Sponsary vialikich kniazioŭ. Jak habrei Vialikaha Kniastva Litoŭskaha stali nieadjemnaj častkaj hramadstva
Habrei ŭ VKŁ zamianiali saboj banki. Jany pazyčali hrošy dziaržavie, jakaja časta nie śpiašałasia ich addavać. Habrejaŭ u kniastvie šanavali i im ža zajzdrościli, piša Andrej Špunt.
Fota Shutterstock.com, by J.Chizhe
Pačatak historyi
Habrei byli adnymi ź pieršych inšaziemcaŭ, jakija stała asieli na našych ziemlach. Pieravažna heta byli kupcy, vycisnutyja ŭ kankurentnaj baraćbie miaščanskimi hildyjami Jeŭropy. Nieŭzabavie da kupcoŭ dałučalisia lichviary i faktary, to-bok pasiaredniki ŭ roznych ździełkach.
Niedachop piśmovych krynic nie daje nam mahčymaści niešta raspavieści pra historyju habrejaŭ u VKŁ da kanca XIV stahodździa, choć ich prysutnaść tut i ŭ bolš rannija časy całkam vierahodnaja.
Ale punktam adliku ŭ zasialeńni hetym narodam terytoryi kniastva pryniata ličyć 24 červienia 1388 hoda, kali habrei Bieraścia atrymali pryvilej z paćviardžeńniem ich hramadzianskich pravoŭ ad vialikaha kniazia Vitaŭta. Nieŭzabavie padobnyja pryvilei atrymali taksama habrei Trokaŭ i Harodni. Tym samym habrejskija hramady faktyčna nie tolki lehalizavalisia, ale i traplali pad vielikakniažacki pratektarat.
Heta było ŭzajemavyhadna. Hnany adusiul narod chacieŭ choć niejkaj stabilnaści i harantyj, a ŭładary VKŁ, u svaju čarhu, byli zacikaŭlenyja ŭ ekanamičnym raźvićci dziaržavy. A hetamu niesumnienna spryjali pradprymalny charaktar uciekačoŭ i ich hrošy.
Asabistyja pravy litoŭskich habrejaŭ siahali dalej za zamacavanyja ŭ anałahičnych zachodniejeŭrapiejskich hramatach i spačatku byli praktyčna roŭnyja z pravami šlachty. Prytym było heta nie tolki na papiery. Pry ŭłasnym žadańni habrei mahli słužyć u vojsku, jany hetak ža apranalisia i nasili tuju ž zbroju, što i litoŭskaja šlachta. Ustupajučy ŭ ščylnyja znosiny z chryścijanskim asiarodździem, jany pastupova asimilavalisia, pra što śviedčać, naprykład, takija ich słavianskija mianuški, jak Zubiec, Rabčyk, Alšejka, Kraŭčyk, Hłuchi i padobnyja.
Vielikakniaskija bankiry
Samyja bahatyja habrei składali zamknionaje koła i zajmalisia hałoŭnym čynam vodkupami. Heta značyć, što za peŭnuju płatu jany atrymlivali ad dziaržavy prava zboru z nasielnictva roznych dziaržaŭnych zboraŭ. Na hetym rabilisia vialikija kapitały, i bahaćcie takich ludziej rezka kantrastavała z materyjalnym stanam asnoŭnaj habrejskaj masy. Taja viała, jak praviła, roznyja drobnyja handlovyja i finansavyja apieracyi, pry jakich niaredka abarotnyja sumy pazyčalisia pad zakład chatnich rečaŭ, navat vierchniaj vopratki. Niejak stačyć kancy z kancami heta dazvalała, ale ničoha asabliva zajzdrosnaha nie było.
Habrej (krajni źleva ŭ vierchnim šerahu) siarod inšych nacyjanalnych i sacyjalnych hrupaŭ Rečy Paspalitaj na hraviury «Płač ludziej roznych stanaŭ nad pamierłym kredytam» («Lament różnego stanu ludzi nad umarłym kredytem») (kala 1655 hoda).
Nu a habrei-adkupščyki byli bahaciejšyja i za miascovych kupcoŭ-chryścijan. Jakimi sumami adkupščyki varočali, možna ŭjavić z taho, što jany mahli sabie dazvolić čakać pa try hady i bolš spłaty takich bujnych sumaŭ, jak 300, 400 i bolš kop litoŭskich hrošaŭ, nabyvali cełyja vioski za 100 kop. U toj ža čas cełaja bieraściejskaja habrejskaja hramada, samaja ŭpłyvovaja i zamožnaja ŭ VKŁ, u 1571 hodzie załažyła dla niejkich svaich patreb srebranyja sinahahalnyja rečy i na praciahu šaści hod była nie ŭ stanie ich vykupić, choć zakładnaja suma razam z pracentami składała tolki 26 kop.
Bahatyja habrei ratavali ad finansavaha krachu pierajemnikaŭ kniazia Vitaŭta, jakija pastajanna mieli prablemy z hrašyma. Jany pazyčali im vialikija sumy, a viartańnia ich pahadžalisia čakać hadami. I adnojčy za heta mocna paciarpieli.
Vialiki kniaź Alaksandr, pry jakim VKŁ vajavała z Maskoŭskaj dziaržavaj i praz heta patrabavała šmat najaŭnych hrošaj, adnojčy nie ŭtrymaŭsia ad spakusy vyrašyć finansavyja prablemy radykalnym šlacham: skasavać daŭhi pierad habrejami svaich papiarednikaŭ, zachapić habrejskija hrošy, nieruchomaść i ziamielnyja ŭładańni, a samich synoŭ Izraila «ź ziamli našaj von vybci». Heta było ŭ 1495-m. Spačatku ŭsie, aprača habrejaŭ, byli hetym zadavolenyja, asabliva daŭžniki, ale chutka akazałasia, što pieramoha hetaja była piravaj.
U 1501 hodzie Alaksandr staŭ karalom Polščy, ale paŭtaryć toje ž samaje z karonnymi habrejami jon nie moh, bo tyja značna pieraŭzychodzili litoŭskich pa kolkaści, značnaści dy bahaćci, a tamu mieli mahutnych abaroncaŭ. Tym časam biez habrejaŭ finansavaja sistema VKŁ pačała adčuvać prablemy. Niemcy i šviedy, jakija pryjšli na ich miesca, akazalisia kudy mienš zhavorlivymi.
Tamu ŭ 1503 hodzie ekśpierymient biassłaŭna skončyŭsia. Alaksandr daŭ dazvoł habrejam viarnucca i atrymać nazad kanfiskavanaje ŭ ich, a taksama spahnać hrošy z daŭžnikoŭ. Praŭda, za heta jon zapatrabavaŭ ad hramady vystavić u vojska tysiaču vieršnikaŭ, ad čaho habrei adkupilisia hrašyma.
Hady na čužynie nie prajšli dla ich daremna. Habrei viarnulisia z vyhnańnia abjadnanyja i kansalidavanyja. Ź niešmatlikaj kanfiesijna-etničnaj mienšaści jany pastupova pieraŭtvarajucca ŭ bujnuju častku naroda VKŁ ahulnaj kolkaściu bolš za 100 tysiač čałaviek.
«Dy nie advažacca nasić zołata i srebra»
U «załatym» dla VKŁ XVI stahodździ dasiahaje svajho roskvitu i miascovaje habrejstva. Raście ŭpłyŭ habrejskich kapitałaŭ na ekanomiku krainy, i ŭvohule žyć habrejam było tut dastatkova kamfortna, asabliva ŭ paraŭnańni ź inšymi jeŭrapiejskimi krainami. Papski lehat kardynał Džavani Frančeska Kamiendone pisaŭ u 1565 hodzie, naviedaŭšy VKŁ: «U hetych ziemlach sustrakajecca jašče šmat habrejaŭ, jakimi tut nie tak hrebujuć, jak u niekatorych inšych miescach. Jany tut nie žyvuć u niaščasnym stanoviščy i nie zajmajucca tolki nizkimi promysłami, ale vałodajuć ziamloj, zajmajucca kamiercyjaj, vyvučajuć miedycynu i astranomiju. Jany vałodajuć značnymi bahaćciami i nie tolki stajać u šerahu hodnych ludziej, ale i časta navat majuć uładu nad imi. Jany nie nosiać nijakaha znaku adroźnieńnia ad chryścijan, im navat dazvalajecca nasić zbroju. Naohuł, jany karystajucca ŭsimi pravami hramadzian».
Habrei molacca ŭ sinahozie na śviata Jom-Kipur. Karcina Maŭrycyja Hotliba, 1878 hod. Zachoŭvajecca ŭ Tel-Aviŭskim muziei vyjaŭlenčych mastactvaŭ.
Pry hetym žyćcio ŭ VKŁ praciakała dla habrejskaj hramady kudy bolš spakojna, čym u susiedniaj Polščy, dzie miaščanstva bujnych haradoŭ, asabliva na zachadzie, pierajmała niamiecki antysiemityzm, uzmocnieny ŭ toj čas Refarmacyjaj.
Ale zusim idealizavać situacyju ŭsio ž nie varta, bo zdaralisia i sproby dyskryminacyi. Hetym adznačyŭsia Druhi Statut VKŁ 1566 hoda ź jaho dvanaccatym raździełam — inicyjatyvaj drobnaj šlachty: «Dy nie advažacca habrei chadzić u darahich strojach z załatymi łancuhami, a ich žonki ŭ zołacie i srebry. Dy nie advažacca habrei nasić srebra i zołata na šablach i nožnach… Chaj nosiać jany žoŭtyja kapielušy, a žonki ich namitki z žoŭtaha pałatna, kab kožny moh adroźnić chryścijanina ad habreja».
Praz dva dziesiacihodździ Treci Statut VKŁ 1588 hoda, praŭda, skasavaŭ bolšaść źnievažalnych pałažeńniaŭ, a šlachta ŭžo nie nastojvała na tym, kab uvasobić svaju zajzdraść ci hłupstva ŭ formie zakona.
Moc — u kahale
Paśla Lublinskaj unii i zhasańnia dynastyi Jahiełonaŭ moc karaleŭskaj i vielikakniažackaj ułady pačynaje sastupać šlachieckaj anarchii. Heta stvarała dla habrejaŭ niebiaśpiečnyja vykliki, tamu adnačasova ŭzmacniajecca habrejskaja kahalnaja arhanizacyja.
Kahał (sa staražytnahabrejskaha «kehiła» — supołka) — heta svajho rodu ŭrad habrejaŭ peŭnaj miascovaści: składanaja arhanizacyja, jakaja achoplivała svaimi paŭnamoctvami samyja roznyja śfiery: relihijna-vychavaŭčuju, administracyjna-finansavuju, sudovuju, pasrednickuju (pamiž habrejstvam i źniešnimi ŭładami). Sercam kahału była sinahoha. Pry joj mieściŭsia sinahahalny dvor — malelnia i vučelnia, hramadskija łaźni, kahalny dom, prytułak dla biazdomnych. Nieadryŭna ad sinahahalnaha kompleksu isnavali habrejskija mohiłki.
Ton u kahalnym žyćci zadavali habrejskija bahaciei, jany ž brali na siabie i asnoŭnyja jaho finansavyja vydatki.
Kahały roznych miascovaściaŭ mieli pamiž saboj suviazi. A dla kaardynacyi ich dziejańniaŭ u 1580 hodzie byŭ stvorany «Vaad (ź iŭryta — kamitet) abłaściej», jaki abjadnoŭvaŭ usie bujnyja kahały Rečy Paspalitaj.
U novych realijach, kali vialiki kniaź abo karol užo nie nadta moh abaranić habrejaŭ ad šlachty, rolu ich abaroncaŭ uziali na siabie mahnaty. Jany addavali svaju haspadarku pad habrejski nahlad, a habrej vystupaŭ pasiarednikam u łancužku «pan — sielanin».
Naturalna, što staŭleńnie sialan da svaich nahladčykaŭ nie zaŭsiody było stanoŭčym. Ź miaščanstvam, jakoje było kankurentam dla habrejaŭ u handlovych i finansavych spravach, adnosiny taksama składvalisia časam napružana, ale karol i mahnateryja nie dazvalali i tut pierastupać miežy.
Ahulnaja kolkaść habrejaŭ da siaredziny XVI stahodździa ŭ Rečy Paspalitaj dasiahnuła paŭmiljona. Tady heta była nie zakrytaja kasta i nie adnarodnaja haspadarčaja hrupa, a bujnaja častka naroda, dziejnaść jakoj prajaŭlałasia ŭ roznych śfierach sacyjalna-ekanamičnaha žyćcia. Ale mnohaje źmianiłasia paśla vajny z Maskvoj 1654—1667 hadoŭ, paśla jakoj nie zastałasia raniejšaj ni sama Reč Paspalitaja, ni habrejskaja hramada ŭ joj.
Ad zaniapadu da ŭzdymu
Spačatku ŭ 1648 hodzie na Ukrainie vybuchnuła kazackaje paŭstańnie pad kiraŭnictvam Bahdana Chmialnickaha. Nadpis «A lacham, žydam i papam-supastatam sim bierdyšom zahraju na ich toŭstych šyjach», jaki «azdablaje» bierdyš na adnym z partretaŭ Chmialnickaha — ścisły manifiest, u jakim zhadanyja try sasłoŭi ŭvasablajuć saboj niezadavoleńnie kazactva ŭłasnym palityčnym, ekanamičnym i relihijnym stanoviščam. Achviarami kazackaha antysiemityzmu ŭ hety čas stali mnohija ŭkrainskija habrei, dy i biełaruskim, asabliva ŭ paŭdniovych abłaściach VKŁ, kudy dabiralisia kazackija zahony, mocna dastałasia. A praz šeść hadoŭ pačałasia trynaccacihadovaja kryvavaja vajna z Maskvoj, vyniki jakoj stali katastrafičnymi dla ŭsioj dziaržavy, biełaruskaje habrejstva tut nie skłała vyklučeńnia. U mnohich biełaruskich miascovaściach habrejskija hramady byli vyrazanyja ledź nie pahałoŭna.
Vilenski haon, abo Elijachu bien Šłoma Załman (1720—1797) — samy ŭpłyvovy duchoŭny aŭtarytet litoŭskich habrejaŭ. Raspracavany im napramak u artadaksalnym iŭdaiźmie atrymaŭ nazvu misnahiedskaha, albo litoŭskaha. Haon, što aznačaje «hienij», naradziŭsia ŭ Sialcy ciapierašniaha Biarozaŭskaha rajona — jon ziamlak Alesia Razanava.
Najlepšyja rabiny padčas toj vajny zahinuli, habrejskija navučalnyja ŭstanovy pustavali paśla jaje niekalki hadoŭ. Nie stała byłoj kansalidacyi, što vyklikała ŭnutranyja sprečki. Pa dapamohu ŭ ich vyrašeńni kahalnaja staršyna ŭsio čaściej źviartajecca da dziaržaŭnaj ułady. Pieraadolvajučy vyniki vajny, habrei vymušanyja byli rabić pazyku za pazykaj, zvyčajna pad zabieśpiačeńnie kahalnaj nieruchomaściu. Tak bolšaja častka kahalnaj majomaści akazałasia ŭ biesterminovym zakładzie.
Ale prachodziŭ čas, i žyćcio lepšała. U XVIII stahodździ ŭ haradach VKŁ skłalisia bolš spryjalnyja ŭmovy dla zaniatkaŭ handlem i ramiostvami, čym heta było ŭ Karaleŭstvie Polskim. Habrejski kahał, płaciačy horadu padatak, znachodziŭsia tut pa-za jurysdykcyjaj haradskoha mahistrata. Heta stymulavała habrejaŭ z Polščy i Ukrainy pierasialacca ŭ Biełaruś i Litvu, u vyniku čaho ich kolkaść imkliva rasła.
Mienavita ŭ apošniaje stahodździe isnavańnia Rečy Paspalitaj skłałasia situacyja, kali ŭ niekatorych biełaruskich haradach habrejskaje nasielnictva stała składać vielmi značny pracent, navat da pałovy nasielnictva. Tak, u Miensku ŭ 1800 hodzie z 6 852 žycharoŭ 3 182 byli habrejami. A ŭ mnohich miastečkach habrei stali navat jaŭna pieravažać, prytym až da taho, što da kanca XVIII stahodździa, naprykład, u takich miastečkach, jak Pružany ci Sianno, nasielnictva stała habrejskim amal na 100%. Takaja demahrafičnaja situacyja pryncypova nie mianiałasia až da Druhoj suśvietnaj vajny. Tym bolš što jaje zachavańniu nadta spryjała palityka Rasijskaj impieryi ź jaje rysaj asiełaści dla habrejaŭ i zabaronaj im sialicca na vioscy dy zajmacca sielskaj haspadarkaj.
