Zachodniebiełaruskaja adysieja: pałymiany kamunist, jaki staŭ pierakananym antysavietčykam
Adziny, kamu ŭdałosia ŭciačy z kancłahiera Štuthaf. Partyzan, jaki staŭ piśmieńnikam. Pałymiany kamunist, jaki staŭ pierakananym antysavietčykam. 14 krasavika Alaksieju Karpiuku spoŭniłasia b 100 hadoŭ. Piša Aleś Kirkievič.
Alaksiej Karpiuk.
Va ŭspaminach «Doŭhaja daroha dadomu» Vasil Bykaŭ zhadvaje Alaksieja Karpiuka, ź jakim siabravaŭ. Bykaŭ charaktaryzuje Karpiuka jak čałavieka, «jaki ŭsio žyćcio zmahaŭsia sa svaim losam».
Bykaŭ z Karpiukom niby simvały dźviuch krynic, jakija źlilisia, —Zachodniaj i Uschodniaj Biełarusi. Bykaŭ naradziŭsia i vyras pry savieckaj uładzie, viedaŭ, što ad jaje čakać i na što jana zdolnaja. U jaho byli viadomaść, pryznańnie, premii dy šmattysiačnyja tyražy. Adnačasova — pieryjady ckavańnia i cenzarskija nažnicy. Naŭrad ci Bykaŭ choć niekali mieŭ iluzii adnosna savieckaj ułady, nie ŭschvalaŭ jaje, ale ŭ toj ža čas i nie pierachodziŭ u adkrytaje dysidenctva.
Karpiuku, kali savieckaja ŭłada pryjšła ŭ Zachodniuju Biełaruś, było ŭsiaho 19. Usio dziacinstva i rańniuju maładość jon pravioŭ u ciažkaj atmaśfiery mižvajennaj Polščy, adkul Savieckaja Biełaruś zdavałasia kazkaj, a prychod savietaŭ — maraj. Ščyramu słužeńniu hetaj krainie mary jon i pryśviaciŭ nastupnyja niekalki dziesiacihodździaŭ svajho žyćcia. Paśla — hetak ža ščyra ŭ joj rasčaravaŭsia.
Bykaŭ i Karpiuk cudoŭna dapaŭniajuć adzin adnaho, hetyja siabry-piśmieńniki. Hetaksama jak Uschodniaja i Zachodniaja Biełaruś harmanična składajuć adnu krainu.
Pieršyja «chryścijanie»
Alaksiej Karpiuk pachodziŭ ź vioski Strašava. Siońnia heta Polšča, ale ž litaralna praz paru kiłamietraŭ, za Babroŭnikami, pačynajecca Biełaruś. Abapał miažy heta miaściny, ščylna zasielenyja pravasłaŭnymi biełarusami.
Siamja pry Polščy nie biedavała, mieła 30 hiektaraŭ ziamli. Ale polskuju šavinistyčnuju ŭładu Karpiuki, jak i astatnija biełarusy-adnaviaskoŭcy, nie šanavali. Zdalok im padavałasia, što kamunistyčny ŭschod žyvie našmat lepiej i spraviadliviej.
Mižvajennaja zachodniebiełaruskaja vioska — pieranasielenaja. U haradach pracy niama. U vioscy — mała ziamli. Maładziony ciahnucca da kultury i adukacyi: iduć u Tavarystva biełaruskaj škoły (hł. pra jaho artykuł Andreja Vaškieviča ŭ № 3/2019 «Našaj historyi»), vypisvajuć knihi dy haziety. Samyja radykalnyja — ustupajuć u Kamunistyčnuju partyju Zachodniaj Biełarusi (KPZB).
Rodnaja chata Alaksieja Karpiuka ŭ Strašavie na Biełastoččynie.
U 1980-ja Karpiuk budzie pisać, što kapezeboŭcy (i jon u ich šerahu) nahadvali pieršych chryścijan. Taksama źbiralisia nievialičkimi kupkami pa chatach unačy, kab čytać uhołas niezrazumiełyja teksty. Taksama śviata i bieskrytyčna vieryli. Taksama hatovyja byli iści na lubyja pakuty: pad palicejskija dubinki, u kancłahier, navat na śmierć.
Pierad vajnoj Karpiuku ŭdałosia paźbiehnuć turmy: baćka mieŭ hrošy i pasłaŭ starejšaha syna na padrychtoŭčyja kursy ŭ himnaziju ŭ Vilni. Jarkija zamaloŭki toj Vilni, «kryvickaj Miekki», možna znajści ŭ apovieści «Danuta» — mabyć, samym ramantyčnym i ŭdałym tvory piśmieńnika.
Svaboda — pierš za ŭsio
1939 hod. Husienicy tankaŭ, niedavierlivyja kamisary i stomlenyja na maršy čyrvonaarmiejcy. Voś jano, narešcie, «śviatło z uschodu». I tut niespadziavanka! Baćka Karpiuka, siabar KPZB dy idejny kamunist, dla novaj ułady akazaŭsia kułakom. Ziamlu, jakoj Ničypar Karpiuk mieŭ «zašmat», abkładajuć nialudskim padatkam.
Ale i ŭ hetych novych abstavinach baćka praciahvaŭ vieryć u staryja ideały, mierkavaŭ, što ŭsie złybiedy časovyja. Pra heta havoryć adzin epizod. Niejak ptuška raskałupała sałamianuju strachu, dzie Karpiuki zachoŭvali kamunistyčnyja ŭlotki polskich časoŭ. Padźmuŭ viecier — i voś jany ŭžo raźlacielisia pa ŭsim padvorku. Ničypar Karpiuk łaziŭ na kaleniach, źbiraŭ ich, čyściŭ ad brudu i pryhavorvaŭ: «Usio papravicca, usio budzie dobra…»
U siamji tym časam bajalisia chutkaha aryštu dy vysyłki ŭ Sibir — zvyčajnaj źjavy dla taho času. Kali b tak stałasia, to i los samoha Karpiuka moh być całkam inšym. Karpiuk pisaŭ, što zaŭsiody bolš za ŭsio lubiŭ svabodu, tamu, imavierna, uciok by. Tady pry niemcach zaprasta moh by pracavać u jakim Biełaruskim kamitecie ŭ Biełastoku.
Ale Karpiukoŭ usio ž nie vyvieźli, i Alaksiej jašče paśpieŭ pastupić u Navahradskaje piedahahičnaje vučylišča, dzie ŭ toj ža čas vučyŭsia inšy budučy viadomy biełaruski litaratar — Uładzimir Kaleśnik. Tam jon i sustreŭ červień 1941-ha. Z horam papałam Alaksieju ŭdajecca viarnucca dadomu ŭ Strašava. Kab pieražyvać tam novyja niahody.
Na pačatku 1943-ha ŭsich mužčyn ź siamji — Alaksieja, baćku Ničypara i brata Vałodziu — aryštoŭvajuć. Baćku praź niejki čas vypuskajuć, a bratoŭ adpraŭlajuć u łahier Štuthaf. Ci praz dapamohu savieckim sałdatam-akružencam, ci jak dziaciej staroha kamunista — nieviadoma. Tady ź lohkaj ruki polskich palicyjantaŭ, jakija na pamiać viedali byłych kapezeboŭcaŭ i biełaruskich patryjotaŭ, niemcy aktyŭna praredžvali zachodniebiełaruskuju intelihiencyju. Danosu z abvinavačvańniem u «kamuniźmie» było dastatkova.
Kaladny viečar u Haradku na Biełastoččynie. Pobač vioska Strašava, radzima Karpiuka. Fota Siarhieja Hudzilina.
Štuthaf, jaki raskinuŭsia niepadalok ad Hdańska, nie byŭ łahieram śmierci, ale vyžyć i ŭ im było niaprosta. Źbiehčy — nierealna. Ale Alaksieju Karpiuku — adzinamu za ŭsiu historyju Štuthafa — heta ŭdałosia. Adno što — razam ź im nie pajšoŭ brat, admoviŭsia ŭ apošni momant. Zhryzoty adnosna hetaha jašče doŭha mučyli Karpiuka, choć brat, žudasna skatavany niemcami ŭ znak pomsty, usio ž vyžyŭ.
Niejkim cudam uciakač sustreŭ pałonnych palakaŭ i anhličan, jakija pracavali na niamieckich baŭeraŭ, i tyja dali chłopcu formu niamieckaha čyhunačnika. Alaksiej viedaŭ niamieckuju, tamu biez asablivych ciažkaściaŭ dabraŭsia dadomu. U čornaj formie čyhunačnika z arłami na piatlicach Karpiuk uvachodzić u rodny dom, a tam — niamieckija vajskoŭcy. Akazałasia, što ŭ chacie kvataravali žaŭniery, a baćkoŭ vysielili ŭ prybudovu. Karpiuk razumieje, što los nie moža być zaŭždy na jahonym baku, tamu prymaje rašeńnie iści ŭ partyzany.
Atrad imia Kastusia Kalinoŭskaha
Najbližejšaja partyzanskaja zona — pamiž Ivacevičami i Pružanami. Karpiuk sustrakaje partyzanaŭ, raspaviadaje pra svaje pryhody, ale… jamu nie vierać. Jak tak, «źbieh z łahiera»? A moža, usio ž vypuścili z zadańniem? Karpiuka sadziać u śpiecyjalnuju aryštanckuju ziamlanku, i dalejšy jaho los musiŭ całkam zaležać ad nastroju kamandzira. Mahli razabracca i pakinuć, a mahli i biez suda dy śledstva rasstralać. Chłopiec vyrašaje i tut nie zastavacca na volu losu, robić padkop i ŭciakaje.
Padčas błukańniaŭ pa lasach i chutarach jon vychodzić na śpiechrupu Mikałaja Vajciachoŭskaha. Były leninhradski inžynier byŭ zakinuty ŭ Zachodniuju Biełaruś z zadańniem stvaryć partyzanskuju bryhadu. Simvalična, što taja bryhada zajmieła imia Kastusia Kalinoŭskaha. Vajciachoŭski Karpiuku vieryć, ale kaža viartacca ŭ svaje miaściny i stvarać atrad tam.
Karpiuk padparadkoŭvajecca. Viartajecca ŭ rajon miastečka Krynki i na pačatku 1944-ha stvaraje atrad — taksama imia Kastusia Kalinoŭskaha. U atradzie kala 60 čałaviek. Pad adchon jany puskajuć try ciahniki — realnyja, a nie na papiery, jak u mnohich inšych kamandziraŭ. Taksama Karpiuk stvaraje łahier u lesie dla cyvilnych ludziej, jakija chavajucca ad niemcaŭ. Padrabiazna pra svaje vajennyja pryhody Alaksiej Karpiuk paśla sam raspaviadzie ŭ apovieści «Puščanskaja adysieja».
Dla bolšaści partyzanskich kamandziraŭ vajna zakančvajecca jašče ŭ 1944-m. Šarahovych partyzan mabilizujuć u armiju i honiać dalej, na Kionihśbierh dy Varšavu. Kamandziraŭ ža pakidajuć na miescach. Jany — załaty kadravy fond savieckaj ułady na niepradkazalnych prastorach Zachodniaj Biełarusi. Karpiuk taksama atrymlivaje broń. Ale ŭžo ŭvosień 1944-ha sam idzie ŭ vajenkamat. Kali ŭsie jašče vajujuć, to čamu jon, małady i zdarovy, maje adsiedžvacca pa tyłach?
Padčas šturmu Bierlina, ledź nie za tydzień da kanca vajny, jaho mocna paraniła. Askiepak prabiŭ šyniel dy vyrvaŭ kavałak lohkaha. Da vieraśnia 1945-ha Alaksiej vymušany adnaŭlać zdaroŭje ŭ špitali ŭ Poznani. Žonka piśmieńnika paśla zhadvała, što toj askiepak naviečna zastaŭsia ŭ jahonych hrudziach.
Zdymak z poznanskaha špitala, leta 1945 hoda. Karpiuk — u centry.
Susiedzi-antahanisty
Paśla vajennych pryhodaŭ Karpiuk viartajecca ŭ Horadniu dy pastupaje ŭ piedahahičny instytut. Jon uzorny dla tych časoŭ student: partyzan, frantavik, paranieny, ź miedalami. Tam jon znajomicca z budučaj žonkaj Inaj, dačkoj zakatavanaha NKVD sakratara kamsamoła Zachodniaj Biełarusi Anatola Alšeŭskaha i viadomaj zachodniebiełaruskaj kamunistki-padpolščycy Fani Cyhielnickaj.
Žyvuć jany ŭ internacie dla studentaŭ na Savieckaj vulicy. Za ścienkaj žyvie inšy student, Uładzimir Kisiel, udzielnik antysavieckaha Sajuza zmahańnia za niezaležnuju Biełaruś. U 1949-m Kisiala aryštoŭvajuć: jon atrymaje 25 hod turmy i vierniecca adno ŭ 1960-m. Karpiuk dapamoža jamu znajści pracu.
Na tym etapie Karpiuk usio jašče idejny kamunist. Siarod jahonych zapisaŭ možna sustreć radki ab tym, jak jon płakaŭ u dzień śmierci Stalina — uvieś dzień. A praz hod Karpiuk debiutuje ŭ druku z žyćciaradasnaj apovieściu «U adnym instytucie».
Davieranaja asoba KHB
U 1961-m Karpiuk uznačalvaje haradzienskaje biuro «Inturyst». Heta arhanizacyja, jakaja zajmajecca spravami zamiežnikaŭ. Kiraŭnik takoj struktury ŭ tyja časy nie moh nie być źviazanym sa śpiecsłužbami.
Pra supracu Karpiuka z KHB śviedčać i dakumienty, znojdzienyja nie tak daŭno ŭ Litvie. Jaho imia sustrakajecca ŭ spravazdačach pra toje, jak sačyli i apracoŭvali Łarysu Hienijuš. Paśla doŭhaha pieraliku ahientaŭ raptam idzie termin «davieranaja asoba» ŭ dačynieńni da Karpiuka.
Tut varta razabracca ŭ terminach. Ahient KHB maje psieŭdanim, na jaho zaviedziena sprava, jon daje pakazańni ŭ piśmovaj formie, ź im sustrakajucca na javačnych kvaterach. Taksama ahient za pasłuhi moža atrymlivać hrošy. «Davieranymi asobami» nazyvali idejna pravieranych ludziej, jakija dziejničali bieź psieŭdanima i hrošaj. Piśmovych spravazdačaŭ nie daje, a štatny kahebist moža pryjści da takoha čałavieka navat na pracu. Usio adkryta.
Karpiuk pałymiana ŭhavorvaŭ Łarysu Hienijuš pryniać savieckuju ŭładu jak fakt, atrymać hramadzianstva SSSR. Łarysa Antonaŭna ź im svaryłasia, a ŭ listach — luta krytykavała. Tolki ŭ 1970-ja, kali Karpiuk sam źviedaŭ na sabie ckavańnie savieckaj ułady, Hienijuš stała da jaho kudy łahadniejšaj. U hory jany narešcie parazumielisia.
Hrodzienskija litaratary. Karpiuk — krajni sprava ŭ pieršym šerahu.
Razam z tym tryvała ŭnutranaja evalucyja samoha Karpiuka. Jon usio bolš rasčaroŭvajecca ŭ ideałach, jakim addana słužyŭ. Niemałuju rolu ŭ hetym adyhrała Pražskaja viasna 1968-ha.
Naprykancy 1960-ch u Horadni składajecca valnadumski trochkutnik: Vasil Bykaŭ, Alaksiej Karpiuk, Barys Klejn. Jany nie tolki abmiarkoŭvajuć dy krytykujuć, ale i raspaŭsiudžvajuć «sumnieŭnuju» litaraturu: tvory Alaksandra Sałžanicyna, Jaŭhienii Hinzburh dy inšych dysidentaŭ.
U tajamnicy heta nie zastavałasia. Hrodzienskich «antysavietčykaŭ» raspracoŭvaje sam staršynia KHB SSSR Juryj Andropaŭ. U červieni 1969 hoda jon rychtuje ŭ CK KPSS zapisku, u jakoj piša ab «niezdarovych palityčnych nastrojach Karpiuka i Bykava». U tekście daviedki prosta napisana, što «rychtujucca śpiecyjalnyja miery», kab supraćdziejničać varožym ideałahičnym vychadkam nazvanych asobaŭ. Vyrašana niejtralizavać kožnaha paasobku.
Praściej za ŭsio z Barysam Klejnam. Jon jaŭrej, a jahony brat — homaseksuał (u savieckija časy heta było kryminalnym złačynstvam). Barysa Klejna pazbaŭlajuć kandydackaj stupieni, zvalniajuć z univiersiteta, jon vymušany zarablać jak hruzčyk. Bykava, najbolš viadomaha z trojki, ckujuć za apovieść «Miortvym nie balić», krytykujuć za «falsifikacyju historyi vajny», ale miažu nie pierachodziać. A voś za Karpiuka biarucca surjozna.
«Pamočnik kapo»
U krasaviku 1971-ha pieršamu sakrataru Haradzienskaha abkama partyi Ivanu Mikułoviču prychodzić list z UKHB pa Haradzienščynie z daviedkaj na Karpiuka na 53-ch arkušach! Z dakumienta vynikaje, što Karpiuk u 1965-m samavolna skraŭ z archiva dakumienty, jakija tyčacca jahonaj dziejnaści ŭ 1930-ja — moža, jon ahient defienzivy? Partyzanskaje minułaje Karpiuka — tolki vydumki, ničym nie paćvierdžanyja. Bolš za toje, Karpiuk nibyta pakryvaŭ sapraŭdnych hałavarezaŭ: byłoha bajca bataljona «Dyrlevanhiera» Rycharda Šermunkisa dy ahienta Biełastockaha SD Karpoviča!
Da ŭsiaho hetaha pryplatajuć jašče i Marcina Hrušeŭskaha, byłoha starastu Strašava ŭ časy akupacyi. Paśla vajny Hrušeŭskaha sasłali na piać hadoŭ za dapamohu niemcam, ale nibyta niespraviadliva. Nibyta sam Karpiuk u 1944-m napisaŭ na Hrušeŭskaha danos na padstavie «asabistaj niepryjaznaści».
Narešcie, kantrolny streł. Karpiuku zakidajuć, što ŭ Štuthafie jon byŭ nie zvyčajnym viaźniem, a pamočnikam «kapo». Ličy, viertuchajem siarod pałonnych. Znajšłasia cydułka z łahiera, pavodle jakoj Karpiuk niekalki razoŭ atrymlivaŭ pa 20 rejchsmarak. Za što viazień moh ich atrymlivać?
Usio heta doŭžycca amal try hady. Karpiuk pazbaŭleny ŭsich pasadaŭ. Vyklučany z partyi. Paśla historyi sa Štuthafam havorka ŭžo nie pra reputacyju, a pra pierśpiektyvu suda, a dalej turemnaha terminu ci navat rasstrełu. Karpiuk jedzie da Vajciachoŭskaha, kamandzira bryhady imia Kalinoŭskaha, ale toj havoryć adkryta, što da jaho pa hetaj spravie ŭžo pryjazdžali. Źviartajecca ŭ archiŭ, a tam naohuł niama infarmacyi pra jahony partyzanski atrad.
Siabroŭski šarž ad Kastusia Kukso.
Urešcie Karpiuk jedzie da Piatra Mašerava, byłoha partyzana i kiraŭnika respubliki. Zdajecca, toj vieryć. Hetym časam polski žurnalist, siabar Karpiuka, jedzie ŭ Štuthaf i raźviedvaje nakont cydułki z rejchsmarkami. Daznajecca, što heta byli hrošy ad baćkoŭ, jakija možna było dasyłać kožnamu viaźniu.
Patrochu chvala ckavańnia pačynaje spadać. U partyi abmiažoŭvajucca strohaj vymovaj i adnaŭlajuć Karpiuka ŭ jaje šerahach. Barysa Klejna viartajuć va ŭniviersitet. Vasil Bykaŭ pierajazdžaje ŭ Miensk, razvodzicca z žonkaj. Pra Horadniu jon budzie ŭzhadvać, što heta horad, dzie žyćcio možna pražyć niezaŭvažna, ale žyć napoŭnicu — nie.
Čamu ŭłada i jaje represiŭnaja mašyna tak žorstka «pracavali» mienavita z Karpiukom? Adkaz dla mianie lažyć na pavierchni: jamu pomścili jak «svajmu», jaki nie staŭ trymacca praviłaŭ hulni. Idejny kamunist i navat davieranaja asoba KHB, jakaja krytykuje ŭładu, — heta kudy bolš surjozny vorah, čym zvyčajny antysavietčyk. U dakumientach jość navat zhadka, što dziejnaść Karpiuka zabaraniałasia raźbirać na pasiadžeńniach partyjnaj arhanizacyi ŭstanovy, dzie jon pracavaŭ. Bajalisia, kab nie pierakanaŭ u svajoj racyi kaleh.
«Raźvitańnie ź iluzijami»
U 1980-ja dla Karpiuka nastaje zusim novy etap. Jamu dajuć pasadu dyrektara Muzieja historyi relihii i ateizmu ŭ Horadni. Padobnyja muziei taksama stvarajucca ŭ Vilni dy Lvovie — samych relihijnych, na dumku savieckaj ułady, na toj čas zachodnich rehijonach SSSR. Karpiuka dahetul uzhadvajuć jak najlepšaha dyrektara taho muzieja, jaki vybivaŭ hrošy na rekanstrukcyju budynka byłoha bazyljanskaha klaštara, arhanizoŭvaŭ ekśpiedycyi, a taksama vyvoziŭ uviesnu svoj štat na tałaku ŭ les. Byłyja kalehi ŭspaminajuć, što Alaksiej Karpiuk byŭ čałaviekam niaprostym, časam zanadta kateharyčnym, ale z usimi jon razmaŭlaŭ adnolkava: što z dvornikam, što sa staršynioj abkama partyi.
U časy hałosnaści, kali skon Sajuza byŭ užo nie za harami, Karpiuk idzie ŭ svoj apošni boj. Piša artykuł «Sumnyja byli» ŭ farmacie spoviedzi. Padtrymlivaje Tavarystva polskaj kultury imia Adama Mickieviča (pravobraz Sajuza palakaŭ), bo miarkuje, što, «kali pračnucca palaki, uśled za imi pračnucca i biełarusy». Były «budaŭnik novaha śvietu», Karpiuk načuje ŭ budynku XVIII stahodździa, kali toj chočuć znosić dla pašyreńnia płoščy Lenina.
Ale impieryja jašče žyvaja i zdolnaja prymać vykliki. Suprać Karpiuka pačynajecca novaja chvala čornaha pijaru: listy ad «frantavikoŭ-vieteranaŭ», artykuły ŭ aficyjoznym «Političieskom sobiesiednikie», usio tyja ž iłžyvyja abvinavačańni pra skradzienyja dakumienty i Štuthaf. Naprykancy žyćcia Alaksiej Ničyparavič vychodzić z partyi, ale pakidaje bilet sabie — na pamiać ab iluzijach maładości. Jon piša, što ŭ žyćci rabiŭ zaŭsiody toje ž, što i baćka. I kab baćka dažyŭ da hetaha času, to taksama skazaŭ by pra toje, jak jany mocna pamylalisia. Na abaronu Karpiuka ad praźmierna aktyŭnych «vieteranaŭ» vychodziać maładyja demakratyčna nastrojenyja pradstaŭniki moładzi, u tym liku i Źmicier Kisiel — syn taho samaha antysavietčyka Uładzimira Kisiala.
Haradziency, u tym liku maja mama, dobra pamiatajuć vysokuju fihuru vołata, jaki spuskaŭsia pa vulicy Horkaha z draŭlanym kijem. Chadzić Karpiuku było ŭžo ciažka, bo ŭ dadatak da paklopaŭ dadałasia inšaja biada — rak. Adoleŭšy polskuju defienzivu, pahrozu vysyłki, niamieckija zaścienki dy syryja ziamlanki ŭ lasach Padlašša, ckavańnie dy balučaje raźvitańnie ź iluzijami, z pryrodaj jon užo aničoha nie moh zrabić. Tut jon u zmahańni sa svaim losam prajhraŭ.
Jak vieterana vajny, Alaksieja Karpiuka chavali z hanarovaj vartaj.
Alaksiej Karpiuk pamiraje ŭletku 1992-ha. Jaho ŭračysta chavajuć z vajskovym arkiestram, a trunu pakryvajuć bieł-čyrvona-biełym ściaham. Žonka, Ina Anatoleŭna, pieražyvie muža na paŭtara dziesiacihodździa i zachavaje mašynapis apošniaj jaho knihi, nabor jakoj raskidajuć u 1995-m. Hetaja kniha budzie nadrukavana tolki ŭ 2008 hodzie niedziaržaŭnaj «Haradzienskaj biblijatekaj» pad nazvaj «Raźvitańnie ź iluzijami».
