Śpiš: pieški praz hory da hotyki polska-słavackich Karpat
Za šeść piešych dzion možna ahledzieć uvieś kraj, što niekali śpiecyjalizavaŭsia na pastaŭkach biełaha vina našym mahnatam. Vandrujem razam ź Siarhiejem Hruntovym.
Śpiš - heta histaryčny rehijon u Zachodnich Karpatach. Nazva viadomaja z CHII stahodździa. Ad CHIV da XVIII stahodździa śpišskija ziemli byli padzielenyja pamiž Polščaj i Vienhryjaj. Ekanomika kvitnieła na eksparcie takajskaha vina, «vienhžynca», z poŭdnia na poŭnač — u karaleŭskija i mahnackija dvary Rečy Paspalitaj. Paśla padziełaŭ apošniaj Śpiš staŭ častkaj Aŭstra-Vienhierskaj manarchii. Fota Siarhieja Hruntova.
U XX stahodździ apynuŭsia pieravažna na terytoryi Čechasłavakii, a paśla Słavakii. Hatyčnaja architektura i mastactva Śpiša ličacca adnymi z najlepš zachavanych u Centralna-Uschodniaj Jeŭropie.
Pierajšoŭšy miažu pamiž polskim Padhalem i Śpišam, vyrazna adčuvaješ, što apynuŭsia ŭ novaj krainie, choć hetaha nie padkazvajuć ni darožnyja pakazalniki, ni paznaki na sučasnych kartach. Za śpinaju zastajecca pabudavany ź listoŭnicy śviet šlachieckich siadzib i siaredniaviečnych kaściołaŭ, znakamitaje Zakapane. A pierad vačyma — muravany kaścioł XIV stahodździa ź viežaj biez špila, jakaja nahadvaje šachmatnuju turu. Pobač «kaštel» — dom-zamak, padobny da našych Hajciunišak. U kaściole bahataje baročnaje ŭbrańnie, miakkaje śviatło, pasiaredzinie siadziać čatyry muzyki, jakija repietujuć viečarovy kancert. My paznajem Mantevierdzi. Takija momanty — sapraŭdny niezabyŭny dar, jaki apraŭdvaje ŭsie niazručnaści doŭhaha padarožža.
Čyj Śpiš?
Heta Frydman — adna z 14 viosak Śpiša, jakija zastalisia pa polski bok miažy paśla źniknieńnia Aŭstra-Vienhierskaj manarchii. Jany byli pradmietam sprečak i sutyknieńniaŭ pamiž Polščaj i Čechasłavakijaj u 1918—1919 hadach i adrazu paśla Druhoj suśvietnaj vajny. Terytaryjalnyja sprečki kančatkova stracili sens tolki tady, kali i Polšča, i Słavakija apynulisia ŭ Jeŭrasajuzie, a cieraz pamiežnuju raku Dunajec byŭ pierakinuty piešachodny most, pa jakim polskija turysty prahulvajucca ŭ kaviarni i kramy krychu tańniejšaj Słavakii.
Hałoŭnaja atrakcyja polskaha Śpiša — zamak u Niedzicy, da jakoha ad Frydmana možna zajści za paŭtary hadziny. Jon nievialiki, ale maje zapaminalny siłuet ź viežami i zubčastymi ścienami, jaki pryhoža ŭzdymajecca nad vodami vadaschovišča. Na inšym bierazie bačny jašče adzin zamak — Čorštynski. Dakładniej, jaho ruiny. Pamiž imi płavajuć łodki i snujuć rojem turysty.
Apošnich tut šmat, bo pobač pačynajucca Pianiny, druhaja pa papularnaści (paśla Tatraŭ) hornaja sistema ŭ Polščy. Jana nie adnosicca da Śpiša, ale ź jaje viaršyniaŭ, skałaŭ nad Dunajcam, na jaho adkryvajecca niezabyŭny vid źvierchu. Raka piatlaje ŭ ciaśninie, pa joj adzin za adnym płyvuć pa stromkaj płyni turysty na płytach, jakimi kirujuć płytahony z doŭhimi žerdkami ŭ rukach. Za toje, što ŭsie jany cełymi dapłyvajuć da kanca, treba, mahčyma, dziakavać śviatoj Kinzie, duža tut papularnaj. Jana peŭny čas žyła ŭ hetych vakolicach i dahetul abjaŭlajecca padarožnym na butelkach ź minieralnaj vadoj i na kramnych šyldach.
Słavakija
Ad vośmaj ranicy da vośmaj viečara ŭ ciopły siezon cieraz Dunajec možna pierapravicca na čoŭnie. Ciaśnina źnizu vyhladaje nie mienš malaŭniča, da taho ž tut cień i prachałoda. Daroha dla ravarystaŭ i piešych vandroŭnikaŭ ciahniecca bieraham vosiem kiłamietraŭ i niezaŭvažna pierasiakaje miažu pamiž krainami.
Stary torh. U słavackaj movie mienš paŭnahałosnych słoŭ. Ale «h» jak biełaruskaje. Fota Siarhieja Hruntova.
U kancy hetaj darohi — vioska Čyrvony Klaštar. Manastyrski kompleks, jaki daŭ joj nazvu, dobra zachavaŭsia sa svajho XIV stahodździa, choć manachaŭ u im daŭno niama. Ciapier tut muziej, staryja sklapieńni, vystava žyvych drapiežnych ptušak i lehiendy pra manacha z XVIII stahodździa, jaki byŭ viadomy svajoj luboŭju da hierbaryjaŭ i ŭmieńniem latać.
Na načleh spyniajemsia ŭ kiempinhavym pryčepie kala susiedniaha pansijona. Heta niedarahaja ŭtopija samadastatkovaha śvietu ŭ arechavaj škarłupincy, napoŭnienaja pablokłaj ramantykaj z 60-ch hadoŭ. Za abmierkavańniem šancaŭ na toje, što pryčep za noč skocicca ŭ raku, jakaja ciače zusim pobač, chutka zasynajem.
Biaźludnaja Mahura
Ad asnoŭnaj častki Śpiša dalinu Dunajca adździalaje hornaja sistema pad nazvaj Śpišskaja Mahura. Kali z polskaha boku ŭ harach my sustreli sotni turystaŭ, to tut za dzień tolki adnaho.
Najvyšejšaja viaršynia nazyvajecca Veterny Vrch («Vietrany Vierch») — 1112 mietraŭ. Nazva nie padmanvaje, tut i sapraŭdy dobra dźmie. Padarožnaha vitaje skulptura draŭlanaha miadźviedzia na zadnich łapach, jaki trymaje dreŭka sa słavackim ściaham, a kala jaho — śpiecyjalnaja skrynka ź dziońnikam hary, kudy kožny moža zapisać niešta pra siabie.
Doŭhi spusk viadzie praź vilhotnyja jelniki i hornyja sienažaci ŭ Vyšne Ružbachi. Heta stary, prasiaknuty miełancholijaj kurortny pasiołak, najlepšyja hady jakoha daŭno minuli. Pra ich nahadvajuć paŭzakinutyja viły, ale pampiezny spa-kompleks, u architektury jakoha niejak złučylisia husty Ludovika XVI i Rycharda Vahniera, praciahvaje dziejničać. Praŭda, ludziej zusim nie vidać, i hałoŭnuju atrakcyju — zapoŭnieny vadoju kratar — my razhladajem adnyja. U hetym miescy pryvidaŭ spyniajemsia na načleh. A ŭ hateli, kab nadać nam chrabraści, nas vitajuć kiliškami palinki.
Na pieravale Veterny Vrch padarožnaha vitaje skulptura draŭlanaha miadźviedzia na zadnich łapach, jaki trymaje dreŭka sa słavackim ściaham. Fota Siarhieja Hruntova.
Cyhanskaja badzioraść
Dalina raki Poprad — sapraŭdnaja skarbnica Śpiša. Pa joj my idziom uvieś nastupny dzień ad miastečka da miastečka praz zamki, kaścioły i ratušy. Darohu praz pali časam raznastajać pudziły na aharodach, zroblenyja sa starych palito ci pinžakoŭ z paviešanymi źvierchu kazinymi skurami.
Pieršym nas vitaje Padaliniec. Vitaje zamknutym i apuściełym klaštaram, dzie niekali vučyŭsia adzin z najlepšych vienhierskich piśmieńnikaŭ Dziuła Krudzi. Centralnaja płošča maje typovuju dla hetych miaścin avalnuju formu, na joj — hatyčny kaścioł i reniesansnaja zvanica, a taksama ratuša, jakaja i dahetul vykonvaje svaje administratyŭnyja funkcyi. U fasadzie dva ŭvachody. Vierchni viadzie ŭ haradskuju radu. A ź piaci viečara adčyniajecca inšy ŭvachod pad leśvicaj, u knajpu. Takaja harmonija budzionnaha žyćcia.
U Padalincy sustrakajem pieravažna cyhanoŭ, jakija hrupkami stajać kala kramaŭ. Jany žyvuć tut asieła na pradmieściach i składajuć najbolš zaŭvažnuju etničnuju mienšaść Słavakii, choć aficyjna ich tolki 2%. Lubimy łasunak cyhanskich dziaciej — raznastajnyja enierhietyčnyja napoi, jakija tut pradajucca ŭ puzatych litrovych butelkach pa košcie zvyčajnaj haziroŭki. Choć zdajecca, što badzioraść — najmienšaje, čaho nie chapaje hetym dzieciam u žyćci.
Jašče paŭtary hadziny pieššu — i voś užo novaje miastečka — Śpišska Bieła, ź vielmi padobnym da Padalinca architekturnym naboram. Za dva kiłamietry ad jaje — Stražski zamak, dzie ciapier mastacki muziej. Taki profil nievypadkovy. U kancy XIX stahodździa tut žyŭ Łasła (Ładzisłaŭ) Miadnianski — vydatny mastak, jakoha vienhry ličać svaim, a słavaki svaim. Jon lubiŭ malavać poŭnyja tumanoŭ i blakłaha śviatła krajavidy, razvažać nad śmierciu i byŭ, jak heta časta zdarajecca siarod vienhierskich tvorcaŭ, miełancholikam. Praz paŭstahodździa tut zdymaŭ svaju mistyčnuju dramu «Čałaviek, jaki chłusić» francuzski režysior Alen Rob-Hryje. Z taho času zamak mirna śpić.
Vyšne Ružbachi. Pudziły z kazinych škur. Fota Siarhieja Hruntova.
Načujem u nastupnym horadzie z nazvaj Kiežmarak, a ŭ susiednim ad našaha hatela domie biarom uroki słavackaj movy, vučymsia vymaŭlać słova, całkam pazbaŭlenaje hałosnych: «Starý trh» (Stary torh, Stary rynak). Sonca ŭ Kiežmarku zachodzić nad Tatrami, da jakich tut krychu bolš za dziesiać kiłamietraŭ. Akramia zamka, horad moža pachvalicca draŭlanaj pratestanckaj kirchaj, uniesienaj u śpis suśvietnaj spadčyny JUNIESKA. Unutry jaje baročny ałtar, raśpisnyja niabiosy na ŭsiu stol i pavučalnyja biblejskija siužety z podpisami niamieckim hatyčnym šryftam.
Na Śpišy, jak i ŭvohule ŭ Słavakii, suisnujuć chramy samych roznych kanfiesij: unijackija cerkvy, katalickija kaścioły, pratestanckija kirchi, niešmatlikija acalełyja paśla vajny sinahohi. Sama Słavakija — davoli relihijnaja kraina, u adroźnieńnie ad susiedniaj tradycyjna ateistyčnaj Čechii.
Try stalicy
Ad Kiežmarka zusim blizka da Poprada — sučasnaj stalicy Śpiša. Heta bujny turystyčny centr, ź jakoha zručna dabiracca da blizkich Tatraŭ, asabliva papularnych zimoj, i Słavackaha Raja — hornaj vobłaści z malaŭničymi skałami i vadaspadami.
Nas, adnak, bolš vabić Levača, papiaredniaja śpišskaja stalica, reniesansny horad, znakamity tym, što tut zachoŭvajecca hałoŭny šedeŭr siaredniaviečnaha majstra Paŭła — centralny ałtar u miascovym sabory.
Kali bačyš jaho karunkavuju 18-mietrovuju kanstrukcyju, vyrazanuju z dreva, to składana pavieryć, što jana isnuje ŭ materyjalnym śviecie, što zachavałasia ciaham 500 hod, što heta nie mroja mastaka-ramantyka z XIX stahodździa. I tut ža jaho fihury śviatych i Dzievy Maryi, jakija pieradajuć emocyi i moc jevanhielskaj historyi lepš za luboje słova. Navat kali ty znajomy z hatyčnaj spadčynaj Zachodniaj Jeŭropy, ubačanaje tut usio adno ščyra ŭražvaje.
Fota Siarhieja Hruntova.
Ad śpišskaj stalicy № 2 da samaj pieršaj, jakaja dała nazvu ŭsiamu rehijonu, tolki dzień piešaha padarožža.
Na šlachu ŭ nas Śpišski Hrhaŭ, dzie adbyvajecca spartyŭny zabieh i viaskovaje śviata. Rasstaŭlenyja stały, usie achvočyja pjuć piva i hamoniać pamiž saboju. U vioscy znachodzicca vialiki, akružany muram park i nieabaročny pałac siamji Čaki z XIX stahodździa. Jon začynieny, ale achoŭnik vychodzić, kab prahnać dvaich dziaciej ad vysachłaha fantana, a paśla zaprašaje nas pahladzieć malavanyja pano ŭ vitalnaj zale. Na vialikich jaskravych pałotnach — vobrazy sapraŭdnaj arkadyi: radaści siamiejnaha žyćcia, puci, jakija łoviać karpaŭ ci zmahajucca z asoju, siezony hoda. Pano napisaŭ Valter Horvart u Vienie ŭ 1900 hodzie. Epocha zastyła va ŭłasnych mrojach, jak u burštynie.
Staraja stalica Śpiša bačnaja zdalok. Na adnym pahorku staić hmach ramanska-hatyčnaha sabora — Śpišskaja kapituła, na nastupnym — Śpišski Hrad, vielizarnaja siaredniaviečnaja fartecyja, jakaja daminuje nad usioj vakolicaj. U nizinie pamiž imi źmiaščajecca jašče i cełaje miastečka, Śpišskaje Padhradździe. Usio razam — suśvietnaja spadčyna JUNIESKA.
Śpišski Hrad, samy vialiki zamak Słavakii, byŭ zasnavany ŭ CHI stahodździ vienhrami i da našaha času dajšoŭ u ruinach. Unutry znachodzicca nievialikaja muziejnaja ekspazicyja i padjom na centralnuju viežu, pierad jakim padarožnaha vitaje davoli niezvyčajnaje papiaredžańnie: «Aściarožna! Latučyja murašy». I sapraŭdy, naviersie ich ceły roj. Choć z takimi krajavidami jak nie zachacieć latać!
Śpišski Hrad i Śpišskaje Padhradździe. Shutterstock.com, by Kamilalala.
Ščodry Śpiš
Ale my pavinny praciahvać šlach. Da načlehu jašče vosiem kiłamietraŭ, a pa darozie siaredniaviečny kaścioł u Žehry, dałučany da taho ž kompleksu pomnikaŭ, što i Śpišski Hrad. U jaho prosty i zapaminalny siłuet z čornaj cybulinaj na viežy, a ŭsiaredzinie — freski CHII stahodździa. Praŭda, my prychodzim zapozna, kab patrapić usiaredzinu.
Dalej roŭnaja asfaltavaja daroha viadzie da Śpišskich Vłachaŭ, finalnaha punkta piešaha padarožža. Pobač pranosicca mašyna, poŭnaja cyhanskich dziaciej. Za rulom ledź bačnaja hałava padletka hod trynaccaci. Jany ŭśmichajucca i radasna sihnalać nam. Žyćcio ŭ hety viečar u sonnaj słavackaj pravincyi, biez sumnievu, naležyć im.
U Śpišskich Vłachach u centry horada ŭviečary možna napicca (i ŭsio da hetaha padšturchoŭvaje), ale niemahčyma pajeści. Paśla doŭhich pošukaŭ i raspytvańniaŭ znachodzim adzinuju tut piceryju. Pica nadzvyčaj smačnaja, piva chałodnaje, usio razam vielmi tannaje, taksama jak i pop-muzyka z rumynskaha telekanała nad našymi hałovami. Za šeść dzion my prajšli 175 kiłamietraŭ, z nadvorjem ščaściła, Śpiš byŭ da nas ščodry, a zaraz nadyšoŭ čas śviatkavać.
Fota Siarhieja Hruntova.
Nastupnaj ranicaj na pustoj čyhunačnaj płatformie sadzimsia ŭ karotki, ź niekalkich vahonaŭ, ciahnik, jaki praz masty i tuneli viazie nas u Košyce — uschodniuju stalicu Słavakii, adzin z samych pryhožych haradoŭ u hetym kucie Jeŭropy. I dalej, praz Užharad i Lvoŭ, dadomu, kab uzhadvać usie skarby Śpiša, jakija pamiać zabrała z saboju.
