Kryvičy, bužanie i jaćviahi XIX stahodździa. Što pakazaŭ adzin ź pieršych pierapisaŭ nasielnictva ŭ Biełarusi
Zvyčajna svaich hramadzian pierapisvaje dziaržava. Ale hety pierapis byŭ inšym. Piša kandydat histaryčnych navuk Pavieł Cieraškovič.
Sialanie Viciebskaj hubierni z alboma «Adziežy Ruskaj dziaržavy» (1844). Wikimedia Commons.
Bieniedykt Andersan, suśvietna viadomy daśledčyk pracesaŭ farmiravańnia sučasnych madernych nacyj, ličyć, što hałoŭnuju rolu va ŭśviedamleńni siabie asobnaj supolnaściu adyhryvajuć muziei, pierapisy i karty. I sapraŭdy, prychodzim my ŭ muziej, ekspazicyja jakoha zvyčajna pačynajecca z archieałahičnych znachodak — pryładaŭ pracy ci ŭpryhožańniaŭ, — i adčuvajem honar: heta ž našy prodki zrabili. Voś jakija ŭ nas karani! Toje ž i z kartami. Z dvuchsot ź niečym konturaŭ terytoryj nacyjanalnych dziaržaŭ sučasnaha śvietu my imhnienna paznajom svoj — heta naša ziamla! A pierapisy z dakładnaściu da apošniaj asoby kažuć, kolki našych u hetym śviecie.
Padmienienaja realnaść
Ź pierapisami, adnak, jość adna prablema: amal zaŭsiody ich praviadzieńnie — sprava dziaržaŭnaja. I časta zdarajecca tak, što dziaržavie cikava viedać, kolki i jakija ludzi žyvuć u jaje miežach, ale pa niejkich pryčynach jana nie choča, kab pra heta viedali ŭsie. Tak, vyniki adnaho ź pieršych madernych pierapisaŭ — šviedskaha 1756 hoda — vyrašyli trymać u tajamnicy, da takoj stupieni jany byli ašałamlalnymi: kraina, jak vyśvietliłasia, była słabaja i małanasielenaja.
Tamu šmat u jakich vypadkach materyjały pierapisaŭ demanstravali nie toje, što jość, a toje, što b dziaržava chacieła bačyć. I časam z hetaj vydumanaj realnaści paŭstavała sapraŭdnaja. Toj samy Bieniedykt Andersan apisvaje, jak u Małajzii brytanskija kałanijalnyja ŭłady śviadoma zajmalisia kanstrujavańniem małajskaj identyčnaści, jakoj u rečaisnaści nie isnavała: padčas pierapisu jaje dadali ŭ jakaści adnoj z mahčymych, i praces pajšoŭ.
Na terytoryi Biełarusi pieršy pierapis byŭ praviedzieny na sto sorak hadoŭ paźniej za šviedski — u 1897 hodzie. Nacyjanalnaść u tyja časy vyznačałasia pa movie. Zaraz ciažka skazać, jak tam było na samaj spravie, ale, zhodna z nadrukavanymi materyjałami, kolkaść biełarusaŭ u Rasijskaj impieryi skłała 5 młn 886 tysiač čałaviek, u tym liku ŭ sučasnych miežach Biełarusi — 4 młn 756 tysiač.
Pierapis 1897 hoda dazvalaŭ daviedacca, kolki biełarusaŭ žyło ŭ kožnaj hubierni, paviecie i horadzie. I stała zrazumiełym, što biełarusy zajmajuć terytoryju ad Biełastoka da Smalenska, ad Vilni da Čarnihava. Statystyčna paćviardžałasia toje, što zajaŭlaŭ za niekalki hadoŭ da taho ŭ pradmovie da «Dudki biełaruskaj» Francišak Bahuševič: «Moža, chto spytaje: hdzie ž ciapier Biełaruś? Tam, bratcy, jana, hdzie naša mova žyvieć: jana ad Vilni da Mazyra, ad Vitebska za małym nie da Čarnihava, hdzie Hrodna, Minsk, Mahiloŭ, Vilnia i šmat miastečkaŭ i viosak…» Hetyja źviestki rabili nadzvyčaj mocnaje ŭražańnie i časta vykarystoŭvalisia na staronkach biełaruskich vydańniaŭ, pieradusim «Našaj Nivy».
Pahadziŭsia tolki Sinod
Infarmacyja pra nasielnictva źbirałasia i raniej. Ale sproby hetyja byli vypadkovyja i achoplivali paraŭnalna nievialikija terytoryi. Adzinaje vyklučeńnie — tak zvanyja Prychodskija śpisy.
Inicyjataram hetaha apytańnia, u niečym padobnaha da pierapisu, byŭ vydatny navukoviec, člen-karespandent Rasijskaj akademii navuk, adzin z zasnavalnikaŭ Hieahrafičnaha tavarystva Piotr Kiopien. U 1851 hodzie jon vydaŭ etnahrafičnuju kartu jeŭrapiejskaj častki impieryi i pry jaje składańni vyrazna ŭśviadomiŭ, jak mała isnuje nadziejnaj statystyčnaj infarmacyi.
Tamu ŭ 1850-ja jon nieadnarazova źviartaŭsia da roznych uradavych ustanoŭ z prapanovaj pravieści pierapis narodaŭ. Adkaz niaźmienna byŭ admoŭny. Impieryi ŭ toj čas było nie nadta cikava, chto jaje nasialaje. Adzinaja ŭstanova, jakaja pahadziłasia za heta ŭziacca, byŭ Śviaty Sinod. Carkoŭnaje čynoŭnictva vydała zahad, kab kožny śviatar zapoŭniŭ ankietu pra prychadžan svajho prychodu — adsiul i nazva niezvyčajnaha pierapisu.
U ankiecie, raspracavanaj samim Kiopienam, było ŭsiaho try pytańni: kolkaść, vieravyznańnie i etničnaja prynaležnaść viernikaŭ. Apošniaje pytańnie było sfarmulavana tak: «Jakoha plemieni prychadžanie (vielikarusy, biełarusy, mardva i inš.)». Toje, što biełarusy paznačanyja ŭ prykładzie jak asobny narod, nie vypadkova: navukoviec raniej daśledavaŭ biełaruskuju hutarkovuju movu, a ŭ 1820-ch sprabavaŭ vyznačyć miežy raśsialeńnia biełarusaŭ u Čarnihaŭskaj hubierni.
Nieadnaznačnyja plamiony
Apytańnie pravodziłasia ŭ 1857—1858 hadach i pastaviła śviataroŭ u nadzvyčaj składanuju situacyju. Jany pryzvyčailisia, što ludzi adroźnivajucca vyklučna pa vieravyznańni. I heta zrazumieła: nacyjanalnyja ruchi ŭ impieryi rabili tolki pieršyja kroki, i da kolki-niebudź vyznačanaj identyčnaści było jašče daloka. U śviataroŭ nie było navat ahulnaha razumieńnia, što značyć «plemia». Šmat chto padumaŭ, što havorka idzie pra plamiony časoŭ «Apovieści minułych hadoŭ». Tamu vyniki apytańnia častkova adlustroŭvajuć realnuju situacyju (kali paćviardžajucca inšymi krynicami), a častkova — knižnyja ŭjaŭleńni samich śviataroŭ.
Pavieł Babroŭski, jaki skazaŭ svajo słova ŭ vyznačeńni biełaruskaj narodnaści. Wikimedia Commons.
Što ž atrymałasia ŭ vyniku? Naprykancy 1850-ch va ŭsioj Biełarusi žyło kala 3,3 młn čałaviek. U šerahu vypadkaŭ etničnaja prynaležnaść była amal što tojesnaj kanfiesijnaj. To-bok kali iŭdziej, dyk jaŭrej (350 tysiač, abo 10,8% nasielnictva), kali staravier — ruski (34 tysiačy, ci 1,1%), musulmanin — tataryn (3,5 tysiačy, 0,1%), pratestant — niemiec (4 tysiačy, 1,2%).
Ale, naprykład, z palakami situacyja była inšaj: usie jany (da 300 tysiač čałaviek, 9,5% nasielnictva) byli katalikami. Adnak nie ŭsie kataliki byli zapisanyja palakami — ahulnaja kolkaść zafiksavanych katalikoŭ była ŭdvaja bolšaj.
Najbolš tryvałaj polskaja identyčnaść była siarod ziemleŭłaśnikaŭ, da 93% ź jakich byli katalikami. Ahulnaja kolkaść usich ziemleŭłaśnikaŭ składała da 9 tysiač čałaviek — 0,25% ad usiaho nasielnictva. A voś siarod šmatlikaj šlachty (usiaho kala 150 tysiač, 4,4%) było niamała pravasłaŭnych: u Mazyrskim paviecie — 54,5%, a ŭ Pinskim — navat 77%.
Što da identyčnaści šmatlikaha sialanstva i miaščan chryścijanskich kanfiesij, to jana šmat u čym zaležała ad prynaležnaści da peŭnaha histaryčnaha rehijona. U histaryčnaj Biełarusi praktyčna ŭsio hetaje nasielnictva było paznačanaje jak biełarusy. Zhodna z tahačasnym administracyjnym padziełam, heta byli Viciebski, Dzisienski, Lepielski i Połacki paviety Viciebskaj hubierni (treba ŭličvać, što jany značna bolšyja za siońniašnija rajony) i ŭsia Mahiloŭskaja hubiernia, u jakuju ŭvachodziła značnaja častka sučasnaj Homielskaj vobłaści. Charakterna, što ŭ Dzisienskim i Lepielskim pavietach biełarusami byli nazvanyja i pravasłaŭnyja, i kataliki.
«Litoŭskaje plemia»
A voś u histaryčnaj Litvie situacyja była zusim inšaj. U Hrodzienskim, Vaŭkavyskim, Słonimskim i častkova Słuckim pavietach usich žycharoŭ jak pravasłaŭnaha, tak i katalickaha vieravyznańnia śviatary nazyvali litoŭcami. Pry hetym niaredka jany dadavali cikavyja kamientary: «litoŭcy, jakija razmaŭlajuć biełaruskaj movaj (ci biełaruskaj havorkaj)», «litoŭcy na Rusi», «litoŭcy-słavianie, da ich słavianskaj havorki vielmi mała damiešvajecca litoŭskaj movy». Adno z najbolš trapnych vyznačeńniaŭ: «Prychadžanie — žychary litoŭskaha plemieni, ale ŭsie razmaŭlajuć biełaruskaj movaj, aproč dvaran». Charakterna, što viadomy z falkłoru termin «litvin» nie byŭ zhadany anivodnaha razu.
U Minskim, Barysaŭskim, Lidskim, Ašmianskim, Vilejskim i Drysienskim pavietach litoŭcami pieravažna nazyvali katalikoŭ, a pravasłaŭnych — biełarusami. U niekatorych vypadkach litoŭcaŭ i biełarusaŭ navat supraćpastaŭlali. Naprykład, u Słonimie adznačałasia, što «słužbovyja asoby — nie miascovyja ŭradžency, jość vielikarusy, małarosy i biełarusy, miaščanie ž naležać da miascovaha litoŭskaha plemieni». Razam z tym u šerahu pasieliščaŭ hetaha rehijona (Voŭpie, Hudzievičach, Krynkach, Rosi, Śvisłačy, Miłavidach) da biełarusaŭ adnieśli i katalickaje, i pravasłaŭnaje nasielnictva.
Lehiendarnyja nazvy
Niekatoryja śviatary naŭprost źviazvali svaich prychadžan sa staražytnymi kryvičami. Heta bolš za 23 tysiačy vyklučna katalikoŭ u Lidskim i Śviancianskim pavietach. U samoj Lidzie śviatar napisaŭ, što jaho prychadžanie — «kryvičanie» (mienavita praz «y», pa-biełarusku).
Pa-za miežami kryvickaha areała ŭ Navahradskim paviecie adznačana, što «žychary słaviana-kryvickaha i polskaha» plamionaŭ i, adnačasova, što «ŭ nižejšaha kłasa — polska-biełaruskaja mova». Možna tolki zaŭvažyć, što letapisnyja kryvičy žyli daloka na ŭschod ad hetaj terytoryi. To-bok hetaja identyčnaść u Prychodskich śpisach — knižnaja, ujaŭnaja.
Šerah vyznačeńniaŭ mieŭ jašče bolš paradaksalny charaktar. U pasieliščach Kryvošyn, Iškałdź, Krošyn, Svajatyčy i Snoŭ (Navahradski paviet) śviatary pryjšli da supolnaj dumki, što ich prychadžanie «pamieščyki i dvaranie — palaki, a prosty lud: mała-polska-rusaki» (!?).
Čarnarusy
Asablivuju cikavaść ujaŭlaje zafiksavanaja ŭ Słuckim i Ihumienskim pavietach nazva «čarnarusy» (19 tysiač). U Słuckim paviecie pasieliščy čarnarusaŭ praciahnulisia vuzkim łancužkom ad Haradziei na poŭnačy, praz Kleck i Siniaŭku da Aharevič na poŭdni. Nazva «čarnarusy» ŭ tyja časy zhadvajecca ŭ pracach daśledčykaŭ-krajaznaŭcaŭ Paŭła Babroŭskaha i Iłaryjona Zialenskaha, polskaha vandroŭnika Jana Majarkieviča. Źbiralnik falkłoru Ivan Baryčeŭski staviŭ narodnuju tvorčaść čarnarusaŭ u adzin šerah z tvorčaściu biełarusaŭ, palakaŭ i mazaŭšan. Mahčyma, zhadanyja ŭ Prychodskich śpisach čarnaruskija pasieliščy — reštki miažy Čornaj i Biełaj Rusi, jakaja isnavała ŭ staražytnaści.
Jaćviahi i bužanie
Najbolš strakataj i dziŭnaj vyhladała situacyja na paŭdniovym zachadzie Biełarusi — u Bresckim, Kobrynskim i Pružanskim pavietach. Miascovyja śviatary zapisali svaich prychadžan i biełarusami, i małarusami, i słaviana-rusami, i litoŭcami, i navat bužanami dy jaćviahami. Cikava, što hety rehijon ciapier zvyčajna adnosiać da Paleśsia, a voś nazva «palešuki» zhadvajecca tolki adnojčy, i toje pa-za jaho miežami — u Słonimskim paviecie.
Što tyčycca bužan, to nie vyklučana, što heta sapraŭdnaja nazva miascovaha nasielnictva. Adzin sa śviataroŭ patłumačyŭ jaje nastupnym čynam: «Pa pachodžańni svaim bužanie, dokazam čaho słužyć miescaznachodžańnie ich žycharstva». Parafii z bužanami (usiaho kala 5,5 tysiačy čałaviek) sapraŭdy raźmiaščalisia pablizu ad raki Buh. Bužan apisvaŭ i Pavieł Babroŭski, jaki padkreślivaŭ, što ich «karaleŭskaja havorka» značna adroźnivajecca ad havorki małarasijskaj, a tym bolš — ad biełaruskaj, adnak i z adnoj, i z druhoj maje šmat ahulnaha.
Biełarusy Mahiloŭskaj hubierni, vyjava z «Etnahrafičnaha apisańnia narodaŭ Rasii» Hustava-Fiodara Paŭli. Wikimedia Commons.
Kudy bolš prablematyčnaj ujaŭlajecca realnaść isnavańnia ŭ siaredzinie XIX stahodździa jaćviahaŭ. Heta plemia bałckaha pachodžańnia, jakoje zhadvajecca ŭ letapisach u dačynieńni da padziej Ch—CHIII stahodździaŭ. Paźniejšych zhadak pra ich niama. Archieołahi vyznačyli, što jaćviahi žyli na poŭnač ad Paleśsia, u mižreččy Niomana i Narvy. A Prychodskija śpisy zafiksavali jaćviahaŭ u Bresckim, Kobrynskim i ŭ mienšaj kolkaści ŭ Bielskim i Vaŭkavyskim pavietach — usiaho kala 30 tysiač.
U Bresckim, Vaŭkavyskim i Bielskim pavietach jany ŭtvarali adziny areał, raźmieščany vakoł Biełaviežskaj puščy. Mahčyma, u asobnych pasieliščach tam mahli zachavacca reštki jaćviažskaj samaśviadomaści, tym bolš što ich miesca žycharstva blizkaje da areała raśsialeńnia staražytnych jaćviahaŭ. Ale małavierahodna, što jaćviahami siabie ŭ toj čas ličyła vialikaja častka haradžan Kobryna ci Antopala.
U ankiecie z Dabravoli ciapierašniaha Śvisłackaha rajona śviatar napisaŭ: «usie, zhodna z apaviadańniem historyi pana Paŭliščava, pavinny pachodzić ad plemieni letaŭ i jaćviahaŭ». Majecca na ŭvazie padručnik polskaj historyi Mikałaja Paŭliščava, u jakim utrymlivalisia źviestki ab staražytnych jaćviahach i jadvinhach — «narodzie sarmackaha pachodžańnia, jaki žyŭ uzdoŭž Narvy i Buha ŭ miežach paźniejšaha Padlašša». Nie vyklučana, što mienavita hetaja praca paŭpłyvała na pohlady śviataroŭ.
Na karyść knižnaha pachodžańnia nazvy «jaćviahi» kaža i toje, što inšych śviedčańniaŭ isnavańnia hetaha etnonima ŭ siaredzinie XIX stahodździa nie vyjaŭlena. Bolš za toje, publikacyja vynikaŭ ankietavańnia vyklikała niedavier navukovaj hramadskaści mienavita z pryčyny zhadki jaćviahaŭ. Pavieł Babroŭski, aŭtar hruntoŭnaha apisańnia Hrodzienskaj hubierni, nieadnarazova padkreślivaŭ, što ŭjaŭleńni ab isnavańni jaćviahaŭ u jahony čas — hrubaja pamyłka, bo jany całkam źnikli.
Ścipłaja tablička
U 1863 hodzie ŭ «Zapiskach Rasijskaha hieahrafičnaha tavarystva» vyjšaŭ artykuł Michaiła Labiodkina «Pra raśsialeńnie plamionaŭ zachodniaha kraju Rasijskaj impieryi». Publikacyja była zasnavanaja na materyjałach Prychodskich śpisaŭ.
Kim byŭ Labiodkin, my siońnia, na žal, nie viedajem. Adnak niama sumnieńniaŭ, što hety čałaviek zrabiŭ tytaničnuju pracu: uručnuju, bieź jakich-niebudź vyličalnych prystasavańniaŭ apracavaŭ źviestki ź niekalkich tysiač ankiet. Praca nie tolki ciažkaja, ale zbolšaha i niaŭdziačnaja. Vyniki niekalkich miesiacaŭ upartaj pracy źmiaścilisia ŭ ścipłych pamieraŭ tablicy. Čytačoŭ u jaje było niašmat, a tyja, chto pračytaŭ, u tym liku i zhadany Pavieł Babroŭski, adreahavali rezka admoŭna ci ździekliva-iranična.
Pakpić sapraŭdy było z čaho. Nie tolki sa znojdzienych u Biełarusi kryvičoŭ, bužan i jaćviahaŭ. Ukraina ŭvohule, zhodna ź Labiodkinym, była zasielenaja palanami, draŭlanami, uličami, civiercami i h.d.
Artykuł tym nie mienš pieradrukavali ŭ «Vieśniku Paŭdniova-Zachodniaj i Zachodniaj Rasii», u dadatku da «Minskich hubiernskich viedamaściaŭ». A paśla pra jaho zabylisia. Heta typovy los statystyčnych viedaŭ, nie sankcyjanavanych uładaj.
A kab nie zabylisia? Mnie asabista nie padabajecca impieratyŭ «historyja nie maje ŭmoŭnaha ładu». Kali b materyjały Prychodskich śpisaŭ nabyli toj ža status, što i, naprykład, pierapis 1897 hoda, to całkam mahčyma, što naša radzima mieła b inšyja miežy, nazvu i los.
