca paśla pieraniesienaha ŭ turmie infarktu. Tam jon i zavis. Čytaŭ lekcyi, hurtavaŭ dyjasparu.
Akina byŭ zahartavany palityčny bajec. Pierad emihracyjaj jon pravioŭ u turmie 8 hadoŭ, atrymaŭ śmiarotny prysud, nie złamaŭsia… Heta byli žorstkija časy, ciapier palityčnaja baraćba našmat bolš travajednaja va ŭsim śviecie.
Akina vyrašyŭ: para viartacca. U emihracyi jamu było nudna, a dyktatura jaŭna dychała na ładan: i ekanomika, i hramadstva chistalisia.
Na toj momant dyktatar Fierdynand Markas kiravaŭ Filipinami ŭžo 18 hadoŭ.
U 1965 hodzie, kali Markas demakratyčnym šlacham pryjšoŭ da ŭłady, ekanomika Filipin chutka rasła. Ale sacyjalnaja śfiera pravisała, i novy prezident abiacaŭ heta źmianić. U svoj pieršy termin jon zrabiŭ bolš dastupnymi adukacyju i miedycynu, raspačaŭ vialiki prajekt pa budaŭnictvie daroh, kab źjadnać asnoŭnyja astravy Filipinskaha archipiełaha — ich 7641.
U vyniku Markas staŭ pieršym u historyi prezidentam krainy, jakomu ŭdałosia pieraabracca na druhi termin. Ale dalej pryjšłosia ciažka: jon nabraŭ šmat kredytaŭ, i ekanomika apynułasia na krai prorvy, trymajučysia tolki dziakujučy zamiežnaj padtrymcy — hrašam Mižnarodnaha valutnaha fondu i ZŠA.
Abrany na druhi termin prezident Fierdynand Markas prysiahaje filipincam. 1969 hod. Fota: wikimedia.commons
Masavyja pratesty suprać inflacyi, skaračeńnia sacyjalnych prahram i dyktatarskich zamašak raspačalisia ŭ 1970-m. Kab spynić ich, u vieraśni 1972-ha Markas uvioŭ vajennaje stanovišča. Tady pasadzili i Akina. Vajennaje stanovišča pratrymałasia cełych vosiem hadoŭ. Za hetyja časy zamiežny doŭh krainy vyras u cełych 11 razoŭ.
Hienierały sami
Tysiača śpiecnazaŭcaŭ i bajcoŭ Unutranych vojskaŭ čakali sienatara Akina ŭ aeraporcie, kab aryštavać. Ale ŭ turmu Akina nie trapiŭ. Jak tolki jaho vyvieli na trap samalota, prahučali streły. Spačatku — adzin, paśla — čerhami. Aeraport, Azija, čałaviečy vulej, zdavałasia b, ale voś ža, byvaje, nichto čužy — ni reparciory, jakija supravadžali Akina na borcie rejsa z Tajbeja, ni supracoŭniki aeraportavych słužbaŭ — nie bačyŭ, chto kankretna streliŭ u patylicu Akina, niby pryvodziačy ŭ vykanańnie śmiarotny prysud.
Aficyjnaja viersija była takaja: u Akina vystraliŭ svoj ža, apazicyjanier, ale radykał, kamunist, jaki chavaŭsia pad trapam. Hetaha apazicyjaniera tut ža, na miescy, sałdaty zrašecili z aŭtamataŭ — stralali pa im niekalki chvilin.
Paźniej budzie rasśledavańnie, i jano vyjavić, što nijaki nie apazicyjanier, nie radykał, kaniečnie ž, a sami siłaviki, vialikaja ich hrupa, arhanizavali zabojstva Akina. Jany, u tym liku hienierały, siaduć u turmu na 22 hady, pryčym heta zdarycca jašče pry kiravańni Markasa. Dyktatar nibyta byŭ ni pry čym, uvohule, chvareŭ u toj momant.
Dokazaŭ taho, što zahad addaŭ mienavita Markas, dahetul niama. Moža, jon i nie addavaŭ zahadu. Hienierały sami rašyli.
Jak jana zastałasia žyvoju?
Usie dzieviać dzion, pakul ludzi raźvitvalisia ź sienataram Akina, jon lažaŭ u trunie nieprycharošany, ź nienakrytaj dzirkaj ad kuli ŭ hałavie. Heta była vola jaho mamy: «Chaj usie bačać, što vyrabili z maim synam!»
Karason Akina, udava sienatara Bienihna, i piaciora ich dziaciej prylacieli na pachavańnie z ZŠA. Dva miljony čałaviek sabralisia na raźvitańnie, mnohija z žoŭtymi stužkami, simvałam pamiaci. Z hetaha pachavańnia, z hetaha pachodu za trunoju i pačałasia papularnaść Karason — pa-ispansku «Karason» značyć «serca» — Akina.
Karason zastaniecca na radzimie.
Karabiel dyktatury praciahvaŭ płavańnie, ale praciokaŭ rabiłasia ŭsio bolš.
Letam 1985-ha, praz dva hady paśla zabojstva Akina, amierykanskija žurnalisty raskapali, što Markas i jaho žonka Imielda vałodajuć darahoj nieruchomaściu ŭ ZŠA. Byŭ skandał. Paralelna raskryłasia, što filipinski dyktatar schłusiŭ pra svaje hierojstvy padčas Druhoj suśvietnaj vajny, a jahony baćka supracoŭničaŭ ź japonskimi akupantami.
U takich abstavinach Karason Akina vyłučyła svaju kandydaturu na daterminovyja vybary 1986 hoda.
Karason Akina nie ŭdzielničała ŭ palitycy, ale varyłasia ŭ joj. Jana vyrasła ŭ siamji palityka, bahataha ziemleŭłaśnika i doŭhi čas žyła kłopatami i tryvohami muža.
Dziaržaŭnyja ŚMI vyśmiejvali jaje jak chatniuju haspadyniu biez dośviedu kiravańnia. Ale jaje pramovy stanavilisia ŭsio bolš źmiastoŭnymi, a hołas — upeŭnienym. Jana vyhadna adroźnivałasia ad inšych lidaraŭ apazicyi, kožny ź jakich sprabavaŭ ciahnuć koŭdru na siabie.
Čamu jaje nie zabili taksama? Jość hipoteza, što ad hetaha Markasa stroha zaścierahli amierykancy, sponsary režymu, dumku ich dyktatar nie moh ihnaravać. Dla ZŠA i Bienihna, i Karason Akina byli prymalnaj apazicyjaj, harantyjaj, što ŭ vypadku źmieny ŭłady krainaj nie avałodajuć prychilniki SSSR — tady išła chałodnaja vajna.
Jaŭka na vybarach była vysokaj — 79% vybarščykaŭ. Aficyjna heta mienš, čym na vybarach 1981-ha. Ale naziralniki zaŭvažali, što vizualna ludziej na ŭčastkach było bolš, čym u minułyja hady.
Aficery troch vypuskaŭ
1986-ha. 15 lutaha Centrvybarkam abviaściŭ Markasa pieramožcam. U adkaz Karason sabrała vialiki mitynh. Sotni tysiač filipincaŭ vyjšli na manilski anałah minskaha druhoha kalca — Epifanio de los Santos Avenue (skaročana EDSA, tamu padziei časam kličuć «revalucyjaj EDSA»). U płanie Akina byli całkam mirnyja zakliki: nie płacić padatki i nie rabić kamunalnyja płaciažy, nie nabyvać tavary ŭ kampanij, źviazanych z dyktataram.
Na bok Akina ŭstaŭ Katalicki kaścioł, vielmi pavažany na Filipinach. Kardynał Rykarda Vidal nazvaŭ vyniki vybaraŭ «niespraviadlivymi». Jon skazaŭ, što kožny filipiniec pavinien sam vyrašyć, što rabić dalej. I dadaŭ, što Carkva z rašeńniem užo vyznačyłasia: jana budzie zmahacca suprać chłuśni.
Chto viedaje, ci ŭdałosia b pavalić Markasa takim «doŭhim šlacham». Ale ŭsio pajšło inakš. U armii na momant vybaraŭ isnavała hrupa maładych aficeraŭ, jakija nie prymali realij dyktatury i padumvali pra rašučy mietad pieramien. U ich była zaduma šturmu prezidenckaha pałaca. Maładyja aficery nazyvali siabie «Rucham za reformy siłavych struktur», jaki nahadvaŭ partuhalski «Ruch kapitanaŭ» (čytajcie pra partuhalskuju revalucyju hvaździkoŭ u №8/2020 «Našaj historyi»). Heta było nievialikaje koła siabroŭ: u hetyja hrupy abjadnalisia aficery troch vypuskaŭ Vajskovaj akademii, na momant vybaraŭ im było pa 37, 36 i 30 hadoŭ. Ale im niefarmalna, z usioj hienieralskaj chitraściu, spryjaŭ ministr abarony.
Pavarotnym momantam Žoŭtaj revalucyi stała niečakanaja zajava 32 techničnych supracoŭnikaŭ, kampjutarnych administrataraŭ Centrvybarkama Filipin. Jany ŭ žyvym efiry zajavili pra toje, što vybary nasamreč byli nachabna sfalsifikavanyja. Padbiła ich na taki ŭčynak Linda Kapunan — žonka adnaho z maładych «aficeraŭ za reformy».
Markas jašče paśpieŭ aryštavać častku aficeraŭ-zmoŭščykaŭ. Ale 22 lutaha kiraŭnik Unutranych vojskaŭ Fidel Ramas i ministr abarony Chuan Enryle taksama zajavili, što vierać dokazam falsifikacyi vybaraŭ i ličać pieramožcaj Karason Akina.
Dźvie inaŭhuracyi
Inšyja siłaviki na toj momant praciahvali zachoŭvać viernaść Markasu. Usio było jašče chistka. Kali z bazy vyjšła kałona braniatechniki, tysiačy ludziej zdoleli spynić jaje žyvym ščytom, u pieršym šerahu stajali manaški z ružancami.
Armiejskija častki peckacca razhonam ludziej nie chacieli i pačali adna za adnoj prysiahać Karason. Ci hienierałam Ramasu i Enryle, što aznačała toje samaje. Sproba pasłać na niezadavolenych viertaloty skončyłasia niaŭdała — ekipažy pierajšli na bok Akina, viarnulisia na bazu dy atakavali aeradrom, dzie zastałasia viernaja Markasu avijacyja.
U značnaj stupieni Markas sam padšturchnuŭ vajskoŭcaŭ da zdrady jamu, kali z-za ŭłasnaj padazronaści źniščyŭ sacyjalnyja lifty ŭ armii. Z 60-ci hienierałaŭ 27 byli pavodle ŭzrostu piensijanierami. Ale dyktatar zabaraniŭ im zvalniacca, bo heta byli łajalnyja jamu ludzi, a maładziejšym, mienš pravieranym, jon nie daviaraŭ. Pałkoŭniki ž, faktyčna nie majučy pry takoj palitycy dyktatara šancaŭ na karjerny rost, pierachodzili na bok Karason Akina.
Markas zabaraniŭ stralać pa demanstrantach bajavymi patronami, bo z Vašynhtona skazali: pierachod hetaj rysy budzie mieć nastupstvy. Tym nie mienš u momant chaosu 25 lutaha snajpiery ŭsio ž adkryli ahoń pa ludziach.
Inaŭhuracyja Karason Akina, 1986 hod. Fota: wikimedia.commons
25 lutaha 1986 hoda prajšli dźvie inaŭhuracyi. Spačatku pryniała prysiahu Akina — u elitnym kłubie «Filipina». Paśla toje samaje zrabiŭ i Markas — u prezidenckim pałacy. Ale heta było ŭžo prosta akciorstva. Na toj momant na bok Akina pierajšli prykładna 90% vajskoŭcaŭ.
26 lutaha Markas ź siamjoj byŭ užo na amierykanskaj vajskovaj bazie na Havajach. A miljony filipincaŭ vyjšli na vulicy haradoŭ, kab adśviatkavać kaniec dyktatury.
Adzin termin
Praz hod na refierendumie budzie pryniataja novaja kanstytucyja.
Za hod da skančeńnia svajho prezidenckaha terminu Akina dabjecca ad ZŠA vyvadu vojskaŭ ź Filipin.
Iści na druhi termin Akina admoviłasia, choć mahła skarystacca pryniaćciem novaj kanstytucyi. Zamiest hetaha jana padtrymała kandydaturu taho, biez kaho b u 1986-m nie pieramahła — hienierała Fidela Ramasa.
Dalej u palitycy nie ŭdzielničała, adnak jak maralny aŭtarytet vykazvałasia nakont padziej i dapamahła synu, Bienihna-treciamu (pieršym byŭ jahony dzied, taksama palityk), stać sienataram. Darečy, Bienihna Akina paśla stanie i prezidentam Filipin — i budzie im z 2010 pa 2016 hady.
