Bieź źviestak źnikłyja na hetaj vajnie. Try pryčyny, čamu znajści mnohich źnikłych amal niemahčyma
Jany syšli na vajnu i nie viarnulisia. Baćki i dzieci nie dačakali ni ich, ni źviestak ab ich. 4,5 miljona žaŭnieraŭ Čyrvonaj Armii źnikli bieź źviestak padčas vajny. Ciapier, kali archivy pierachodziać u ličbavy farmat i ŭsio bolš danych robiacca lohka dastupnymi, infarmacyju pra niekatorych źnikłych udajecca znajści. Historyi ž inšych adyšli ŭ niabyt. Čamu? Čamu kahości atrymoŭvajecca znajści, a kahości nie, patłumačyć doktar histaryčnych navuk, prafiesar Alaksiej Litvin, jaki sam da hetaha času šukaje svajho źnikłaha na vajnie dziadźku.
«Za niekalki hadzin ja znajšoŭ kamień ź imiem dziaduli»
ISU-122, samachodnaja ŭstanoŭka na bazie tanka «Iosif Stalin». Kamandziram takoha tanka byŭ Hierman Sandałaŭ. Fota z sajta oruzhie.info
«My dumali, što moj stryječny dzied Hierman Sandałaŭ zahinuŭ padčas bitvy na Kurskaj duzie ŭ 1943 hodzie. Navat nie pamiataju, adkul uzialisia takija źviestki», — havoryć Hierman Łubienski.
Babula Hiermana Zoja Łubienskaja i jaje brat, taksama Hierman, pachodziać z Vałhahrada (tady Stalinhrada).
Brat ź siastroj prajšli ŭsiu vajnu, ale nie pobač.
Hiermana pryzvali ŭ vojska ŭ pieršyja dni vajny. Tady jamu było 28 hadoŭ. Ale ŭ dakumientach čamuści ŭkazana, što jaho pryzvali 20.06.1942 (zaŭvaha aŭtara).
Zoja ŭstupiła ŭ rady armii dobraachvotna ŭ 1942-m. Tady joj było amal 20 hadoŭ. U tyle, u Stalinhradzie, Zoja trapiła na kursy suviazistak. Uvieś čas była na froncie, na pieradavoj, zajmałasia suviaźziu pamiž złučeńniami 65-j armii.
Hierman byŭ tankistam. Jak vyjaviłasia, jon zahinuŭ na terytoryi Vienhryi, pobač z Budapieštam, 2 lutaha 1945 hoda. Tolki try miesiacy nie dažyŭ da abviaščeńnia kanca vajny.
«Ja znajšoŭ usiu infarmacyju ŭsiaho za niekalki hadzin prykładna dva hady tamu, — kaža Hierman. — Adpraŭnym punktam była baza danych «Miemaryjał». Za paru chvilin znajšoŭ tam kartku z daniasieńniem ab niezvarotnych stratach. Sumnieńniaŭ nie było — heta byŭ moj stryječny dzied. Imia nieraspaŭsiudžanaje. Proźvišča, data naradžeńnia, miesca pryzyvu — usio supadała».
Hierman byŭ kamandziram ISU-122 23-ha tankavaha korpusu 144-ha samachodna-artyleryjskaha pałka. Tak napisana ŭ daniasieńni ab niezvarotnych stratach
Siarod źviestak było pakazana pieršaje miesca pachavańnia — sialiba Ah-Sientpieter pad Budapieštam. Pahuhliŭšy, Hierman daviedaŭsia, što ŭ 70-ch hadach pareštki savieckich vajskoŭcaŭ pieraniaśli ŭ brackuju mahiłu ŭ haradok Erčy, što za 40 kiłamietraŭ ad Budapiešta. Fotazdymkaŭ u internecie niamała. Na nadmahilnym kamiani adnaho z fotazdymkaŭ siarod inšych imionaŭ Hierman znajšoŭ imia svajho dzieda Hiermana Sandałava. Ciapier tolki zastałosia naviedacca na mahiłu babulinaha brata.
Pošuk, jaki raściahnuŭsia na hady
Jon syšoŭ na vajnu, kali Soni nie było jašče i piaci hadoŭ. Jana biehła za vozam, kolki było mocy, ale adstała. Baćka źnikaŭ z vačej. Nazaŭsiody.
Doma zastalisia dvajniatki-niemaŭlatki i dva starejšyja Soniny braty z mamaj.
Padčas vajny jana bačyła jaho na fotazdymku. Niemcy raspaŭsiudžvali siarod miascovych žycharoŭ hazietu. Na pieršaj staroncy byŭ tata. Usie paznali Mikałaja. Navat ruku jon trymaŭ padsunuŭšy pad pinžak, jak zvyčajna. Pad hrupavym fotazdymkam było napisana, što heta pałonnyja. Hazietu paviesili na ścienu, paśla adarvali staronku. Potym vyrazali fotazdymak — a dalej, z fotazdymka, — tatu. Dzieci nasili i zhubili. Tata znoŭ prapaŭ. Heta apošniaja zhadka.
Što stałasia ź Mikałajem Ryhoravičam Voranavym ź vioski Drazdy Biešankovickaha rajona Viciebskaj vobłaści — nieviadoma. Chtości potym viarnuŭsia z vajny, kahości pryznali zahinułym. Usie jany byli hierojami. A źnikłych sałdat hierojami nie pryznavali. Tamu śviata 9 Maja zaŭždy było dla Soni horkim śviatam. Vajna zabrała baćku i nie viarnuła.
Safija Mikałajeŭna Voranava (Mackievič) z rodnymi doŭhija hady šukaje źviestki pra Mikałaja Voranava.
Archivy, bazy danych, listy ŭ Hiermaniju. Nidzie niama nijakaj infarmacyi pra Mikałaja Voranava.
Dzie šukali?
— Trafiejnyja kartki vajennapałonnych.
— Śpisy savieckich vajennapałonnych, jakija zahinuli ŭ niamieckim pałonie, Dziaržaŭny archiŭ Rasii.
— Centralny archiŭ Ministerstva abarony Rasii (h. Padolsk).
— Asacyjacyja «Vajennyja miemaryjały».
— Asacyjacyja mižnarodnaha vajenna-miemaryjalnaha supracoŭnictva «Vajennyja miemaryjały»
— Abahuleny bank danych «Miemaryjał».
— Sajty«Pamiać naroda» i«Podźvih naroda».
— Mižnarodnaja słužba vyšuku ŭ Bad Arolzienie.
— Niamieckaja słužba pa pošuku bližejšych svajakoŭ zahinułych sałdataŭ byłoha niamieckaha viermachta (WASt).
— Centralny rejestr zamiežnikaŭ u Kiolnie.
— Miemaryjał Maŭtchaŭzen.
— Sajt Usierasijskaha infarmacyjna-pošukavaha centra.
— Knihi «Imiony z sałdackich miedaljonaŭ».
Udałosia vyśvietlić tolki, što Mikałaj Voranaŭ «strałok», «źnik bieź viestak u śniežni 1941 hoda pad Smalenskam».
Viersija pieršaja
Mikałaja pryzvali nie adrazu. Vajna pačałasia 22 červienia. Niedzie tydzień jon byŭ vartavym na miascovym aeradromie. «Jaho paškadavali. Nie adpravili adrazu na front. U siamji było piaciora dzietak. Małodšym dvajniatkam usiaho siem miesiacaŭ». Prykładna praz tydzień paśla pačatku vajny pozva ŭsio ž pryjšła. Mikałaj dajechaŭ da Biešankovičaŭ na vozie z kimści sa znajomych.
Ranicaj adpłyŭ na parachodzie ŭ Viciebsk. «Mamka biehała vypraŭlać. Kazała, jon doŭha machaŭ joj biarozavaj halinkaj».
Krychu paźniej u Viciebsku Mikałaja sustreŭ muž jaho stryječnaj siastry. «Paŭka byŭ niahož słužyć, ale jeździŭ u Viciebsk niečym dapamahać», — raspaviadaje Safija Mikałajeŭna. Prapanavaŭ Mikałaju: «Siadaj na voz, pajedziem dadomu». «Nie, nielha. Niemca ž prahonim, heta niadoŭha. I što ja tady skažu?!» — adkazaŭ Mikałaj.
Hazieta z fotazdymkam Mikałaja Voranava źjaviłasia na dźviarach sielsavieta letam taho ž hoda, a mahčyma, i nastupnaha (Safija dakładna nie pamiataje).
Takim čynam, užo ŭletku Mikałaj, mahčyma, trapiŭ u pałon. Moh apynucca ŭ łahiery śmierci, jakich było šmat u Biełarusi. Kali Mikałaj trapiŭ u kancłahier u Hiermaniju, to infarmacyja ab im pavinna była zastacca, uličvajučy niamiecki piedantyzm.
Ale ž u Mižnarodnaj słužbie pošuku infarmacyju pra Voranava Mikałaja Ryhoraviča 1907 hoda naradžeńnia niama.
«Paśla paraŭnańnia pradstaŭlenaj vami infarmacyi ź infarmacyjaj, znojdzienaj u našych dakumientach dla spadara Nikolaj WORONOW, my vyrašyli, što jany nie adnosiacca da šukajemaj asoby», — adkazvajuć u Bad Arolzienie na piśmovy zapyt siamji.
U kancłahiery Maŭntchaŭzen paviedamili, što ŭ kastryčniku 1941 hoda ŭ łahiery znachodziŭsia Voranaŭ Mikałaj Ściapanavič (nie Ryhoravič). Data naradžeńnia 1.2.1907 hoda. Ale naš Mikałaj Voranaŭ naradziŭsia na Mikołu — u śniežni ci traŭni. Pa novym styli heta moh być studzień abo červień. Nie supadaje i imia pa baćku. Značyć, heta nie toj Voranaŭ? Možna pasprabavać znajści hetuju hazietu. Raptam u Hiermanii jość archiŭ i biblijateka z hazietami, jakija raspaŭsiudžvali padčas vajny na akupavanych terytoryjach.
Viersija druhaja
U padolskim archivie (Centralny archiŭ Ministerstva abarony Rasii) rodnym paviedamili, što Mikałaj Voranaŭ prapaŭ bieź źviestak pad Smalenskam u śniežni 1941 hoda. U śniežni ŭžo nie brali ŭ pałon. Chutčej za ŭsio, jon zahinuŭ. Da taho ž čałaviek z susiedniaj vieski Bieraśni rasskazvaŭ blizkim, što u Biešankovičach byŭ ź Mikałajem, praŭda, ich adrazu ž razłučyli, ale potym niechta z mužykoŭ kazaŭ, što Mikałaj zahinuŭ.
Adzinaja mahčymaść paćvierdzić heta — šukalniki. Raptam jany znojduć astanki sałdata z vajennym biletam?! Pakul infarmacyi ab Mikałai Voranavie na sajcie Rasijskaha infarmacyjna-pošukavaha centra i ŭ knihach «Imiony z sałdackich miedaljonaŭ» śviedak pra Mikałaja Voranava niama.
A voś na sajcie «Podźvih naroda» jość źviestki ab Voranavie Mikałaju Ryhoraviču 1907 hoda naradžeńnia, jaki prybyŭ u častku pamiž 01.01.1942 i 28.02.1942. U źviestkach ukazany vajenna-pierasylny punkt — 199-i armiejski zapasny strałkovy połk. Nie vyklučana, što heta i moh być toj samy Mikałaj Voranaŭ.
«Usio prosta ŭ adnym vypadku i vielmi składana ŭ druhim»
Abiedźvie sproby pošuku prakamientavaŭ zahadčyk adździeła vajennaj historyi Biełarusi Instytuta historyi Nacyjanalnaj akademii navuk, doktar histaryčnych navuk, prafiesar Alaksiej Litvin.
U pieršym vypadku ŭsio elemientarna prosta:
- Čałavieka pryzvali ŭ Vałhahradzie. Niemcy jaho nie akupiravali. Choć i bai tam išli strašnyja, materyjały vajenkamataŭ tych vajskovych častak zachavalisia.
- Hierman dajšoŭ da Budapiešta. U 1945-m hodzie heta była arhanizavanaja armija. Ujaŭlajecie, što heta? Štaby, kadry, kožny dzień spravazdačy — chto paranieny, kaho zabili, chto ździejśniŭ podźvih.
- Dakumienty zachavalisia, tamu što Savieckaja armija pieramahła. Infarmacyja pra zahinułych, uznaharodžańni — usio jość. Uzvod, bataljon, połk, dyvizija, korpus, armija, front — dakumienty pa ŭsioj viertykali zachavalisia. Siońnia danyja archivaŭ aličbavanyja, tamu znajści takoha čałavieka — nijakaj ciažkaści.
Ujavicie abstaviny, ŭ jakich apynuŭsia druhi čałaviek:
1. Z tymi, chto trapiŭ na vajnu ŭ 1941-m hodzie ŭ Biełarusi, usio było nie tak. Mabilizavanych nakiravali ŭ vajenkamaty na zbornyja. Ich pastroili ŭ kałony, i jany pajšli. Niemcy nalacieli-razbambili. Ludzi raźbiehlisia. Kahości zabili, chtości byŭ paranieny. Kali hetych ludziej navat i zanieśli ŭ śpisy pryzvanych u armiju, tyja, chto vioz hetyja dakumienty, zahinuli, papiery zhareli.
U poŭnym atačeńni apynulisia 3-ja i 10-ja armii, častka 4-j i 13-j. I praktyčna ŭsia dakumientacyja, jakaja znachodziłasia ŭ vajskovych častkach, prapała. Tolki kali čałaviek słužyŭ, naprykład, u Hrodnie, ale byŭ pryzvany ŭ Armienii, Hruzii abo Rasii, tady ŭ miascovych vajenkamatach zastalisia źviestki, što jon byŭ pryzvany i trapiŭ u 3-ju abo 10-ju z armij. Tady źviestki buduć u Centralnym archivie Ministerstva abarony Rasii ŭ Padolsku.
Ale kali navat Mikałaj Voranaŭ dajechaŭ da Viciebska, a potym u składzie peŭnaj častki i da Smalenska, to pad Smalenskam bolš za 300 tysiač sałdat trapili ŭ akružeńnie. I vy razumiejecie, jakim byŭ los hetych ludziej», — uzdychaje Alaksiej Litvin. Ludzi i dakumienty dakładna zahinuli.
«Što takoje «źnik bieź źviestak»? Heta značyć, niama kankretnaha zapisu ŭ dakumientach, što jon zahinuŭ u hetym peŭnym miescy i byŭ tam pachavany, razumiejecie?»
Alaksiej Litvin šmat hadoŭ zajmajecca prablemaj pošuku ludziej, jakija źnikli bieź źviestak u 1941-m. «Moj rodny dziadźka zahinuŭ u 1941 hodzie, i ja nie mahu znajści infarmacyi, — kaža Alaksiej Litvin. — Tut moža dapamahčy tolki vypadak».
2. «Ź Viciebska Mikałaj Voranaŭ moh trapić u Minsk, Maładziečna — kudy zaŭhodna. A potym u pałon u Polšču abo Hiermaniju», — kaža Alaksiej Litvin. Takim čynam vierahodnaść, što Voranaŭ apynuŭsia ŭ pałonie, taksama vysokaja. Ale ci moža Mikałaj Ściapanavič z kancłahiera Maŭtchaŭzen być našym Mikałajem Ryhoravičam? Niemcy pilna viali dakumientacyju. I kali imia pa baćku nie supadaje, to naŭrad ci. Ale ŭ Maŭtchaŭzenie nie dali adnaznačnaha adkazu. Vierahodnaść taho, što ŭ pałonie ŭ adnym z łahieroŭ Buchienvalda byŭ mienavita Mikałaj Ryhoravič Voranaŭ, usio ž taki nie vyklučanaja. «Tym bolš kali miesca naradžeńnia nie paznačana, — vykazvaje zhadku Litvin. — Ale heta možna razhladać tolki jak viersiju».
3. Dakładnych danych u dakumientach nie zachavałasia. Jość tolki viersii. I jakaja zaŭhodna moža akazacca praŭdaj. Mahčyma, Voranaŭ pad Smalenskam byŭ paranieny ŭ bai, jaho pahruzili i pavieźli ŭ špital (tady jaho kartka moža akazacca ŭ archivie vajenna-miedyčnych dakumientaŭ u Sankt-Pieciarburzie), a dakumienty zastalisia ŭ načalnika štaba. Jon moh być u łahiery i źbiehčy abo źbiehčy na šlachu ŭ łahier i zahinuć u lubym miescy. «Ludzi hinuli sotniami tysiač biez usialakich śladoŭ», — kaža Alaksiej Litvin.
A zredku i dakładnyja źviestki akazvajucca niepraŭdzivymi. «Niekatory čas tamu my pisali ŭ knizie ab udziele armian u bitvie za Biełaruś. I znajšli 5 čałaviek, imiony jakich byli napisanyja na našych pomnikach siarod zahinułych! A jany akazalisia žyvyja!»
Možna jašče šukać u internecie pa pachavańniach, uznaharodach, śpisach zahinułych i paranienych…
Ale jakaja viersija pravilnaja, mohuć skazać tolki na niabiosach, uzdychaje prafiesar Litvin. Albo dapamoža čas.
Instytut historyi NAN Biełarusi pravodzić akcyju «Uspomnim usich». Kožny moža dasłać u instytut historyju svajho svajaka na elektronnuju poštu [email protected]. Infarmacyju źbiaruć u bazu danych i apublikujuć u knihach. Instytut historyi čakaje ŭspaminy, fatahrafii, śviedčańni i ad arhanizacyj. Lubaja infarmacyja biaskonca kaštoŭna.
