Michał Citkoŭ, zabyty hienij dyzajnu
Byŭ pieryjad, kali pradukcyja šklanoha zavoda «Nioman» u Biarozaŭcy pad Lidaj upeŭniena kročyła pa suśvietnym rynku. Pryčym skarała pieraborlivych spažyŭcoŭ pieradusim sučasnym dyzajnam. I ŭ hetaha pośpiechu byli kankretnyja aŭtary. Pra adnaho z samych pieršych prafiesijnych dyzajnieraŭ u historyi Biełarusi piša doktar historyi Aleś Bieły.
«Ałkaholny» nabor Biarozaŭskaj huty. Pinterest.com
Sučasny biełaruski ekspart za miežy krain byłoha SSSR — heta pieravažna syravinnyja, biržavyja, ananimnyja tavary. Najčaściej jany nie niasuć u sabie miesiedžu miascovaj kultury, hetak važnaha, naprykład, u japonskich, karejskich, francuzskich, italjanskich i mnohich inšych markach spažyvieckich tavaraŭ. Bo biełaruskija ekspartnyja tavary, za redkimi vyklučeńniami (naprykład, «Miłavica»), nie adrasavanyja kančatkovamu indyvidualnamu spažyŭcu. Dla tych ža, chto kuplaje naftapradukty, kalijnyja soli, suchoje małako i elektraenierhiju, nie maje pryncypovaha značeńnia, dzie i kim jany vyrablenyja.
Surjoznaja praca z hłabalnym spažyŭcom — heta intensiŭnaja kamunikacyja, układańni ŭ markietynh i dyzajn, niaspynnaja samaadukacyja i adaptacyja. A taksama asabisty ŭdzieł u dyjałohu kultur. Adna z samych jaskravych historyj pośpiechu takoha kštałtu ź mižvajennaj epochi, kali Zachodniaja Biełaruś uvachodziła ŭ skład Polščy, — huta «Nioman» u Biarozaŭcy pad Lidaj.
U losie hetaha pradpryjemstva jość niamała ahulnaha ź inšymi viadomymi tahačasnymi brendami: baranavickim miasakambinatam Kreseksport abo vilenskim radyjozavodam «Elektret» (jaki ŭ 1940-m staŭ minskim). Imklivy davajenny rost i aryjentacyja na suśvietny rynak paśla dałučeńnia da SSSR adnamomantava źmianilisia nacyjanalizacyjaj i prymusovaj adaptacyjaj pad płanavuju ekanomiku hiermietyčna zakrytaj krainy. Ale najbolš simvaličnym prykład «Niomana» robić istotny mastacki, estetyčny składnik jahonaj pradukcyi.
Mižvajenny pieryjad — samy cikavy ŭ historyi huty «Nioman», bo ni da jaho, ni paśla pradpryjemstva nie mieła mahčymaści tak šyroka handlavać svajoj pradukcyjaj na suśvietnym rynku.
Huta «Nioman», jana ž Stolle
Dataj zasnavańnia «Niomana» farmalna ličycca 1883 hod, ale, pa sutnaści, niepasredny prodak sučasnaha pradpryjemstva byŭ zasnavany pradprymalnikami Julijem Štole i Vilhielmam Krajeŭskim tolki ŭ 1890-ja. U kožnym razie, da Pieršaj suśvietnaj vajny hetaja huta paśpieła stać prykmietnym hulcom na rasijskim rynku stałovaha i dekaratyŭnaha škła. Niahledziačy na ciažkija straty, paniesienyja padčas vojnaŭ (rasijskija vojski pry adstupleńni ŭ 1915 hodzie spalili «Novuju hutu» razam z usimi składskimi zapasami, a zatym istotnyja paškodžańni byli naniesienyja i balšavikami ŭ časie polska-savieckaj vajny 1919—1920 hadoŭ), u mirny čas vytvorčaść davoli chutka adnaŭlałasia.
Adzin z ułaśnikaŭ zavoda ŭ Biarozaŭcy Julius Štole z žonkaj Žazefaj. Belsat.eu
U 1923-m firma pieratvaryłasia ŭ akcyjaniernaje tavarystva Huty Szklane Juliusza Stolle Niemen S.A., jakaja dziejničała da samaha prychodu savietaŭ u 1939 hodzie. Za vielmi karotki čas ad zasnavańnia i paślavajennaha adnaŭleńnia pradpryjemstva zdoleła stać samym bujnym u Polščy vytvorcam mastackaha i stałovaha škła, a taksama samym bujnym eksparcioram hetych tavaraŭ.
Pradukcyja «Niomana» (viadomaja tahačasnamu pakupniku bolš jak Stolle) paśpiachova pastaŭlałasia ŭ Niderłandy, Francyju, Kanadu, Arhiencinu, na Blizki Uschod (u Siryju i Paleścinu), u Afryku.
U 1930-ch dola biarozaŭskaj huty składała ŭ siarednim kala 20% polskaha ekspartu ŭ hetaj halinie (pavodle koštu), choć u fizičnym abjomie vytvorčaści jana składała nie bolš za 2—3% ad usioj pradukcyi haliny. U hety čas tut pracavała kala 750 supracoŭnikaŭ, i heta rabiła zavod samym bujnym pryvatnym pradpryjemstvam Navahrudskaha vajavodstva.
Iści ŭ nahu z suśvietnaj modaj
Bolšuju častku pradukcyi, asnovu kamiercyjnaha pośpiechu, składała nie vydzimanaje, a presavanaje škło, jakoje vyrablałasia ŭ admysłovych mietaličnych pres-formach, indyvidualnych dla kožnaha vyrabu.
Ale vydzimanyja vyraby ŭ pradukcyi taksama prysutničali. Jany ŭ značnaj stupieni naśledavali češskija ŭzory i davajenny styl madern, a paźniej — modu, zadadzienuju niamieckaj dyzajnierskaj škołaj Bauhaus, z upłyvami funkcyjanalizmu, kanstruktyvizmu i kubizmu.
Ź siaredziny 1920-ch na mastackim rynku Zachadu pačaŭ daminavać styl ar deko (art déco). Jahonyja pieršyja prykmiety paznačylisia ŭ mastackaj prastory jašče da Pieršaj suśvietnaj vajny, ale mižnarodnaja paryžskaja vystava 1925 hoda («Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes» — ad jaje skaročanaj nazvy i ŭźnik termin art déco) stała jaho adkrytaj manifiestacyjaj, jakaja padviała rysu pad žachami Pieršaj suśvietnaj vajny i paznačyła imknieńnie da raskošy i kamfortu, padmacavanaje dasiahnieńniami aŭtamabilnaj, avijacyjnaj, pobytavaj techniki. U dekaratyŭna-ŭžytkovaje i mastackaje škło taksama pryjšli hranionyja, krystaličnyja, vytančanyja formy, pazyčanyja ar deko ŭ kubizmu z futuryzmam. Darečy, słavutaja savieckaja hranionaja («malankoŭskaja») šklanka taksama ŭzychodzić da tych samych karanioŭ.
Siarod najbolš typovych dekaratyŭnych matyvaŭ na «niomanaŭskich» vyrabach mižvajennaha času — hieamietryčnyja ŭzory, asabliva spałučeńni paralelnych i pierasiečanych linij, promni i koły, stylizavanyja raślinnyja arnamienty — chryzantemy, kałasy (vykananyja ŭ technicy hetak zvanaha lohkaha šlifavańnia), halinki, palavyja kvietki, a taksama rakuški. A jašče matyŭ, adnaznačna pazyčany ŭ Rene Lalika, — raschinutyja ŭ vyhladzie viejera korki. Pinterest.com
Polski rynak škła byŭ dastatkova vuzkim, i, kab dasiahnuć sapraŭdnaha pośpiechu, treba było pradavać šmat pa ŭsim śviecie, iści ŭ nahu abo adstavać nie bolš čym na paŭkroka ad zakanadaŭcaŭ suśvietnaj mody — francuzaŭ.
Nijakaj depresii!
Branisłaŭ Štole, jaki pa śmierci svajho baćki Julija ŭ 1927 hodzie zaniaŭ pasadu hienieralnaha dyrektara pradpryjemstva, šmat uvahi nadavaŭ markietynhu. U tym liku naviedvańniu viadučych centraŭ jeŭrapiejskaj vytvorčaści škła, zakanadaŭcaŭ mody.
Usio, što vyhladała novym i aryhinalnym, kuplałasia i staranna analizavałasia, niaredka kapiravałasia abo tvorča pierapracoŭvałasia. Mnohija presavanyja vazy, kašpo i inšyja vyraby «Niomana» taho času vyjaŭlajuć upłyŭ słavutych francuzskich majstroŭ pa škle Rene Lalika i Maryjusa-Ernesta Sabino. A masiŭny taŭstaścienny posud, vydzimany z prazrystaha, afarbavanaha ŭ masie škła — biassprečnaje naśledavańnie tahačasnych češskich uzoraŭ.
Taki posud mieŭ kubistyčnyja formy i davodziŭsia da ładu ručnym šlifavańniem. Bolšaść vyrabaŭ mieła afarboŭku ŭ prykładna 12—15 najbolš raspaŭsiudžanych, firmovych kolerach biarozaŭskaj huty. Siarod ich pieravažali pastelnyja adcieńni błakitnaha, ružovaha, žoŭtaha, sieładonavaha (dalikatna-zialonaha).
Zdajecca, fabryka ŭ pošukach ułasnaha stylu, u tym liku kałarystyki, admysłova namahałasia paźbiehnuć ciomnych koleraŭ, raspaŭsiudžanych u tahačasnaj masavaj vytvorčaści pieryjadu Vialikaj depresii ŭ Jeŭropie i ZŠA — ciomnaj bronzy, fijaletavaha i čornaha.
Mahčyma, u tym liku ŭdały vybar bolš žyćciaradasnych koleraŭ staŭ dla «Niomana» kankurentnaj pieravahaj i dazvoliŭ prajści praz kryzisnyja hady z najmienšymi stratami.
«Nioman» redka abaznačaŭ svaje vyraby podpisam abo tavarnym znakam. Siońnia ich identyfikujuć najpierš na padstavie katałoha ŭ čatyroch častkach, jaki firma vydała ŭ mižvajennyja hady (apošniaja častka vyjšła ŭ 1937-m). Škada, adnak, što jany nie achoplivali najbolš cikavych, jak ličać niekatoryja mastactvaznaŭcy, vyrabaŭ apošnich pieradvajennych hadoŭ (1937—1939), a taksama bolšaści čysta ekspartnaha asartymientu. U tym liku vielizarnaj kolkaści naboraŭ dla ałkaholnych napojaŭ, popyt na jakija rezka ŭzros paśla skasavańnia ŭ ZŠA suchoha zakona (1934 hod). «Nioman» zdoleŭ apieratyŭna zreahavać na źmienu kanjunktury i niakiepska zarabiŭ na joj.
Stryječny ŭnuk zasnavalnika
Ale ŭ hety samy čas, u 1934-m, pamiraje Silviestr Vasileŭski, jaki zajmaŭ pasadu, jakuju my siońnia nazvali b «mastacki dyrektar» abo «hałoŭny dyzajnier». Heta jon sprajektavaŭ pieršyja try vypuski katałoha vyrabaŭ huty — nie tolki sami katałohi, viadoma, ale i ich asartymient. Vasileŭski byŭ adnym z hałoŭnych tvorcaŭ biznes-pośpiechu.
Terminova spatrebiłasia zamiena, i vybar uładalnikaŭ trapiŭ na 25-hadovaha Michała Citkova (1909—1979), jakomu było nakanavana zamacavać pośpiech «Niomana» i raźvić jaho dalej.
Huta ŭ Biarozaŭcy vyrablała nie tolki posud i interjernyja rečy, ale i takija voś izalatary dla tahačasnaj elektrapravodki. Pinterest.com
Michał naradziŭsia ŭ siamji Jana Citkova i Franciški Rokas — plamieńnicy zasnavalnika huty Julija Štole. Pavodle kłasičnych buržuaznych zvyčajaŭ, uładalniki staralisia nie raspylać siamiejnuju ŭłasnaść. Žonak brali, pa mahčymaści, siarod svaich. Dźvie dački Vilhielma Krajeŭskaha vyjšli zamuž za synoŭ jaho partniora Julija Štole: Stanisłava — za Fieliksa, a Janina — za Balasłava. Płanavaŭsia i treci anałahičny šlub, ale pieraškodaj stała trahiedyja: jašče adzin małady pradstaŭnik rodu Štole zahinuŭ padčas vajny z balšavikami ŭ 1920 hodzie. Nieviadoma, kim byŭ baćka Michała Citkova i na jakich padstavach jon nabliziŭsia da kłanu ŭładalnikaŭ i zdoleŭ uvajści ŭ siamju. Tak ci inakš, śviežaja kroŭ u vyniku jaŭna nie zaškodziła Štole-Krajeŭskim.
U 1931—1934 hadach Citkoŭ vučyŭsia ŭ vilenskim palitechnikumie. Hetuju ž navučalnuju ŭstanovu, darečy, užo ŭ karotki pieradvajenny pieryjad pad litoŭskaj uładaj, u 1940 hodzie, skončyŭ z dypłomam elektryka Lavon Łuckievič, syn Antona, — budučy aŭtar knihi «Vandroŭki pa Vilni». Inšy viadomy vypusknik hetaj ustanovy — polski architektar Oskar Chansen.
Płanavałasia, što Citkoŭ budzie pracavać jak majstar niepasredna sa škłom, ale raptoŭna adkrytaja vakansija dyzajniera źmianiła trajektoryju jaho losu. Jon mieŭ niešarahovy mastacki talent, dyscyplinu i pry hetym vialikuju ścipłaść. U intervju, dadzienym u 1979 hodzie niezadoŭha da śmierci, dyzajnier pryznaŭ aŭtarstva ŭsiaho pary dziasiatkaŭ vyrabaŭ z bolš jak 400, źmieščanych u 4-j častcy firmovaha katałoha kampanii (1937), a pra inšyja adkazvaŭ unikliva.
Ale sučasnyja mastactvaznaŭcy, hruntujučysia na analizie formaŭ, schilnyja prypisvać mienavita jamu aŭtarstva značnaj častki asartymientu druhoj pałovy 1930-ch. Užo praz 30—40 hadoŭ paśla śmierci, jon, nie mieŭšy amal nijakaj viadomaści pry žyćci, u polskich publikacyjach zrabiŭsia sapraŭdnaj ikonaj stylu.
«Ahient impieryjalizmu»
Paśla prychodu Čyrvonaj armii i nacyjanalizacyi pradpryjemstva jaho ŭładalnikaŭ aryštavali, a niekatoryja z klučavych supracoŭnikaŭ, jakich ciažka było zamianić, zastalisia pracavać pad novaj uładaj. Hałoŭny technołah Hierman Šal uvohule pracavaŭ jašče paru dziasiatkaŭ hadoŭ: i pad nacystami, i paśla vajny, pad «druhimi savietami».
Michał Citkoŭ pratrymaŭsia kala hoda i navat udzielničaŭ sa svaimi novymi raspracoŭkami ŭ minskaj vystavie ŭ 1940 hodzie, ale nieŭzabavie jaho ŭsio ž vykryli jak «ahienta impieryjalizmu» i aryštavali. Možna mierkavać, što ŭ vačach hruba-materyjalistyčnaj ułady jahony talent i kampietencyi, u paraŭnańni z hałoŭnym technołaham, mieli nieparaŭnalna mienšuju, «usiaho tolki» estetyčnuju, vartaść.
Škłozavod «Nioman» u siaredzinie 1950-ch. Radzima.net
Paśla niekalkich miesiacaŭ źniavoleńnia ŭ turmie ŭ Noŭharadzie Citkoŭ byŭ vyzvaleny ŭ suviazi z farmavańniem armii hienierała Uładzisłava Andersa i nakiravany ŭ škołu padaficeraŭ. A potym jon prajšoŭ uvieś bajavy šlach hetaj vajskovaj adzinki: praź Iran, Paleścinu, Paŭnočnuju Afryku da bitvy pad italjanskim Monte-Kasina.
Praz peŭny čas paśla vajny Citkoŭ viarnuŭsia (kali hetak možna skazać, bo jahonyja rodnyja miaściny ŭžo byli častkaj BSSR) u Polšču i pasialiŭsia ŭ Nižniaj Silezii, u horadzie Śvidnica, dzie da piensii pracavaŭ na zavodzie aŭtaelektryki Elmot: z 1947 hoda načalnikam mantažu, a z 1950-ha na praciahu amal 10 hadoŭ — zahadčykam vytvorčaści.
Jaho karotkaja, ale jaskravaja karjera dyzajniera, jakuju polskija mastactvaznaŭcy ličać adnoj z samych plonnych u historyi mastackaha škła ŭsioj našaj ahulnaj prastory, praciahnułasia ŭsiaho kala 6 hadoŭ i była hvałtoŭna pierapynienaja na piku roskvitu.
I, na žal, jana dahetul amal nieviadomaja na radzimie. Navat fotazdymak Michała Citkova znajści vielmi ciažka. Śvidnickija krajaznaŭcy, praŭda, niadaŭna apublikavali maleńkaje fota, zachavanaje ŭ adździele kadraŭ zavoda, ale i jano było takoj kiepskaj jakaści, što choć niejkaje ŭjaŭleńnie pra toje, jak vyhladaŭ słavuty dyzajnier, mahčyma skłaści tolki paśla jaho dadatkovaj apracoŭki.
Kruty razvarot
Na sučasnym sajcie zavoda «Nioman» pra ŭvieś bliskučy mižvajenny pieryjad jahonaj historyi skazana tolki para hłuchich słoŭ, a imia Citkova nie zhadvajecca ŭvohule. Asablivy absurd situacyi ŭ tym, što acalełyja davajennyja pres-formy paśla adnaŭleńnia vytvorčaści, istotna paškodžanaj savieckimi partyzanami, praciahvali vykarystoŭvacca na pradpryjemstvie až da pačatku 1960-ch. Da taho času jany ŭžo na 20 hadoŭ adstavali ad suśvietnaj mody, što, zrešty, nie mieła anijakaha značeńnia ŭ vačach tych, chto vyznačaŭ palityku pradpryjemstva.
Voś tolki adzin charakterny prykład — vaza z artykułam 1816. Davajenny vyrab afarbavany ŭ tapazavy koler i stvaraje efiekt dadatkovaj hłybini praz majsterskaje vykarystańnie matavaha šlifavańnia. Savieckim technołaham było ŭžo jaŭna nie da takich tonkaściaŭ. Zyrki błakitny koler — blizki da taho, u jaki davajenny «Nioman» afarboŭvaŭ izalatary dla elektryčnaha drotu (była ŭ jaho i takaja pradukcyja) — staŭ charakternym dla jaho novaj pradukcyi. Nie stała i hulni na kantraście matavych i hładkich elemientaŭ pavierchni.
Kalekcyjaniery źbirajuć tolki davajenny varyjant vazy 1816. Sproščany saviecki ich nie cikavić. Zbieraczstaroci.pl
Hetaja vaza vydatna ilustruje, čym była i čym paśla vajny stała znakamitaja huta ŭ Biarozaŭcy.
