Jak Miemiel staŭ Kłajpiedaj. Litva mieła svaich «zialonych čałaviečkaŭ»
Mnohija ličać, što termin «hibrydnaja vajna» źjaviŭsia tolki ŭ XXI stahodździ i jaho prydumała Rasija. Na samaj spravie, hety chitry mietad prymianiaŭsia zdaŭna. Naprykład, litoŭcami ŭ vypadku z Kłajpiedskim krajem, piša ŭ časopisie «Naša historyja» Andrej Akuška.
Port Kłajpiedy staŭ i marskimi varotami Biełarusi. U 2020 hodzie praz Kłajpiedu Biełaruś impartavała naftu. Na fota: terminał maje simvaličnuju nazvu Independence («Niezaležnaść»). Jaho pabudova kaštavała našaj susiedcy 126 miljonaŭ dołaraŭ. Shutterstock.by, by Vitautas Kielaitis.
Paśla Pieršaj suśvietnaj vajny na karcie Jeŭropy źjaviłasia šmat novych krain. Amal usie jany mieli terytaryjalnyja pretenzii da susiedziaŭ. Nie stała vyklučeńniem i maleńkaja Litva. Jaje kiraŭniki maryli ab pryjadnańni Kłajpiedskaha kraja, jaki dahetul naležaŭ Hiermanii. Arhanizavaŭšy «narodnaje paŭstańnie», litoŭcy dabilisia svajoj mary. Praŭda, potym niemcy adpomścili, ale paśla paražeńnia Treciaha rejcha Kłajpieda znoŭ stała častkaj Litvy. I zastajecca joj siońnia, choć litoŭcy nie lubiać uspaminać, što jany atrymali hetuju ziamlu nie zusim sumlenna.
Spadčyna Viersalskaj damovy
Paśla zakančeńnia Pieršaj suśvietnaj vajny z karty śvietu źnikli čatyry impieryi: Asmanskaja, Aŭstra-Vienhierskaja, Hiermanskaja i Rasijskaja. Zamiest ich u Jeŭropie źjaviłasia šmat novych dziaržaŭ. Adnoj ź ich była Litva.
Jaje niezaležnaść farmalna była abvieščana 16 lutaha 1918 hoda, kali kraina była jašče pad niamieckaj akupacyjaj. Paźniej balšaviki sprabavali stvaryć tut savieckuju respubliku — spačatku Litoŭskuju, a paśla Litoŭska-Biełaruskuju. Tolki paśla Maskoŭskaj damovy, zaklučanaj u lipieni 1920-ha, kraina bolš-mienš uzdychnuła z palohkaj, pazbaviŭšysia niepasrednaj kamunistyčnaj pahrozy.
Zastalisia tolki dźvie prablemy. Pieršaja — sprečka z Polščaj za Vilenski kraj. Hetaja tema zasłuhoŭvaje śpiecyjalnaha artykuła, i siońnia my budziem uspaminać jaje tolki ŭskosna. Druhaja prablema — Miemielski (Kłajpiedski) kraj. Jašče ŭ druhoj pałovie XIX stahodździa dziejačy litoŭskaha adradžeńnia zahavaryli pra «ŭźjadnańnie Małoj Litvy ź Vialikaj».
Vialikaj jany nazyvali ziemli, što znachodzilisia pad panavańniem Rasijskaj impieryi. A Małoj achryścili Kłajpiedski kraj, dzie pražyvali dziasiatki tysiač suhramadzian.
Była ŭ žadańni dałučyć Małuju Litvu i ekanamičnaja pryčyna. Paśla abviaščeńnia niezaležnaści krainie była patrebnaja suviaź sa śvietam. Zabiaśpiečyć jaje musiŭ port, jakim mahła stać Kłajpieda.
Port Kłajpiedy. Shutterstock.com, by Cathouseprodaction.
Realizoŭvać ideju abjadnańnia pačali paśla krachu Hiermanskaj impieryi. 30 listapada 1918-ha ŭ Tylzicie (ciapier Savieck, Kalininhradskaja vobłaść Rasii) siabry Dziaržaŭnaj rady Małoj Litvy padpisali śpiecyjalny akt. Zhodna z hetym dakumientam, častku Uschodniaj Prusii na poŭnač ad Niomana treba było abjadnać ź Litvoj.
Ale dakumient padtrymali nie ŭsie. Da taho ž Dziaržaŭnaja rada Małoj Litvy nie była pryznanaja krainami Antanty. A na Viersalskaj kanfierencyi ŭ prychilnikaŭ dałučeńnia Kłajpiedy da Litvy znajšoŭsia mocny vorah — Polšča. Palaki byli hatovyja sastupić litoŭcam značna bolš terytoryj, ale pry ŭmovie adradžeńnia fiederatyŭnaj Rečy Paspalitaj. Litva nie pahadziłasia, tak źjaviŭsia kampramisny płan.
U artykułach 28 i 99 Viersalskaj damovy prapisali, što Hiermanija admaŭlajecca ad pravoŭ na Miemiel. I što vyrašać jaho los buduć krainy Antanty. U pačatku 1920 hoda kraj staŭ padmandatnaj terytoryjaj Lihi Nacyj. Heta aznačała, što kiravać im budzie mižnarodnaja administracyja.
Padrychtoŭka da abjadnańnia
Spačatku płanavałasia, što administracyja Miemiela budzie anhła-francuzskaj, ale brytancy adraklisia ŭdziełu. 15 lutaha 1920-ha niamieckija vojski kančatkova pakinuli rehijon, i tudy pryjechaŭ novy kiraŭnik — francuzski hienierał Daminik Adry. Jon stvaryŭ urad kraja (dyrektarat), u jaki ŭvajšli siem niemcaŭ. Častka ź ich pracavała ŭ administracyi Miemiela raniej, i heta aburyła litoŭcaŭ. Jany zajavili, što nielha addavać uładu pradstaŭnikam krainy, jakaja prajhrała vajnu. Bo jany pasprabujuć dałučyć kraj nazad da Hiermanii. Tady administracyju papoŭnili dvuma litoŭcami.
I Adry, i Habryel Piecisne, jaki jaho źmianiŭ, byli nie suprać stvareńnia novaj krainy — Miemielłanda. Adnačasova Francyja rabiła staŭku va Uschodniaj Jeŭropie na Polšču. I skroź palcy hladzieła, jak palaki zasialajuć Miemiel, skuplajuć tam damy i pradpryjemstvy. U 1922-m palaki, jakija ŭžo na toj momant zachapili Vilenski kraj, prapanavali abmien: Litva admaŭlajecca ad Vilni, a za heta atrymlivaje Kłajpiedu.
Damovicca nie ŭdałosia, bo ŭ litoŭcaŭ źjaviŭsia novy płan. Jašče ŭ lutym 1922-ha konsuł u Miemieli, Jonas Žylus, prapanavaŭ siłaj zachapić hetuju ziamlu. 20 listapada 1922-ha ŭ časovaj stalicy Litvy, Kaŭnasie, prajšła tajnaja načnaja narada, dzie abmierkavali prapanovu. Palityki nie byli hatovyja da adkrytaha supraćstajańnia z Antantaj. I vyrašyli skarystacca raniejšym polskim dośviedam pa zachopie Vilni.
Kamandziry «litoŭskaha paŭstańnia» ŭ Kłajpiedzie. Budrys siadzić druhi sprava. Wikimedia Commons.
Płan byŭ prosty: vydać žaŭnieraŭ za miascovuju samaachovu, padniać «paŭstańnie» i ad jaho imia dałučycca da Litvy. Ahulnaje kiraŭnictva ažyćciaŭlaŭ premjer-ministr Ernestas Hałvanaŭskas. Śpiecpadraździaleńnie ŭznačaliŭ aficer kontrvyviedki Jonas Pałavinskas. Za palityčnuju i dypłamatyčnuju padrychtoŭku adkazvaŭ Žylus. Praź jaho išli i hrošy na prapahandu ŭ miascovych ŚMI.
Płanu pryznačyli najvyšejšy ŭzrovień sakretnaści. Pieravažnaja bolšaść deputataŭ i ministraŭ pra jaho nie viedała. Paźniej heta dapamahło ministru zamiežnych spraŭ rabić niavinny tvar i adkazvać na ŭsie pretenzii: «Našych tam niama». Jonas Pałavinskas źmianiŭ proźvišča na Budrys (u pierakładzie ź miemielskaha dyjalekta litoŭskaj — «Pilny»). Paźniej jon zachavaje hetaje proźvišča i budzie słužyć konsułam u Kionihśbierhu i Ńju-Jorku.
Dla bajcoŭ atradaŭ Budrysa zakupili zbroju ŭ Hiermanii, jakaja padtrymała apieracyju. Jak tak? A niemcy bajalisia, što inakš Miemiel addaduć Polščy. U Hiermanii ličyli, što adabrać horad nazad budzie praściej, kali im budzie vałodać nievialikaja kraina. Niemcy vystavili Litvie adzinaje patrabavańnie — uvieści ŭ krai samakiravańnie.
Nie suprać była i Savieckaja Rasija. Ministr zamiežnych spraŭ apošniaj, Hieorhij Čyčeryn, praź dzieviać dzion paśla sakretnaj narady naviedaŭ Kaŭnas. I paabiacaŭ Litvie padtrymku, kali Polšča pasprabuje pieraškodzić hetamu płanu.
Aktyŭna išła padrychtoŭka i ŭ samim krai. Praź miažu tudy pierajazdžali aficery kontrvyviedki. U Kłajpiedzie i navakolnych siołach stvaralisia atrady «litoŭskaj samaachovy». Ahulnaje kiraŭnictva imi ažyćciaŭlaŭ śpiecyjalna stvorany Najvyšejšy kamitet vyratavańnia Małoj Litvy (NKVMŁ).
Miascovaja presa, što atrymlivała hrošy z-za miažy, zapałochvała nasielnictva čutkami pra zachop horada palakami. Pisała, što litoŭcaŭ pryhniatajuć niemcy. Chadzili čutki navat pra toje, što ŭłady kidajuć ludziej u turmu za niekalki słoŭ pa-litoŭsku. Tamu treba zmahacca za svaje pravy sa zbrojaj u rukach.
Litoŭskija bajcy zajmajuć Miemiel — usie apranutyja ŭ cyvilnaje. Wikimedia Commons.
Miascovyja žychary i sami prahnuli pieramien. Valutaj Miemiela zastavałasia niamieckaja marka, jakaja pieražyvała nie najlepšyja časy. Hipierinflacyja amal źniščyła źbieražeńni hramadzian. Da taho ž pačalisia pieraboi z praduktami, bo Litva spyniła ich pastaŭki. Hiermanija dapamahčy nie mahła: jaje žycharam samim nie chapała ježy. Usio było hatovaje da pačatku akcyi.
Kłajpiedskaje «paŭstańnie»
10 studzienia 1923-ha pavinna była prajści narada dziaržaŭ Antanty, na jakoj źbiralisia vyznačyć status kraja. Da Kaŭnasa dajšli čutki, što Litva Kłajpiedy nie atrymaje. Tamu vyrašyli dziejničać jak maha chutčej. 7 studzienia NKVMŁ abviaściŭ pra paŭstańnie suprać panavańnia inšaziemcaŭ. I źviarnuŭsia pa dapamohu da Sajuza strałkoŭ — vajskovaha apałčeńnia Litvy. Chutka miažu pačali pierachodzić uzbrojenyja litoŭskija strałki i bajcy Budrysa. Usiaho ich było kala tysiačy z pałovaj — značna bolš, čym žaŭnieraŭ Antanty.
9 studzienia NKVMŁ zajaviŭ pra rospusk dyrektarata. Cikava, što ŭ litoŭskamoŭnaj zajavie kamiteta byli namioki na pryhniot z boku niemcaŭ. Pa-niamiecku havaryłasia pra niebiaśpieku z boku palakaŭ. A francuzskamoŭnaja zajava, jakuju dasłali žaŭnieram Lihi Nacyj, paviedamlała pra zmahańnie «za svabodu i roŭnaść, jak padčas vašaj revalucyi».
11 studzienia kraj byŭ amal całkam zachopleny, a miaža z Hiermanijaj uziataja pad kantrol. Zastavałasia ŭziać Miemiel, jaki abaraniali 200—250 francuzaŭ, niekalki socień palicejskich i dobraachvotnikaŭ (u asnoŭnym niemcaŭ). «Paŭstancy» byli hatovyja kinuć na horad bolš ludziej, ale tut źjavilisia prablemy. Bajcy atrymali niamieckuju zbroju, ź jakoj nie ŭmieli abychodzicca. Tamu vintoŭki i kulamioty časta zaklińvała. Ale niečakana častka niemcaŭ pakinuła pazicyi. Potym vyjaviłasia, što heta była rekamiendacyja ź Bierlina. U vyniku sutyčki išli tolki dva dni, i 15 studzienia horad byŭ zachopleny.
Straty ŭsio ž byli: zahinuli 12 «paŭstancaŭ», 2 francuzy i 1 palicejski. Ciažka skazać, jak pajšli b spravy, kali b abaroncy vyrašyli supraciŭlacca dalej. Tym bolš što z 16 pa 18 studzienia ŭ port uvajšli polski, brytanski i niekalki francuzskich karabloŭ.
U starym horadzie niby zastyŭ čas i ničoha nie źmianiłasia z 1923 hoda. Fota Andreja Dyńko.
Voś tolki ŭsie try dziaržavy mieli svaje prablemy. Polšču skałanuŭ unutrany kryzis paśla zabojstva jaje pieršaha prezidenta, Habryela Narutoviča. Vialikabrytanija žadała adnaŭleńnia handlu praz Kłajpiedu. U Francyi źjavilisia prablemy ŭ Rurskaj vobłaści, i ŭsie svabodnyja žaŭniery byli patrebnyja tam.
Tamu 17 studzienia vyrašyli adpravić u Miemiel sumiesnuju kamisiju, jakaja pasprabuje razabracca z prablemaj. Litoŭcy nie čakali rezalucyi kamisii. 19 studzienia NKVMŁ apublikavaŭ dekłaracyju, u jakoj prasiŭ litoŭski ŭrad dałučyć Kłajpiedski kraj da Litvy. Pry hetym płanavałasia zachavać aŭtanomiju va ŭsim — ad padatkaŭ i sielskaj haspadarki da adukacyi i relihijnych pytańniaŭ. U Kaŭnasie vahalisia niadoŭha, i 24-ha Siejm zaćvierdziŭ abjadnańnie z Kłajpiedaj. Tolki 26 studzienia kamisija patrabavała ad «paŭstancaŭ» ačyścić kraj. Tyja admovilisia, i pačalisia pieramovy.
Šmat času jany nie zaniali. Užo praz try dni Vialikabrytanija i Italija padtrymali dałučeńnie kraja da Litvy. Umoŭ zastałosia tolki try: zachavańnie aŭtanomii, hrašovyja kampiensacyi Antancie i sumiesnaje vykarystańnie Niomana litoŭcami i niemcami.
Kaŭnas śviatkavaŭ pieramohu, a «paŭstancaŭ» sustrakali ŭ stalicy jak hierojaŭ. Kłajpiedskaja dekłaracyja, jakaja kančatkova zafiksavała pierachod horada da Litvy, była padpisanaja ŭ mai 1924-ha ŭ Paryžy. Litoŭcy ličyli heta vialikaj pieramohaj. Jak pisaŭ adzin z kiraŭnikoŭ ich zamiežnaj palityki, Piatras Klimas, «našy maładyja dypłamaty pieramahli starych lisaŭ».
Dalejšy los rehijona
Paśla dałučeńnia da Litvy Kłajpiedski kraj sapraŭdy zachavaŭ aŭtanomiju. U kiraŭnictvie prysutničali pradstaŭniki abodvuch narodaŭ. Na pieršych vybarach miascovaha parłamienta ŭ 1925-m niemcy razhromna pieramahli — jany atrymali 27 mandataŭ suprać 2 litoŭskich. Heta adlustroŭvała stan śviadomaści žycharoŭ horada: dla bolšaści ź ich niamieckaje na hety momant było ŭžo bližejšym za litoŭskaje.
Port kantralavała sumiesnaja kamisija, u jakuju ŭvachodzili pradstaŭniki miascovaha dyrektarata, litoŭskaha ŭrada i Lihi Nacyj. Nijakich pieraškod inšaziemcam u handli nie było.
Praŭda, niemcy patrochu pakidali kraj. Da 1932-ha ich vyjechała prykładna 10 tysiač, a ŭzamien pryjechała prykładna stolki ž hramadzian Litvy. Ale ŭ miascovym siejmie litoŭcy nikoli nie mieli bolš za 5 deputataŭ. Miascovyja žychary zvyčajna hałasavali za niamieckamoŭnych hramadzian. Vidać, tamu, što ličyli ich bolš «svaimi».
Hitler u Kłajpiedzie. Pinterest.com.
Paśla prychodu ŭ 1933-m da ŭłady ŭ Hiermanii Adolfa Hitlera ŭ rehijonie raspačałasia nacysckaja prapahanda. U adkaz na aryšty kłajpiedskich nacystaŭ Treci rejch bajkatavaŭ handal ź Litvoj, što pastaviła sielskuju haspadarku apošniaj na miažu vyžyvańnia. U 1938-m užo niamieckija «paŭstancy» raspačali siłavyja akcyi suprać uładaŭ.
20 sakavika 1939-ha litoŭski ministr zamiežnych spraŭ Juozas Urbšys atrymaŭ u Bierlinie ultymatum. Albo kraj budzie addadzieny Treciamu rejchu, albo Litvu čakaje vajna. Kaŭnas sprabavaŭ spasłacca na Kłajpiedskuju dekłaracyju. Italija i Japonija ŭ adkaz padtrymali niemcaŭ. Vialikabrytanija i Francyja vykazali hłybokija spačuvańni, a nieaficyjna parekamiendavali kapitulavać.
23 sakavika ŭ horad uvajšli niamieckija vajskoŭcy, a zatym pryjechaŭ Hitler. Jon abviaściŭ pra dałučeńnie rehijona da Treciaha rejcha. Dla Litvy heta było vialikaj strataj. U krai znachodziłasia kala traciny chimičnaj, amal pałova papiarovaj i tekstylnaj pramysłovaści krainy. Praz port išło da 80% impartu i ekspartu.
Padčas vajny ŭ Miemieli (niemcy viarnuli jamu hetu nazvu) usio było jak i na astatnich terytoryjach Hiermanii. Jaho žychary słužyli ŭ viermachcie, a jaŭrejaŭ źniščali ŭ kancłahierach. Praŭda, jaŭrejaŭ u krai zastałosia niašmat — mnohija paśpieli źbiehčy ŭ Litvu.
28 studzienia 1945-ha Kłajpiedu zaniała Čyrvonaja armija i adrazu ž pieradała pad uładu Litoŭskaj SSR. Chutka pačalisia departacyi niamieckaha nasielnictva — tolki za pieršyja šeść hadoŭ byli vysłanyja bolš za 10 tysiač čałaviek. Tyja, u kaho byli źmiešanyja prodki, admovilisia ad niamieckaj movy na karyść litoŭskaj ci rasiejskaj. Tak što siońnia niemcaŭ tam zastałosia ŭsiaho niekalki socień. I Miemiel kančatkova pieraŭtvaryŭsia ŭ Kłajpiedu.
Kłajpiedski kraj
Da siaredziny XIII stahodździa Kłajpiedski kraj znachodziŭsia pad kantrolem bałckich plamionaŭ. Paśla prychodu na hetyja ziemli Teŭtonskaha ordena jaho pačali zasialać niamieckija kałanisty. U 1252 hodzie jany pabudavali Miemielski zamak (Miemiel — niamieckaja nazva Kłajpiedy), adkul kantralavali navakolle. Paźniej kraj uvachodziŭ u skład Hiercahstva Prusija, Karaleŭstva Prusija i Hiermanskaj impieryi.
Dla litoŭcaŭ viartańnie Kłajpiedy było minimalnaj kampiensacyjaj za stahodździ hiermanizacyi, u vyniku jakoj bałckija plamiony prusy i kuršy stali niemcami. Na fota: litoŭka ŭ nacyjanalnym stroi na vulicy Kłajpiedy ŭ Dzień karanacyi Mindoŭha. Fota Andreja Dyńko.
Niemcy pastupova asimilavali naščadkaŭ prusaŭ dy inšych bałckich plamion. Małaja Litva jašče ŭ XVIII stahodździ dała hienijalnaha litoŭskaha pastara i paeta Kryścijonasa Daniełajcisa. Ale ŭ vyniku hiermanizacyi ŭ XIX stahodździ litoŭcaŭ zastałosia zusim mała.
Paśla paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ u Rasijskaj impieryi było zabaroniena vypuskać knihi na litoŭskaj movie. U Pruskim karaleŭstvie anałahičnaj zabarony nie było, i Miemiel chutka pieratvaryŭsia ŭ centr knihadrukavańnia. Tut vychodziła šmat vydańniaŭ pa-litoŭsku, jakija paśla kantrabandaj uvozilisia ŭ Rasiju (pra heta ŭ № 5/2019 «Našaj historyi» pisaŭ Siarhiej Astankovič).
Až da pačatku XX stahodździa ŭ siołach kraju było šmat litoŭcaŭ, ale ŭ samoj Kłajpiedzie — vielmi mała (mienš za 10%).
Siońnia hety horad-port — hałoŭnaja transpartnaja arteryja krainy, praź jaje idzie suviaź Litvy ź Jeŭropaj, Azijaj i Amierykaj.
Važny hety port i dla Biełarusi. Mienavita praź jaho idzie ekspart kalijnych uhnajeńniaŭ. «Biełaruśkalij» navat ukłaŭ dziasiatki miljonaŭ dołaraŭ u kampaniju, što vałodaje adnym z terminałaŭ porta. Praz Kłajpiedu ŭ Biełaruś prybyła i partyja nafty ŭ studzieni 2020-ha, kali raspačaŭsia čarhovy naftavy kanflikt z Rasijaj.
