Šmatchadovačka Hiedymina
Vialiki kniaź litoŭski Hiedymin da kanca žyćcia nie pryniaŭ chryścijanstva. Pry hetym jon zdoleŭ udvaja pavialičyć dziaržavu za košt chryścijanskich abšaraŭ i čverć stahodździa paśpiachova joj kiravać. Hetaha było b niemahčyma dabicca tolki vajskovaj siłaj, biez tonkaj dypłamatyi. Pra adnu zamiežnapalityčnuju śpiecapieracyju vialikaha kniazia piša historyk Alaksandr Zimnicki.
Pomnik Hiedyminu ŭ Lidzie. Shutterstock.com, by Pavelppl.
Što nam viadoma pra Hiedymina?
Hiedymin naradziŭsia kala 1275 hoda ŭ Aŭkštajcii. Pra jaho dziacinstva i pachodžańnie nijakich dakładnych źviestak niama. Adnym z mahčymych prodkaŭ Hiedymina nazyvajuć jaćviažskaha pravadyra Skomanda, viadomaha zaciatym zmahańniem z kryžakami ŭ CHIII stahodździ. Pieršaja peŭnaja zhadka pra Hiedymina paznačaje momant jaho prychodu da ŭłady. Adbyłosia heta paśla 1315 hoda, kali apošni raz zhadvajecca jahony papiarednik, kniaź Vicień.
Chto Hiedymin Vicieniu?
Historyki pačynajučy z ChV stahodździa złamali šmat kopjaŭ u sprečkach pra svajactva hetych dvuch histaryčnych piersanažaŭ. Maciej Stryjkoŭski davodziŭ, što Vicień — baćka Hiedymina. Tvory ž palityčnych kankurentaŭ VKŁ (chronika palaka Jana Dłuhaša i maskoŭskija radavody) — što Hiedymin byŭ koniucham Vicienia i zabiŭ svajho haspadara.
Jak pierakanaŭča davodziać brytanski daśledčyk Styvien Roŭeł i inšyja navukoŭcy, jany, vierahodna, byli bratami. A pakolki Vicień nie mieŭ naščadkaŭ, to Hiedymin staŭ jahonym spadkajemcam.
Parytet z tatarami i Maskvoj
U časy Hiedymina pad upłyŭ Vialikaha Kniastva trapiŭ Kijeŭ, «maci haradoŭ ruskich». Litoŭskaja ŭłada ŭ Kijevie kančatkova zamacavałasia ŭ 1330—1340-ja, kali tam staŭ kniažyć brat Hiedymina Fiodar. Adnosna Kijeva zachoŭvaŭsia peŭny parytet z tatarami, jakim kijaŭlanie taksama pavinny byli spłačvać daninu. Padobny parytet zachoŭvaŭsia i ŭ adnosinach z Maskoŭskim kniastvam: z adnaho boku, VKŁ padtrymała Noŭharad u jaho supraćstajańni z Maskvoj (syn Hiedymina Narymont kniažyŭ u Noŭharadzie), adnak u toj ža čas za syna maskoŭskaha kniazia Ivana Kality była addadziena dačka Hiedymina Aŭhusta.
Hiedymin i pravasłaŭje
Karjeru vialikaha kniazia Hiedymin pačaŭ nie z vajskovych pieramoh. Pieršym bujnym palityčnym krokam novaha ŭładara stała zasnavańnie litoŭskaj pravasłaŭnaj mitrapolii. Heta adbyłosia pamiž 1315 i 1317 hadami. Jaje centr znachodziŭsia ŭ Navahradku, i, što važna, padparadkavanaja jana była Kanstancinopalu.
Litoŭskija kniazi razumieli, što, spryjajučy pravasłaŭju i ŭpłyvajučy na pryznačeńnie jaho ijerarchaŭ, jany zabiaśpiečvajuć łajalnaść pravasłaŭnych paddanych, jakich było niamała.
Pry Hiedyminie i jaho synach Pravasłaŭnaja carkva na litoŭskich ziemlach pačuvałasia kamfortna. Tak, u Połacku nibyta tolki za CHIV stahodździe było pabudavana stolki ž chramaŭ i manastyroŭ, kolki za papiarednija try stahodździ, a apiekavalisia ich budaŭnictvam litoŭskija kniazi.
Takaja palityka spryjała pašyreńniu litoŭskaha ŭpłyvu i na inšyja ruskija ziemli. U pačatku 1320-ch syn Hiedymina Alhierd praz šlub ź miascovaj kniazioŭnaj staŭ uładarom Viciebska. Šlubam jašče adnoj dački Hiedymin zamacavaŭ sajuz ź ćviarskim kniaziem Dźmitryjem Michajłavičam. U 1322-m namieśnik Hiedymina ŭ Hrodnie (a mahčyma, i ziać) Davyd staŭ kniaziem u Pskovie. U toj pieryjad u skład Litvy ŭvachodziać Taropieckaje i Ržeŭskaje kniastvy na poŭnačy Smalenščyny, Bieraściejščyna i Padlašša.
Jak vyhladaŭ Hiedymin? Nieviadoma. Apisańniaŭ jaho źniešnaści nie zachavałasia. A najstarejšaja i samaja rastyražavanaja vyjava — heta vińjetka z «Chroniki Jeŭrapiejskaj Sarmatyi» Alaksandra Hvańjini, vydadzienaj u druhoj pałovie XVI stahodździa. Wikimedia Commons.
Malicca možna, ahitavać — nie
Paćviardžeńniem važnaj roli pahanstva i svojeasablivaj zabarony na «raspalvańnie relihijnaj varažniečy» ŭ Litvie časoŭ Hiedymina była śmierć dvuch franciškancaŭ u 1341 hodzie. Manachi Ulrych i Marcin pryjechali ŭ Vilniu i, zamiest taho kab cicha pravić imšu ŭ katalickaj bažnicy, arhanizavali masavaje mierapryjemstva: pačali ahitavać na kirmašovaj płoščy suprać pahanstva, praz što byli pakaranyja śmierciu.
Relihijnyja spravy
Relihijnyja spravy, naroŭni z vojnami i budaŭnictvam, byli klučavym elemientam palityki Hiedymina. Paradoks: u atačeńni monateistaŭ (a navat tatary ŭ 1320-m pryniali isłam) jon da kanca žyćcia zastavaŭsia prychilnikam mnahabožža i zdoleŭ palityčnym, dypłamatyčnym i vajskovym šlacham pašyryć svaju «pahanskuju impieryju».
Hiedymin, nie pytajučysia dazvołu papy, sam siabie abvieściŭ karalom. «GedeminneDeiGratiaLetwinorumetmultorumRuthenorumRex» («Hiedymin Božaj łaskaj karol litoŭcaŭ i mnohich ruskich») — staić u jaho listach u Rym. Papa, jaki mieŭ manapoliju na nadańnie karaleŭskaha tytuła, maŭkliva prymaŭ takoje samaŭpraŭstva.
List u Rym
Adzin z samych viadomych listoŭ Hiedymina — da papy Jana CHCHII, datavany 1322 hodam. U im uładar apošniaj pahanskaj dziaržavy ŭ Jeŭropie vykazvaŭ žadańnie pryniać katalictva. Dobraja pałova lista, adnak, pryśviečanaja nie pytańniam vyratavańnia dušy, a skarham na Teŭtonski orden, jaki pad vyhladam vajny z pahancami raz za razam napadaŭ na VKŁ.
Na pačatku lista Hiedymin pryhadvaje historyju raniejšych kantaktaŭ Litvy i Katalickaj carkvy: chrost Mindoŭha i toje, što paźniej kryžaki svaimi dziejańniami zmusili pieršaha litoŭskaha karala adyści ad viery. Taksama pryhadvajecca chaŭrus Vicienia z Ryhaj i jaho prośba prysłać bratoŭ-franciškancaŭ, kab pravodzić nabaženstvy ŭ navahradskim kaściole. Pieraličvajucca skarhi na orden ad ryžan i adznačajecca, što navahradski kaścioł kryžaki paźniej spalili. Hiedymin akcentavaŭ uvahu na tym, što jon chacieŭ by padparadkavacca papu, jak padparadkoŭvajucca chryścijanie, ale pry ŭmovie, što orden nie budzie ŭ hetym udzielničać. Pry kancy kniaź Litvy prasiŭ kniazia Carkvy skiravać pasłoŭ, kab «ukłaści mir i vyznačyć miežy».
U adroźnieńnie ad papiarednich «vandroŭnych» kniazioŭ, jakija vierahodna, uvieś čas pieramiaščalisia pa terytoryi dziaržavy, Hiedymin vyznačyŭsia ź jaje administratyŭnym, ekanamičnym i stratehičnym centram. Shutterstock.com, by Mnstudio.
Aktualny momant
Hiedymin dobra padhadaŭ čas dla takoha lista. U Rymie narastała niezadavolenaść kryžakami. Na orden skardzilisia papu i polski karol, i ryžskija mieścičy.
Ź Litvoj u Teŭtonskaha ordena išła piermanientnaja vajna. Sutyčki, uzajemnyja nabiehi, abłohi zamkaŭ i zasady adbyvalisia pa ŭsioj pamiežnaj terytoryi. Da prychodu da ŭłady Hiedymina skłaŭsia parytet siłaŭ: orden nie moh skaryć Litvu (ci chacia b zavajavać Žamojć, kab złučyć svaje pruskija i livonskija terytoryi); Litva ž nie mahła skinuć orden u Bałtyjskaje mora.
U samim ordenie narastaŭ kanflikt za ŭładu, praciahvałasia supraćstajańnie pamiž Livonskim adździaleńniem ordena i ryžskim arcybiskupam. Ryžanie pry hetym nie curalisia chaŭrusaŭ ź jazyčnikami: jašče ŭ časy Vicienia ŭ Ryzie piatnaccać hadoŭ stajaŭ litoŭski harnizon.
Čakańnie Hiedymina
Napisaŭšy ŭ Rym, Hiedymin razasłaŭ zaprašeńni zachodnim ziemlarobam, ramieśnikam, kupcam. Vialiki kniaź zaklikaŭ ich pryjazdžać i sialicca ŭ Litvie. Pierasialencam abiacali padatkovyja palohki. Taksama padkreślivałasia, što ŭ Litvie z dnia na dzień čakajuć papskich pasłoŭ i pabudavanyja try novyja kaścioły — niby namiok na łajalnaje staŭleńnie da katalikoŭ z boku dziaržavy.
Taksama Hiedymin zaklučyŭ sieparatny mir ź livoncami. I staŭ čakać. Pruskaja častka Teŭtonskaha ordena sprabavała vyvieści Litvu z raŭnavahi, ale kniaź tolki adbivaŭ kryžackija rejdy, nie ździajśniajučy nabiehaŭ u adkaz. Hetym jon paćviardžaŭ imknieńnie da miru.
I Hiedymin dačakaŭsia: papa zahadaŭ ordenu prypynić bajavyja dziejańni da pryjezdu jaho pasłoŭ.
Jazyčnik Hiedymin zdoleŭ udvaja pavialičyć svaju dziaržavu za košt ziemlaŭ, nasielenych chryścijanami, i čverć stahodździa paśpiachova joj kiravaŭ. Vialiki histaryčny atłas Biełarusi. T.1.
Vy ŭsio nie tak zrazumieli
Vosieńniu 1324 hoda ŭ Vilniu prybyli papskija lehaty, kab uzhadnić detali chrostu vialikaha kniazia. Ale ŭ vielikakniaskim pałacy ich sustreli choładna. Hiedymin abviaściŭ pasłancam Rymu, što… nie źbiraŭsia chryścicca, ale hatovy šanavać papu jak svajho baćku i ŭkłaści mir z chryścijanskim śvietam.
Zadniaj dataj stała jasna, što i jahony list u Rym byŭ dvuchsensoŭny. Vyraz «pryniać katalictva» — fidemcatholicamrecipere — možna zrazumieć taksama i jak «vitać katalictva». Heta značyć nie pieraškadžać katalikam ładzić u Litvie nabaženstvy, ale i nie spryjać pašyreńniu viery.
Hiedymin ahučyŭ svoj adkaz pasłam papy ŭ prysutnaści litoŭskich i ruskich nobilaŭ. Tak vialiki kniaź prademanstravaŭ svaju «nienachilalnaść» pierad paddanymi — jazyčnikami i pravasłaŭnymi. Ale adnačasova Hiedymin puściŭ čutku, što cełuju noč škadavaŭ pra paśpiešlivaje rašeńnie. Jon słušna raźličyŭ, što heta stanie viadoma papskim pasłam i dapamoža zachavać tvar pierad katalikami.
Mir i hrošy
Płan Hiedymina spracavaŭ — mir z kryžakami tryvaŭ až da 1328 hoda. Papa nie dazvalaŭ vajavać z pahanskim, ale łajalnym kniaziem, prytrymlivajučy jaho jak svojeasablivuju procivahu ordenu. Bo kiraŭnictva ordena zbliziłasia ź impierataram Śviatoj Rymskaj impieryi Ludviham IV, jakoha Jan CHCHII navat adłučyŭ paśla ad Carkvy. Heta pakazvaje, što pahanskaja Litva nie była niejkim dzikim zaštatnym kutkom, jana taksama brałasia ŭ raźlik u tahačasnaj jeŭrapiejskaj hulni tronaŭ.
Akramia taho, Hiedymin atrymaŭ ad svajoj šmatchadoŭki ekanamičnyja plusy. Sajuz z ryžanami i mir z kryžakami spryjali raźvićciu handlu z Zachodniaj Jeŭropaj — vodnyja šlachi ŭ Litvu z Bałtyki pa Dźvinie i Niomanie byli adkrytyja.
Dakładnych śviedčańniaŭ pra maštaby tahačasnaj mihracyi na terytoryju VKŁ nie zachavałasia. Ale z-za hoładu i niedachopu ziamiel u Jeŭropie hety praces išoŭ. U samoj Litvie za košt inšaziemcaŭ umacavalisia dva značnyja handlovyja centry — Vilnia i Navahradak.
Zbližeńnie z Rymam tryvała niadoŭha — roŭna stolki, kolki było vyhadna Hiedyminu. Atrymaŭšy ŭsie mahčymyja bonusy ad pradstaŭnictva ryžskaha arcybiskupa Frederyka pry papskaj kuryi, Hiedymin źmianiŭ svajho asnoŭnaha katalickaha sajuźnika. U kancy 1320-ch jon zbližajecca z Polščaj: vydaje dačku zamuž za syna polskaha karala i razam z novym chaŭruśnikam idzie vajavać Chołmskuju ziamlu.
