Siaredniaja Litva: dzicia hibrydnaj vajny
Vilniaj paśla Pieršaj suśvietnaj vajny chacieli vałodać niekalki narodaŭ. Kab abyści kankurentaŭ, Polšča siłaj zbroi stvaryła Siaredniuju Litvu, ale aficyjna śćviardžała, što «nas tam niama». Pra hibrydnuju vajnu, z dnia pačatku jakoj spoŭniłasia 100 hadoŭ, piša Andrej Akuška.
Hienierał Žalihoŭski na čale svaich sałdat, 1920 hod. Šmat tam było i biełarusaŭ. Wikimedia Commons
Horad razładu
U 1917—1918 hadach raspałasia Rasijskaja impieryja, a na jaje ruinach stali stvaracca novyja dziaržavy. Niezaležnaść tady abviaścili biełarusy, litoŭcy i palaki, u nacyjatvorčych idejach kožnaha ź jakich Vilnia zajmała asablivaje simvaličnaje miesca. Dziejačy kožnaha z narodaŭ bačyli budučyniu hetaha horada tolki ŭ składzie ŭłasnaj dziaržavy, a luby inšy varyjant usprymali jak histaryčnuju niespraviadlivaść.
Rasijskaj Vilnia pierastała być u vieraśni 1915 hoda, kali apynułasia pad niamieckaj akupacyjaj. Praz dva hady litoŭcy stvaryli tut orhan svajoj ułady — Litoŭskuju Tarybu (Radu), jakaja ŭ lutym 1918-ha ŭchvaliła Akt ab niezaležnaści Litvy. Praŭda, realny kantrol nad horadam joj zabiaśpiečyć było składana: u jaho nasielnictvie litoŭcy składali tolki 2%. Tamu litoŭskaje nacyjanalnaje budaŭnictva, u tym liku i stvareńnie armii, viałosia pieradusim na terytoryi kolišniaj Kovienskaj hubierni, dzie litoŭcy składali pieravažnuju bolšaść i dzie ich nacyjanalny ruch byŭ vielmi mocny.
A niepasrednaje ŭzbrojenaje zmahańnie za Vilniu ŭłasnymi siłami paśla vyvadu niamieckich akupacyjnych vojskaŭ mahli vieści faktyčna tolki dźvie krainy: Polšča na čale ź Juzafam Piłsudskim i Savieckaja Rasija.
Litoŭcy mahli spadziavacca zbolšaha tolki na zdolnaści svaich dypłamataŭ. Što tyčycca Biełaruskaj Narodnaj Respubliki, to joj, jak viadoma, uvohule nie było sudžana zajmieć paŭnavartasnaha ŭłasnaha vojska. A tamu biełarusy musili na praciahu ŭsiaho vilenskaha kryzisu zastavacca chutčej abjektam, a nie subjektam hulni: aktyŭnyja hulcy pamiatali pra ich i sprabavali vykarystać u svaich intaresach, ale nie bolš za toje.
Vajna i dypłamatyja
U krasaviku 1919 hoda na pačatkovym etapie polska-savieckaj vajny Vilnia była zaniataja polskimi vojskami. Čyrvonaja armija da vosieni adstupiła za raku Biarezinu, i da viasny nastupnaha hoda linija frontu mianiałasia mała. Ale ŭ mai 1920-ha balšaviki pierajšli ŭ nastupleńnie, a palaki stali adstupać. Užo praz paru miesiacaŭ Čyrvonaja armija stajała pad Varšavaj.
Ale paralelna pracavała i balšavickaja dypłamatyja. Kab nie dapuścić zaklučeńnia sajuzu pamiž Polščaj i Litvoj, Savieckaja Rasija prapanavała apošniaj zaklučyć mirnuju damovu. Damova była padpisana ŭ Maskvie 12 lipienia 1920 hoda, zhodna ź joj balšaviki sastupali na karyść litoŭcaŭ nie tolki Vilniu z vakolicami, ale i značnyja terytoryi siońniašniaj Biełarusi z takimi haradami, jak Hrodna, Lida i Ašmiany.
Naŭrad ci saviety vykonvali b hetuju damovu, kab im całkam spryjała vajennaja ŭdača i ŭ Jeŭropie ŭdałosia zapalić połymia suśvietnaj revalucyi. Ale letam 1920-ha palaki razhramili balšavikoŭ pad Varšavaj, i Čyrvonaja armija pakaciłasia nazad. Kab Vilniu nie zaniali palaki, balšaviki 26 žniŭnia, u adpaviednaści z Maskoŭskaj damovaj, pieradali horad litoŭcam, a Polšča pad ciskam krain Antanty, jakija chacieli narešcie spynić u rehijonie vojny ŭsich z usimi, musiła pryznać hety fakt. Bolš za toje, iznoŭ-taki pad ciskam zachodnich sajuźnikaŭ 7 kastryčnika palaki zaklučyli ŭ Suvałkach ułasnaje pieramirje ź Litvoj, zhodna z umovami jakoha demarkacyjnaja linija pamiž bakami prachodziła na paŭdniovy zachad ad Vilni. Apošniaja, takim čynam, zastavałasia litoŭcam.
Chitry płan Piłsudskaha
Ale palaki tak prosta admaŭlacca ad horada nie źbiralisia, tym bolš što litoŭskaja armija pa svajoj mocy jaŭna sastupała polskaj. A kab pry hetym nie pasvarycca ź Vialikabrytanijaj i Francyjaj, jany prydumali chitry płan. Sutnaść jaho była ŭ tym, kab ustalavać nad Vilniaj i Vilenščynaj faktyčny kantrol, ale farmalna polskaja dziaržava musiła zastavacca jak by ni pry čym. Na zakidy, što Polšča parušaje mižnarodnyja damovy, jakija sama tolki što padpisała, polski lidar Juzaf Piłsudski moh by nie marhnuŭšy vokam adkazvać: «Nas tam niama».
Wikimedia Commons
U tahačasnym polskim vojsku słužyła šmat žaŭnieraŭ i aficeraŭ, jakija pachodzili ź biełaruska-litoŭskaha kraju. Jany składali asnovu 1-j i 2-j Biełaruska-Litoŭskich dyvizij. Niamała hetych ludziej pachodziła mienavita ź Vilni i Vilenščyny, i jany zusim nie chacieli, kab ich rodnyja miaściny adychodzili ŭ skład Litvy. Radzimaj Vilenščyna była siarod inšych dla kamandujučaha 1-j Litoŭska-Biełaruskaj dyvizijaj hienierała Lucyjana Žalihoŭskaha i načalnika polskaj dziaržavy Juzafa Piłsudskaha. Ź imionami hetych dvuch dziejačaŭ u asnoŭnym i źviazany płan, zaklikany pakinuć sprečnuju Vilenščynu za palakami.
Abmierkavali jany hety płan, niekalki razoŭ sustreŭšysia ŭ Biełastoku ŭ kancy vieraśnia — pačatku kastryčnika 1920-ha (jašče da zakančeńnia pieramoŭ u Suvałkach!). Pavodle jaho, Žalihoŭski pavinien byŭ padniać «paŭstańnie», rušyć na Vilniu, zachapić jaje razam z vakolicami i stvaryć na zaniataj terytoryi novuju, farmalna niezaležnuju ad Polščy dziaržavu.
Prytym Piłsudski ščyra papiaredziŭ vykanaŭcu płana: «Moža nadyści čas, kali suprać Vas budzie nie tolki Siejm i ŭsia Polšča, ale navat ja. Vam pryjdziecca ŭziać usio na siabie. Tamu ja nie mahu Vam ničoha zahadać».
Ale Piłsudski vieryŭ, što Vialikabrytanija i Francyja nie vystupiać adkryta na baku Litvy, abmiažujučysia pahrozami pa dypłamatyčnych kanałach. Tak jano ŭrešcie i stałasia.
«Paŭstańnie» pačynajecca
Žalihoŭski pahadziŭsia na ŭmovy Piłsudskaha. Ranicaj 8 kastryčnika žaŭnieram 1-j Litoŭska-Biełaruskaj dyvizii, jakoj jon kamandavaŭ, začytali zahad rušyć na Vilniu.
Litoŭcy chutka daviedalisia pra nastupleńnie na Vilniu, jakuju abaraniali tolki dva ich bataljony (niekalki socień bajcoŭ suprać 14 tysiač «paŭstancaŭ»). Sproba pieramoŭ z Žalihoŭskim skončyłasia ničym. Jon skazaŭ: «My nie vajujem z vami, a tolki viartajemsia dadomu». Varšava zajaviła, što ŭ jaje niama siłaŭ spynić «miaciežnikaŭ»: armija zmahajecca z Savieckaj Rasijaj. Sproby źviarnucca da Lihi Nacyj zastalisia biez adkazu.
U adčai litoŭcy navat pieradali kantrol nad Vilniaj francuzskim pradstaŭnikam, spadziejučysia, što Žalihoŭski nie ryzyknie iści na pramy kanflikt z Antantaj. Ale marna — paśla 14-j hadziny 9 kastryčnika ŭ horad uvajšli pieradavyja častki «paŭstancaŭ». Francuzy pasprabavali znajści Žalihoŭskaha, kab pačać pieramovy. Ale aficery naŭmysna nakiravali ich tudy, dzie hienierała nie było. I kala 19-j hadziny jon spakojna ŭjechaŭ u horad praz Vostruju bramu.
Vajna, jakuju nichto nie abjaŭlaŭ
Biaskonca chavacca ad pradstaŭnikoŭ Antanty Žalihoŭski, viadoma, nie moh. Ale sustreŭsia jon ź imi jak haspadar — u byłym budynku Taryby. Pieramovy ničym nie skončylisia, surazmoŭcy hienierała vymušanyja byli pakinuć horad. Razam ź imi vyjechali i litoŭskija čynoŭniki.
Lucyjan Žalihoŭski — pieršy i adziny kiraŭnik Siaredniaj Litvy. Wikimedia Commons
Aficyjna Antanta asudziła Žalihoŭskaha, ale vajavać ź im nie stała. Liha Nacyj, praŭda, źviarnułasia da palakaŭ, kab tyja zahadali «miaciežnikam» pakinuć Vilniu. Ale ŭ Varšavie adkazali, što ničoha zrabić nie mohuć, bo Žalihoŭski i jaho aficery z vojska nibyta zvolnilisia.
Tym časam «miaciežniki» praciahvali iści napierad, bai praciahvalisia jašče bolš za miesiac. U kancy kastryčnika jany pačali novaje nastupleńnie — na Koŭna. Litoŭcy pierakinuli na front novyja pałki i adbili ataku. Žalihoŭski zrazumieŭ, što bolš jon ničoha nie dabjecca. 29 listapada baki zaklučyli pahadnieńnie ab spynieńni ahniu. Terytoryja Siaredniaj Litvy dasiahnuła na momant pieramirja prykładna 13,5 tysiačy kvadratnych kiłamietraŭ z nasielnictvam kala paŭmiljona.
Situacyja, takim čynam, stabilizavałasia, i pryjšoŭ čas dumać, što z usim hetym rabić. Nie tolki Polščy dy Litvie, ale i ŭsioj Jeŭropie.
Niepryznanaja kraina
Farmalna adrazu paśla zachopu Vilni na terytoryi Siaredniaj Litvy pačaŭsia praces dziaržaŭnaha budaŭnictva. Užo 12 kastryčnika vyjšaŭ Dekret №1, padpisany Žalihoŭskim. Jon zajaviŭ, što biare ŭładu na zachoplenaj terytoryi ŭ svaje ruki, a dapamoža jamu kiravać Časovaja ŭradavaja kamisija (ČUK). Stvaralisia i miascovyja orhany ŭłady. Byŭ zaćvierdžany hierb Siaredniaj Litvy — ščyt z vyjavami Arła i Pahoni.
Vonkava Siaredniaja Litva sapraŭdy nahadvała nievialikuju niezaležnuju dziaržavu. Ale heta była tolki bačnaść. Bo na samaj spravie chiba tolki naiŭnyja idealisty źbiralisia budavać samastojnuju dziaržaŭnaść hetaj terytoryi na doŭhaterminovaj asnovie.
Varšaŭskija i bolšaść miascovych polskich palitykaŭ dumali tolki pra toje, jak intehravać hetuju terytoryju ŭ skład Polščy, prytym tak, kab heta było pryznana suśvietnaj supolnaściu. Inakš kažučy, faktyčny terytaryjalny nabytak treba było lehitymizavać praź mižnarodnaje pryznańnie.
Šukańni kampramisu
Spačatku palaki chacieli vyrašyć prablemu chutka i prosta: nieadkładna pravieści vybary ŭ miascovy parłamient, deputaty jakoha musili prahałasavać za dałučeńnie Siaredniaj Litvy da Polščy. Była ŭžo navat pryznačana data hetych vybaraŭ na pačatak 1921 hoda, ale paśla ad hetaj idei časova admovilisia. Na heta pajšli tamu, što ŭ spravu vyznačeńnia budučyni Vilni i Vilenščyny aktyŭna zaanhažavalisia vialikija jeŭrapiejskija dziaržavy, a jany imknulisia vyrašyć vilenskuju prablemu praz kampramis pamiž Polščaj i Litvoj.
Sproby jeŭrapiejskaha vyrašeńnia vilenskaj spravy źviazanyja ź imieniem tahačasnaha staršyni Lihi Nacyj, bielhijskaha palityka Pola Imansa. Na praciahu 1921 hoda kamisija pad jaho kiraŭnictvam raspracavała dva prajekty, jakija mieli na ŭvazie dałučeńnie Vilenskaha kraju da Litvy, ale na roznych umovach.
Pieršy praduhledžvaŭ kantanalnuju pabudovu litoŭskaj dziaržavy z kovienskim i vilenskim kantonami i ahulnaj stalicaj u Vilni. Litva pry hetym musiła zaklučyć z Polščaj kanviencyi ŭ vajennaj, handlovaj i zamiežnapalityčnaj śfierach. Prajekt prymaŭsia Polščaj, pakolki ŭ takim vypadku jana atrymlivała faktyčnuju mahčymaść nie tolki całkam trymać pad svaim kantrolem vilenski kanton z polskaj bolšaściu, ale i niepasredna ŭpłyvać na kovienski. Adnak hetaha kateharyčna nie chacieła i navat bajałasia Litva. Druhi prajekt Imansa praduhledžvaŭ tolki aŭtanomiju vilenskaj akruhi ŭ składzie Litvy, na što nie pahadžalisia ŭžo palaki.
Da vosieni 1921 hoda polska-litoŭskija pierahavory kančatkova zajšli ŭ tupik, i na paradak dnia znoŭ vyjšła praviadzieńnie vybaraŭ u Vilenski siejm.
Ich pryznačyli na 8 studzienia 1922-ha i hetym razam pravieści zdoleli. Praŭda, arhanizacyi, jakija reprezientavali asnoŭnyja niapolskija narody Vilenščyny — biełarusaŭ, jaŭrejaŭ, litoŭcaŭ, — bolš žadali, kab Vilnia ŭvajšła ŭ skład Litvy, a tamu pryniali rašeńnie ab bajkocie vybaraŭ i zaklikali da hetaha svaich surodzičaŭ. Ale heta situacyi pryncypova nie pamianiała: pavodle aficyjnych źviestak, jaŭka na vybary skłała 64,4% ad ahulnaj kolkaści vybarščykaŭ. Vybary, takim čynam, adbylisia, i siejm byŭ sfarmiravany.
Siaredniaja Litva i biełarusy
Apošnim časam u biełaruskich papularnych publikacyjach niaredka možna sustreć dumku, što Siaredniaja Litva była ledź nie adnoj z formaŭ biełaruskaj dziaržaŭnaści, što biełarusy kali nie kiravali joj, to prynamsi mieli vialiki ŭpłyŭ na pryniaćcie važnych rašeńniaŭ. Ale takija śćvierdžańni nie majuć pad saboj anijakaha hruntu.
Praŭda, spačatku akcyja hienierała Žalihoŭskaha była pryniata niekatorymi biełaruskimi dziejačami dastatkova prychilna, bo niepasredna pierad joj jany atrymali abiacańni blizkich da Juzafa Piłsudskaha kołaŭ, što na terytoryi Vilenščyny budzie ŭtvorana dziaržava pad nazvaj «Zachodniaja Biełaruś». Adnak kali takija płany ŭ polskaha lidara napačatku i isnavali, to tolki imi i zastalisia. Adzinaje, što biełarusam spačatku ŭdałosia atrymać z prajekta Siaredniaj Litvy, — pasadu kiraŭnika departamienta (faktyčna ministerstva), apravizacyi (zabieśpiačeńnia, pastavak pradukcyi) dla viadomaha nacyjanalnaha dziejača Vacłava Ivanoŭskaha. Taksama pry departamiencie aśviety byŭ stvorany adździeł biełaruskaj aśviety, jaki ŭznačaliŭ Branisłaŭ Taraškievič. Dziakujučy jahonamu impetu za karotki čas na Vilenščynie ŭdałosia zasnavać kala 150 biełaruskich škoł.
Śviatkavańnie dałučeńnia Siaredniaj Litvy da Polščy, 1922 hod. Wikimedia Commons
Ale z pavodzin kiraŭnictva Siaredniaj Litvy ŭ pieršyja ž miesiacy jaje isnavańnia stała vidavočna, što palaki rupiacca tolki pra ŭłasnyja intaresy, a ŭsie sastupki na karyść inšych narodaŭ kraju — nie bolš čym taktyčnyja kroki, dy i tyja časta tolki na słovach. Tamu jašče da kanca 1920 hoda Vilenski Biełaruski nacyjanalny kamitet (BNK) vydaŭ niekalki dakumientaŭ z pratestam suprać palityki ČUK, a Ivanoŭski pakinuŭ svaju vysokuju pasadu ŭžo ŭ śniežni 1920-ha.
U takich umovach usio bolš na pazicyju biełaruskich palitykaŭ staŭ upłyvać druhi subjekt sprečki za Vilniu — Litva. Z-za nievialikaj kolkaści litoŭcaŭ na Vilenščynie litoŭskija palityki, žadajučy ŭmacavać svaje pazicyi, pajšli na vykarystańnie biełaruskaj karty.
11 listapada 1920 hoda była padpisana damova pamiž uradam BNR u vyhnańni na čale z Vacłavam Łastoŭskim i ŭradam Litvy, zhodna ź jakoj biełarusy ŭ abmien za materyjalnuju i dypłamatyčnuju padtrymku abaviazvalisia padtrymlivać litoŭcaŭ padčas ich kanfliktu z Polščaj. U adpaviednaści z hetym Vilenski BNK zaklikaŭ biełarusaŭ bajkatavać vybary ŭ Vilenski siejm.
I choć pastaŭlenaj mety dasiahnuć nie ŭdałosia, nielha skazać, što taktyka bajkotu vybaraŭ u toj čas była adnaznačna pamyłkovaj. Tady jašče zastavałasia nadzieja, što pry ŭzhodnienym bajkocie vybaraŭ usimi niapolskimi nacyjanalnaściami Vilenščyny vialikija dziaržavy schilacca da pieradačy Vilni Litvie.
Litva ž da 1922 hoda zastavałasia ci nie adzinaj dziaržavaj, jašče zacikaŭlenaj u padtrymcy biełaruskich dziaržavatvorčych pamknieńniaŭ. I možna było spadziavacca, što paśla vyrašeńnia ŭłasnych terytaryjalnych prablem litoŭskamu ŭradu nie tak prosta było b admovicca ad vykanańnia svaich raniejšych abiacańniaŭ.
Nie majučy resursaŭ, kab chutka lituanizavać šmatlikaje słavianskaje nasielnictva, litoŭski ŭrad prosta vymušany byŭ by spryjać pašyreńniu na Vilenščynie pryjaznaj da siabie biełaruskaści, źmianšajučy tym samym upłyvy varožaj polskaści. Dziakujučy čamu biełarusam možna było b raźličvać na stvareńnie tam svojeasablivaha nacyjanalnaha Pjemonta. Ale pravieryć realistyčnaść hetych raźlikaŭ na praktycy nie daviałosia.
Inkarparacyja
Deputatami Vilenskaha siejma stali pieravažna prychilniki dałučeńnia Siaredniaj Litvy da Polščy. Surjoznyja roznahałośsi siarod ich byli tolki ŭ tym, ci musić hety kraj mieć niejkuju aŭtanomiju, a kali musić, to nakolki šyrokuju.
Aficyjna rašeńnie ab abjadnańni z Polščaj było pryniata Vilenskim siejmam padčas pasiadžeńnia 20 lutaha 1922 hoda. Krychu bolš čym praź miesiac, 25 sakavika 1922 hoda, krajovy parłamient byŭ raspuščany, a 6 krasavika byŭ pryniaty zakon pra pieradaču ŭłady nad Bilenščynaj delehatu polskaha ŭrada.
Inkarparacyja Siaredniaj Litvy ŭ skład Polščy, takim čynam, stała rečaisnaściu, i mižnarodnaj supolnaści, jakaja za amal dziesiacihodździe niaspynnych vojnaŭ strašna ad ich stamiłasia, ničoha nie zastavałasia, jak pryznać heta spačatku de-fakta, a 15 sakavika 1923-ha i de-jure.
Prytym nijakaj aŭtanomii ci asablivaha statusu ŭ składzie Polščy Vilenščyna nie atrymała. Adzinaj časovaj prajavaj jaje admietnaści było toje, što paru hadoŭ hetaja terytoryja zvałasia Vilenskaj ziamloj, a nie vajavodstvam, jak inšyja, a kiravali joj, nie vajavody, a delehaty ŭrada. Ale i heta ŭžo ŭ kancy 1925 hoda było admieniena. Litoŭcy, viadoma, pratestavali, aficyjna jany nie pryznavali zakonnaści pierachodu Vilni da Polščy ciaham usiaho mižvajennaha pieryjadu. Ale zatoje krychu suciešylisia zachopam faktyčna pavodle toj ža mietodyki Kłajpiedskaha kraju ŭ pačatku 1923 hoda (hł. pra heta artykuł u № 3/2020 «Našaj historyi»). I Lizie Nacyj znoŭ ničoha nie zastavałasia, jak tolki pryznać ździejśnieny fakt. U tym liku i tamu, što pierad hetym byŭ stvorany siarednielitoŭski precedent.
