Z rusinaŭ u lićviny. Jak u VKŁ pašyrałasia Litva i źmianšałasia Ruś
Kandydat histaryčnych navuk Viačasłaŭ Nasievič piša, jak mianiałasia kulturnaje i prastoravaje ŭjaŭleńnie pra Litvu i Ruś ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim.
Litvoju z časam stali nazyvać abšar, dzie litoŭcy i rusiny žyli sumiesna. Na fota: vid na Navahrudak z Zamkavaj hary.
Ruski — značyć pravasłaŭny
Za pieršaje stahodździe svajho isnavańnia, ź siaredziny CHIII da siaredziny XIV stahodździa, Vialikaje Kniastva Litoŭskaje i Ruskaje tryvała zamacavała ŭ svaim składzie ŭsiu terytoryju siońniašniaj Biełarusi i pašyryłasia dalej na poŭdzień i ŭschod.
Stanovišča, pra jakoje pisaŭ niekali kijeŭski letapisiec Niestar, istotna źmianiłasia, u tym liku sam sens nazvy «Ruś». Kali raniej hałoŭnaj prykmietaj Rusi było znachodžańnie pad uładaj kniaskaj dynastyi Rurykavičaŭ, to ciapier rusinaŭ ad navakolnych narodaŭ najbolš jaskrava adroźnivała nie dynastyja i navat nie mova, a pravasłaŭnaje vieravyznańnie. Usie ich susiedzi byli albo katalikami, jak palaki i niemcy-kryžaki, albo jazyčnikami, jak litoŭcy i tatary. Tamu paniaćci «ruski» i «pravasłaŭny» pačali źmiešvacca, a samo pravasłaŭje va Uschodniaj Jeŭropie pačali nazyvać «ruskaj vieraj».
Dla litoŭca pierajści ŭ pravasłaŭje značyła častkova pieratvarycca ŭ rusina. Heta tyčyłasia i litoŭskich kniazioŭ, jakija prymali chryščeńnie.
Zachavałasia zhadka pra chryścijanskaje imia adnaho z bratoŭ Hiedymina — Fiodara. Syn Hiedymina Hleb (Narymont), jaki ŭ roznyja časy kniažyŭ u Połacku, Vialikim Noŭharadzie i Pinsku, užyvaŭ chryścijanskaje imia ŭ aficyjnych dakumientach i na svajoj piačatcy. Starejšyja syny Alhierda, jakija pačali aktyŭna dziejničać u 1350—1360-ja hady, viadomyja tolki pad chryścijanskimi imionami: Andrej, Dźmitryj, Uładzimir, Kanstancin, Fiodar. Napeŭna, synam Kiejstuta byŭ haradzienski kniaź z pravasłaŭnym imiem Patryk (Patrykij).
Horadna stanovicca Litvoj
U takich umovach adroźnieńnie pamiž Litvoj i Ruśsiu pačało stračvać etničny sens. Pierš za ŭsio heta prajaviłasia ŭ Haradzienskim kniastvie — jano Ruśsiu nie ličyłasia ŭžo ŭ XIV stahodździ. Apisvajučy dziejańni Patrykija pry abaronie Horadna ŭ 1365 hodzie, ordenski chranist Vihand z Marburha dadaŭ, što ŭ nastupnym hodzie Kiejstut pieravioŭ jaho ŭ inšuju vołaść, u Ruskaj ziamli.
U 1379 hodzie toj ža Vihand apisaŭ maštabnyja nabiehi kryžakoŭ na Ruskuju i Haradzienskuju ziemli Kiejstuta, jakija vymusili taho padpisać mirnaje pahadnieńnie z ordenam. U hetym dahavory sapraŭdy fihurujuć dźvie ziamli: Ruskaja (z haradami Bieraście, Kamianiec, Vaŭkavysk, Suraž, Drahičyn, Mielnik, Bielsk) i Haradzienskaja.
Atrymlivajecca, što Haradzienskaja ziamla adnosiłasia da Litvy — jak i sumiežnaje Trockaje kniastva, jakoje ŭ 1387 hodzie vialiki kniaź litoŭski Jahajła, abrany polskim karalom, nadaŭ svajmu bratu Skirhajłu. U adpaviednym pryvilei vyrazna adznačajecca, što Skirhajłu nadajecca «ŭ Litoŭskaj ziamli kniažańnie Trockaje», a taksama šerah vałaściej «na Ruskaj staranie», siarod jakich — Miensk, Łahojsk (Łahožask), Połack i inšyja ŭ Padniaproŭi.
Hetak ža ŭ 1388 hodzie Vitaŭt, na toj čas haradzienski i bieraściejski kniaź, padaravaŭ Vilenskamu biskupstvu šerah pasieliščaŭ u ziemlach Litvy i Rusi (in terries nostris Lythuanie et Russie). Ź jaho tahačasnych uładańniaŭ da Litvy možna było adnieści tolki Horadna, a Bieraście, Vaŭkavysk i harady Padlašša jaŭna naležali da Rusi, što całkam adpaviadaje źmiestu dahavora 1379 hoda. Inšymi častkami Litvy byli Vilenskaje kniastva, jakoje Jahajła pakinuŭ za saboj, i Kiernaŭskaje, jakim u 1388 hodzie vałodaŭ jaho małodšy brat Vihund-Alaksandr.
Ruś i Litva, karta aŭtara.
A voś Novaharodskaja ziamla ŭ toje pieršaje stahodździe VKŁ ź Litvoj jašče nie źliłasia. Heta bačna, u pryvatnaści, z «Litoŭskaha darožnika», apublikavanaha ŭ jakaści dadatku da chroniki Vihanda. U im pryviedzienyja apisańni 100 maršrutaŭ pa Žamojci i Litvie, składzienyja ŭ 1380—1390-ja hady na padstavie natatak ordenskich raźviedčykaŭ i pravadnikoŭ.
U hetaj krynicy maršruty, jakija prachodzili praz Haradzienskaje kniastva, apisvajucca siarod inšych «daroh na Aŭkštajciju, ci Vierchniuju Litvu», biez anijakich ahavorak. A voś pry apisańni dvuch maršrutaŭ, jakija dasiahali Dzialacičaŭ na Niomanie (pry ruchu z poŭnačy) i raki Moŭčadź (pry ruchu praz Słonim), adznačajecca, što dalej pačynajecca Novaharodskaja ziamla (land Naugarden).
Čamu razmyvałasia Litva?
Čysta etničny sens hetaj nazvy hublaŭsia hałoŭnym čynam tamu, što čystaj Litvy da taho času nie zastałosia ŭvohule — u adroźnieńnie ad Žamojci, z adnaho boku, i ad čystaj Rusi ŭ Padźvińni, Padniaproŭi i na Paleśsi — z druhoha. Navat u vuzkim sensie Litva ciapier vyznačała abšar, dzie litoŭcy i rusiny žyli sumiesna.
Častkova heta było źviazana z pašyreńniem pravasłaŭja siarod bajar i prostaha nasielnictva Litvy.
Častka pravasłaŭnych mieła litoŭskaje pachodžańnie. Vihand z Marburha, apisvajučy rabaŭnickija nabiehi kryžakoŭ na Litvu, paviedamlaje, što ŭ 1363 hodzie ŭ ziamli Pastova na miažy Litvy z Žamojciu byli zachoplenyja ŭ pałon nie prosta pravasłaŭnyja i jazyčniki (Rutenos et paganos), jak u inšych vypadkach, a mienavita lićviny i rusiny (Lithwanos et Rutenos).
U dalejšym naščadki rusinaŭ u hłybini Litvy, pierachodziačy ŭ katalictva, mahli pieratvaracca ŭ litoŭcaŭ. Litoŭskija archieołahi prasačyli heta na materyjałach Kiernava. Tam siarod znachodak CHIII—XIV stahodździaŭ jość mnostva rečaŭ, charakternych dla žycharoŭ Rusi, u tym liku nacielnyja kryžyki ŭ pachavańniach.
A voś u kancy XIV stahodździa, paśla pryniaćcia Litvoj katalictva ŭ 1386 hodzie, pravasłaŭnyja mohiłki tut pierastajuć dziejničać. Zamiest ich źjaŭlajucca novyja mohiłki pry novazasnavanym kaściole. Z hetaha archieołahi zrabili vysnovu, što ruskaje nasielnictva Kiernava było pieraachryščana ŭ katalictva razam z navakolnymi jazyčnikami i pastupova źliłosia ź ich naščadkami.
U staličnaj Vilni było nie tak. Tam ruskaja supolnaść, ci Ruski horad (civitas Rutenica), upieršyniu pryhadanaja Vihandam u 1383 hodzie, paźniej pastajanna padmacoŭvałasia prytokam novych pierasialencaŭ i da kanca isnavańnia VKŁ zastavałasia najbolš zamožnaj i ŭpłyvovaj častkaj stalicy.
Ź Litvy na Ruś
Pierasialeńnie rusinaŭ u Litvu mieła daŭniuju tradycyju — jašče z časoŭ jaje dańnickaj zaležnaści ad Rurykavičaŭ. A voś advarotnyja mihracyi — ź Litvy na Ruś — stali masavymi mienavita paśla ŭtvareńnia VKŁ. Pierasialency imknulisia sialicca kampaktna, niaredka cełymi vioskami. Navakolnyja tubylcy nazyvali ich pavodle pachodžańnia žycharoŭ. Adtul i raskidanyja pa ŭsioj zachodniaj častcy Biełarusi vioski z charakternymi nazvami: Litva (u Ašmianskim, Słonimskim, Lachavickim, Uździenskim, Staŭbcoŭskim rajonach), Jaćvieź ci Jatviesk (u Hrodzienskim, Vaŭkavyskim, Dziatłaŭskim, Ščučynskim, Śvisłackim, Karelickim, Baranavickim, Ivacevickim), Dajnava ci Daŭnoŭka (u Astravieckim, Ašmianskim, Lidskim, Voranaŭskim, Iŭjeŭskim, Vałožynskim, Maładziečanskim, Minskim, Puchavickim) i navat Žomajdź, Žamojsk, Žamajdziaki, Žamajciški, Žamajtuki (u Voranaŭskim, Vałožynskim, Dokšyckim, Ivacevickim).
Vioska Litva ŭ Staŭbcoŭskim rajonie. Nazva padkazvaje, što kaliści siarod rusinaŭ tut kampaktna pasialilisia lićviny. Fota radzima.org.
Pra inšyja miescy kampaktnaha pražyvańnia vychadcaŭ ź Litvy śviedčać vyspy katalickaha nasielnictva siarod pravasłaŭnaha mora, dla jakich u kancy XIV — pieršaj pałovie XV stahodździa stavilisia kaścioły. Katalikami ŭ hetych miaścinach jaŭna stali pierasialency, jakija da 1386 hoda zachoŭvali jazyčnictva. Samaja dalokaja vyspa znachodziłasia na Viciebščynie, u Aboleckaj vołaści — kaścioł u Abolcach (ciapierašni Tałačynski rajon) byŭ zasnavany ŭ 1387 hodzie. Možna mierkavać, što pierasialency ź Litvy źjavilisia tut u časy, kali Viciebskaje kniastva atrymaŭ praz šlub ź miascovaj kniazioŭnaj kniaź Alhierd albo kali Viciebskam vałodaŭ jaho syn Jahajła.
Nieŭzabavie źjavilisia taksama kaścioły ŭ Hajnie i Astrošycach (ciapierašni Łahojski rajon), Pałanečcy, Krošynie i Iškałdzi (Baranavicki), Choŭchle i Radaškovičach (Maładziečanski), Nalibakach (Staŭbcoŭski), Vaŭkavysku. Jašče ŭ 1501 hodzie śviatary z vałodańniem litoŭskaj movy byli patrebnyja ŭ kaściołach Radaškovičaŭ, Maładziečna, Vałožyna, Kojdanava (sučasny Dziaržynsk), Słonima i Moŭčadzi.
Z časam miaściny, dzie vychadcy ź Litvy na praciahu XV stahodździa bolš-mienš admietna prysutničali siarod ruskaha nasielnictva, pačali adnosić da litoŭskaj častki dziaržavy. Takoje ŭjaŭleńnie nie źnikała i paśla taho, jak pryšłaje nasielnictva całkam źmiešvałasia z tubylcami.
«Ustava na vałoki» ŭ 1557 hodzie pieraličvaje dziaržaŭnyja vołaści ŭ składzie VKŁ. Pry hetym jana asobna zhadvaje vołaści ruskija i inšyja, naŭprost litoŭskimi nie nazvanyja. Pieralik ruskich vałaściej vielmi blizki da taho, što byŭ u pryvilei Skirhajłu 1387 hoda, ale z šeraham istotnych adroźnieńniaŭ. Miensk, ź jakoha pačynaŭsia toj pieralik, ciapier siarod ruskich vałaściej užo adsutničaje, jon trapiŭ u skład inšych. A ŭ Barkułabaŭskim letapisie pad 1583 hodam Miensk i ŭvohule vyrazna adniesieny da Litvy.
Miežy Litvy
U XVI stahodździ možna znajści šerah vypadkaŭ, kali niekali ruskija majontki ŭžo vyznačali jak litoŭskija. Tak, u popisie vojska VKŁ 1567 hoda zhadvajucca konnyja vajary, jakich kniahinia Čartaryjskaja staviła sa svaich asnoŭnych majontkaŭ na Vałyni, i asobna — z «ymieniej litoŭskich: z Hłušska [Hłuska], z Karelič i za ŭsich sioł, k im prysłuchajučych u paviecie Novaharodskim».
Hetaksama siarod vajaroŭ inšaha vałynskaha mahnata, kniazia Zbaražskaha, vyznačany tyja, jakich jon staviŭ «z ymieniej svaich litoŭskich»: Nasiłava, Viazyni, Krajska i Žycina (adpaviedna ŭ sučasnych Maładziečanskim, Vilejskim, Łahojskim i Asipovickim rajonach). Choć adniasieńnie da litoŭskich majontkaŭ Hłuska i Žycina na zachadzie sučasnaj Mahiloŭskaj vobłaści možna ŭsio ž ličyć vypadkovym, bo ŭ inšych krynicach tyja samyja miascovaści adnosiacca da Rusi.
Niekatoryja krynicy dazvalajuć vyznačyć, dzie Litva miežavała z Ruśsiu i Paleśsiem. Tak, haściniec ź Bieraścia ŭ Litvu prachodziŭ u 1557 hodzie praz Kryvyja Bałoty (zaraz Kryvabłoty na poŭnačy Biarozaŭskaha rajona). Litva pačynałasia, takim čynam, dalej na paŭnočny ŭschod, za Jasieldaj (u Pružanskim i Ivacevickim rajonach). Sapraŭdy, ivacevickaje Kosava ŭ 1570 hodzie zhadvajecca «ŭ Litvie ŭ paviecie Słonimskim», praź jaho jeździli «ź Litvy da imieniej paleskich».
Na paŭdniova-ŭschodnim kirunku da Litvy adnosili Aharevičy (la Hancavičaŭ, u kolišniaj Kleckaj vołaści), na poŭnač adtul — Lachavičy. Dalej na ŭschod dakumient 1543 hoda vyznačaje ŭžo «imienija ruskija Zaniomanskija»: Vyznu (zaraz Krasnaja Słabada ŭ Salihorskim rajonie), Prusy i Vusava (adpaviedna ŭ Salihorskim i Kapylskim).
Na ŭschodnim kirunku Litva achoplivała Uzdu i, jak užo adznačałasia, Miensk. Dalej na poŭnač miaža Litvy pryblizna supadała ź miažoj sučasnych Łahojskaha i Barysaŭskaha rajonaŭ, krychu na zachad ad Biareziny, i praciahvałasia praź ciapierašnija Dokšycki i Pastaŭski rajony, abminajučy z zachadu Połackuju ziamlu.
Prydarožnyja kryžy — pravasłaŭny i katalicki — vioski Žomajdź Vałožynskaha rajona. 2019 hod. Fota Džona Kustandera.
Pa race Biarezinie
Ujaŭleńnie pra miažu ŭzdoŭž Biareziny ŭpieršyniu zafiksavana ŭ prypiscy na palach rukapisu polskaha historyka Jana Dłuhaša, zroblenaj, vierahodna, u 1470-ja hady: «Raka Biarezina adździalaje Litvu ad ziamiel Rusi» (Fluvius Brzezina Lithwaniam a tenis Russie dividit). Nieŭzabavie jano svojeasabliva prajaviłasia ŭ mižnarodnych stasunkach. Sakratar karalevy Bony Stanisłaŭ Hurski źjedliva adznačaŭ, što vialiki kniaź maskoŭski Ivan III, pačynajučy ŭ 1490-ja hady vajnu sa svaim ziaciem, vialikim kniaziem litoŭskim Alaksandram, «vydumaŭ [sabie] panavańnie nad usioj Ruśsiu až da raki Biareziny — jak jamu chaciełasia bačyć, pavodle kolišniaha dziedaŭskaha i pradziedaŭskaha prava». Na pieramovach u Maskvie ŭ 1549 hodzie maskoŭskija bajary ŭ čarhovy raz zajavili pasłam VKŁ: «Priedki hosudaria našieho vsie tiemi horody vładieli … russkimi, a rubiež był tiem horodom s Litovskoj ziemleju po Bieriezyniu».
Choć značeńnie hetaj umoŭnaj miažy nie varta pierabolšvać. Pany i ich paddanyja litoŭskaha pachodžańnia prysutničali pa abodva jaje baki. Prytym jany ŭžyvali ŭ pobycie starabiełaruskuju movu (razam ź litoŭskaj, ale časam abychodzilisia i biez apošniaj), adroźnivajučysia ad karennych rusinaŭ chiba što katalickaj vieraj.
A z kanca XVI stahodździa ŭsio jašče bolš zabłytałasia. Pany i litoŭskaha, i ruskaha pachodžańnia pačali pierachodzić na polskuju movu, a ruskija pany da taho ž — masava prymać katalictva. Značnaja častka pravasłaŭnych sialan zrabiłasia ŭnijatami, a dzie-nidzie — i katalikami. Naprykład, u majontku Korań na Łahojščynie paśla źjaŭleńnia tam kaścioła ŭsie miascovyja pravasłaŭnyja sialanie (paddanyja Vilenskaha biskupstva) byli pieraviedzienyja ŭ katalictva.
Takija kataliki rusinskaha pachodžańnia praktyčna ničym nie adroźnivalisia ad naščadkaŭ kolišnich lićvinaŭ-jazyčnikaŭ, jakija taksama byli akataličanyja i ŭžyvali starabiełaruskuju movu. Nievialikaj była i roźnica pamiž imi i ŭnijatami.
Tak pastupova z roznych składovych čyńnikaŭ farmavałasia novaja etničnaja supolnaść, jakoj było nakanavana ŭ budučyni stać asnovaj biełaruskaj nacyi.
