«Utrymać Cita na płyvu». Jak ZŠA pryjšli na dapamohu Juhasłavii, kab jana vystajała ŭ baraćbie z SSSR
Hetamu nie pieraškodziła roźnica ni ideałohij, ni stratehičnych metaŭ. Złučanym Štatam było važna, kab Juhasłavija nie paddałasia Stalinu. A Juhasłavija chacieła zachavać niezaležnaść miž dvuma błokami — savieckim i NATO. U vyniku Zachad ščodra finansavaŭ patreby juhasłavaŭ, piša Andrej Dyńko.
Maršał Iosip Broz Cita. Wikimedia Commons.
Prajšło 70 hadoŭ, a zdajecca, što ŭ Vašynhtonie zmahajucca tyja samyja kirunki. U 1949-m respublikancy-izalacyjanisty nie chacieli, kab amierykanskija hrošy tracilisia na abaronu Jeŭropy — tady akurat stvarałasia NATO, i mnohija byli suprać. Relihijnyja kansiervatary nie chacieli, kab ich dziaržava spansaravała dyktatarskija režymy — tady akurat nacyjanalisty z Hamińdana ŭ Kitai z treskam prajhrali kamunistam. Tym nie mienš administracyja prezidenta Hary Trumena pajšła nasustrač prośbam Białhrada pra dapamohu.
Napačatku administracyja Trumena ličyła za lepšaje dziejničać cicha, nie pytajučy zhody Kanhresu, spraviadliva miarkujučy, što hramadskaj padtrymki ideja dapamohi kamunistyčnamu dyktataru moža nie znajści. Čas paćvierdzić racyjanalnaść jaje raźliku. Pa miery raźvićcia supracoŭnictva z Zachadam Cita vyzvalić palitviaźniaŭ, pojdzie na kantakt z NATO — choć tak i nie ŭstupić u aljans, vyrašyć miram terytaryjalny kanflikt ź Italijaj i stanie viečnym prykładam dla satelitaŭ SSSR, što Maskvie moža być alternatyva.
«Nacyjanalistyčnyja elemienty zaniali daminujučyja pazicyi»
Razłom u adnosinach Iosifa Stalina i Iosipa Broz Cita, SSSR i Fiederatyŭnaj Narodnaj Respublikaj Juhasłavii, adbyŭsia ŭ 1948 hodzie, kali Cita admoviŭsia pieradać Maskvie kantrol nad klučavymi śfierami ekanomiki. Cita adčuvaŭ siabie svabadniejšym za kiraŭnikoŭ Rumynii ci Vienhryi. Juhasłaŭskija partyzany praktyčna sami vyzvalili ad niemcaŭ svaju krainu, a tamu na terytoryi Juhasłavii nie stajali savieckija vojski.
Stalin nie pryvyk, kab jamu piarečyli, i ŭ 1949 hodzie, kali sproby zvalić Cita siłami prasavieckich elemientaŭ u Juhasłavii nie dali vyniku, juhasłavy apynulisia pierad pahrozaj uzbrojenaj ahresii. 28 červienia Juhasłaviju vyklučyli z Kaminfarma — tak tady nazyvaŭsia pierajemnik Kaminterna. Arhumienty niaznačna adroźnivalisia ad tych, jakija pryvodziać u adras nialubych zamiežnych uradaŭ siońnia: «Nacyjanalistyčnyja elemienty zaniali daminujučyja pazicyi ŭ kiraŭnictvie Juhasłavii».
«My ich złavili ŭžo piać»
Adnak u asobie Cita Stalinu trapiŭsia mocny arešak. Juhasłaŭski maršał, były partyzan, nie tolki nie imknuŭsia šukać kampramisaŭ — jakija zahubili ŭ svoj čas usich, chto spadziavaŭsia Stalina ŭłahodzić, — a pajšoŭ na pryncyp. «Pierastańcie padsyłać zabojcaŭ. My ich złavili ŭžo piać, adnaho z bombaj i druhoha z aŭtamatam. […] Kali nie pierastaniecie padsyłać zabojcaŭ, ja pašlu zabojcu ŭ Maskvu. Adnaho — i druhoha nie treba budzie», — hrozna napisaŭ jon Stalinu.
Tysiačy juhasłaŭskich rusafiłaŭ i stalinistaŭ byli tady aryštavanyja i vysłanyja na vostraŭ Hoły Atok u Adryjatyčnym mory.
Ale ŭsie hetyja žorstkija miery nie spracavali b, kab u krainie narastała niezadavalnieńnie ekanamičnymi ciažkaściami. Białhradu treba byli hrošy, kab narod adčuvaŭ palapšeńnie žyćcia. I Cita razumieŭ, što hrošy možna znajści tolki na Zachadzie. Juhasłaŭskaja dypłamatyja na čale sa słaviencam Edvardam Kardelem atrymlivaje zadaču intensifikavać kantakty z ZŠA.
U Biełym domie tym časam hadali: vieryć hetym sihnałam ci nie vieryć? Ci nie buduć hrošy amierykanskich padatkapłatnikaŭ u vyniku vykarystanyja na vajnu suprać samich ZŠA?
CRU pierachoplivaje list
Kab pieraškodzić namieram Cita, savieckija ahienty pačynajuć siejać dumku, što Juhasłavija — dziaržava kamunistyčnaja, i ŭsie razychodžańni Cita sa Stalinym skončacca viartańniem Białhrada pad kantrol Kramla. Tamu «inviestycyi» na Savie i Dravie nie majuć sensu.
Adnak u kancy žniŭnia 1949 hoda CRU pierachoplivaje list Cita Kardelu i ŭpeŭnivajecca, što juhasłaŭskaje kiraŭnictva surjoznaje ŭ svaich namierach palepšyć adnosiny z Zachadam.
Džejms Rydłbierhier, pasoł ZŠA ŭ Białhradzie, paźniej nazavie dapamohu režymu Cita «adnym z samych śmiełych rašeńniaŭ prezidenta Trumena». U jaho pryniaćci asablivuju rolu adyhrali amierykanski dypłamat Džordž Kienan — budučy pasoł ZŠA ŭ SSSR i Juhasłavii, a taksama dziaržsakratar Dyn Ečesan.
Siarod udzielnikaŭ sprob zabojstva Cita byŭ i ŭradženiec Vilni, hienij śpiecapieracyj Iosif Hryhulevič. Na toj momant jon pad novym imieniem pastupiŭ na dypłamatyčnuju słužbu Kosta-Ryki i dasłužyŭsia tam da pasady pasła pry Vatykanie. A pa sumiaščalnictvie — i ŭ Juhasłavii. Mierkavałasia, što padčas aŭdyjencyi ŭ Cita Maks (ahienturny psieŭdanim Hryhuleviča) «z zamaskiravanaha ŭ adzieńni biasšumna dziejnaha miechanizma vypuścić dozu bakteryj lohačnaj čumy, što harantuje zaražeńnie i śmierć Cita i prysutnych u pamiaškańni asob…» (samomu terarystu paabiacali ŭkałoć supraćčumnuju vakcynu). Praŭda, niešta nie zrasłosia. Fota Wikimedia Commons.
Składanaść dla amierykancaŭ była ŭ tym, kab pravilna sprahnazavać: ci nie spravakuje Stalina dapamoha amierykancaŭ? ci navažycca SSSR na sprobu zachapić Juhasłaviju siłaj? I, kali navažycca, ci ŭdasca jamu heta? Kali navažycca i nie ŭdasca — to za Cita pojduć inšyja satelity SSSR. Kali navažycca i ŭdasca — heta pakaža bieznadziejnaść sprobaŭ być niezaležnymi ad Maskvy. Bolšaść u Vašynhtonie schilałasia da niepaźbiežnaści druhoha. Ale Kienan nastojvaŭ na mahčymaści pieršaha.
CRU, u svaju čarhu, staranna sačyła za pieramiaščeńniami vojskaŭ kala juhasłaŭskaj miažy. Pa acenkach amierykanskich analitykaŭ, dla akupacyi Juhasłavii patrebna było 15 dyvizij. Pa stanie na vierasień saviety sabrali tam tolki 9.
U citaŭskaj Juhasłavii naradziŭsia śpiecyfičny architekturny styl, jaki adlustroŭvaŭ surovy duch hetaha režymu, a taksama asabistyja husty Iosipa Broz Cita. Hety styl, manumientalny da biazdušnaści, časam nazyvajuć «bietonnym brutalizmam». Na fota: pomnik «Paŭstańniu ŭ dzień śviatoha Illi» ŭ Krušavie, Makiedonija. Shutterstock.com, by Roubu.
Biez publičnych zajaŭ
Vosieńniu taho ž 1949-ha, biez anijakich publičnych zajaŭ, ZŠA i ich sajuźniki padtrymali na pasadu člena Rady biaśpieki AAN kandydaturu Juhasłavii, a nie padkantrolnaj Maskvie Čechasłavakii, niahledziačy na toje, što hiensak AAN, narviežac Truhve Li, bajaŭsia, što Maskva ŭsprymie heta jak asabistuju źniavahu. Takim čynam Juhasłavija atrymała mižnarodnuju trybunu.
Tady ž u Łondanie sustrelisia amierykanskija pasły z uschodniejeŭrapiejskich krain, kab vyznačyć ahulnuju pazicyju pa juhasłaŭskim pytańni. Jak śviedčać rassakrečanyja archivy amierykanskaj dypłamatyi, jany pryjšli da vysnovy, što treba «ŭtrymać Cita na płyvu». Amierykancy mierkavali, što padzieńnie Juhasłavii pavialičyć pahrozu dla Hrecyi i Italii. U abiedźviuch hetych krainach tady byli mocnyja pazicyi miascovych kamunistaŭ, i, abapirajučysia na ich jak na «piatuju kałonu», Stalin moh by raźvić juhasłaŭski pośpiech.
Na Zachadzie suprać padtrymki Cita aktyŭna vystupała tolki susiedniaja Italija, jakaja bajałasia pretenzij Juhasłavii na horad Tryjest. Vakoł hetaha horada žyli i słaviency, i italjancy, i jahony los pa vynikach vajny da kanca nie byŭ vyrašany.
Jak pakaža čas, heta byli biespadstaŭnyja strachi. Pa miery taho jak Cita znachodziŭ punkty supadzieńnia intaresaŭ z Zachadam, jon znajšoŭ i kampramisy ź italjancami. Zaležny ad zachodniaj dapamohi juhasłaŭski kiraŭnik ćviaroza aceńvaŭ, što lepš sinica ŭ rukach, čym Tryjest-žuraviel u Juljanskich Alpach. Bolš za toje, u Białhradzie stali pa-inšamu hladzieć na prysutnaść amierykanskich i brytanskich vojskaŭ u Tryjeście. Kali raniej ich razhladali jak pahrozu, to ciapier stali bačyć toj płacdarm, ź jakoha ŭ Juhasłaviju moža pryjści dapamoha ŭ vypadku ahresii SSSR.
Śpiecyjalny fotaprajekt šviejcarskaha fatohrafa Valancina Džeka «Da bietonnaj utopii: architektura Juhasłavii 1948—1980» u 2019 hodzie byŭ vystaŭleny ŭ Ńju-Jorkskim muziei sučasnaha mastactva (MoMA). Moma.org.
Juhasłavija prasiła pazyk i kredytaŭ. Zachad davaŭ — choć i ŭvieś čas nahadvaŭ Białhradu pra patrebu refarmavańnia ekanomiki, bieź jakoha Juhasłavija nie zmoža ich addać.
U studzieni 1950-ha Cita vyzvaliŭ bolšaść palitviaźniaŭ, dazvoliŭ hramadzianam svabodny vyjezd u krainy Zachadu i dapuściŭ adkryćcio novych cerkvaŭ. Adnačasova byŭ pastaŭleny kryž na kalektyvizacyi, admienienyja pryvilei dla namienkłatury, a na pradpryjemstvach uvodziłasia pracoŭnaje samakiravańnie — firmovaja praktyka juhasłaŭskaha sacyjalizmu.
Asabliva važnaj stała finansavaja i praduktovaja padtrymka Juhasłavii ŭ 1950-m, kali ŭ krainie zdaryłasia zasucha. ZŠA vydzielili Juhasłavii na baraćbu z nastupstvami zasuchi ahułam kala 140 miljonaŭ dołaraŭ — heta prykładna 1,5 młrd na siońniašnija hrošy.
17 listapada taho samaha hoda Juhasłavija faktyčna padtrymała pazicyju ZŠA pa Karei ŭ AAN, zapatrabavaŭšy vyvadu kitajskich vojskaŭ.
«Amierykancy sami»
Ekanamičnaja dapamoha była žyćciova nieabchodnaja Juhasłavii dla vyžyvańnia, ale zastavałasia taksama važnaje pytańnie pra najaŭnaść zbroi, kab adbić mahčymy napad ci adstrašyć patencyjnaha praciŭnika.
Hetaje pytańnie było dalikatnym. Białhrad bajaŭsia stavić jaho adkryta. U śniežni 1950 hoda na sustrečy z brytanskim vajskovym ataše Cita vykazaŭsia nastupnym čynam: «Ja nie mahu, kab ludzi havaryli: «Heta amierykanski tank, heta brytanskija harmaty, Juhasłavija — heta anhła-amierykanskaja baza»». U tym ža śniežni Juhasłavija pasyłaje vysokapastaŭlenaha dypłamata ŭ Vašynhton. Dla kanśpiracyi toj, adnak, piša ŭ svajoj telehramie ŭ Białhrad, što heta nie jon, a «amierykancy sami pastavili pytańnie ab akazańni dapamohi» — miełasia na ŭvazie vajskovaj.
Pieršaja pastaŭka amierykanskaha ŭzbrajeńnia ŭ Juhasłaviju była sakretnaj, hetym zajmałasia CRU. Byŭ adpraŭleny karabiel sa starymi vintoŭkami. Ale psichałahičny efiekt hetaj pastaŭki byŭ kałasalny. Juhasłavy zrazumieli, što mohuć raźličvać na bolšuju padtrymku ŭ vypadku napadu SSSR.
Cikava, što Białhrad chacieŭ sakretnych pastavak, kab Maskva nie mahła jaho abvinavacić u supracy z «zachodnimi impieryjalistami», i nie razumieŭ, što amierykancy maksimum što mohuć zrabić sakretna — heta vysłać paru karabloŭ ź jakimi-niebudź trafiejnymi aŭtamatami. A voś dla pastavak novaj zbroi patrebnyja aficyjnaja prośba i adkrytaja pracedura.
Viasnoj 1951 hoda ZŠA, Vialikabrytanija i Francyja damovilisia pra pamier supolnaj dapamohi Juhasłavii ŭ biahučym hodzie — 265 młn dołaraŭ (prykładna 2,8 młrd na siońniašnija hrošy) — i pra toje, chto ŭ jakoj doli voźmie na siabie hetyja vydatki.
A ŭ červieni 1951-ha — praz dva hady ad pačatku zbližeńnia z Zachadam — Białhrad źviarnuŭsia ź pieršaj aficyjnaj prośbaj pra vajskovuju dapamohu.
U toj ža čas Cita kateharyčna admaŭlaŭsia ad prapanoŭ adkryta padtrymać ZŠA ci dałučycca da zachodnich struktur: «Nam važna zachavać niejtralitet, i my nie pacierpim, kab nam dyktavali». Amierykancy taktoŭna pryniali taki status-kvo.
Jašče adna praca Valancina Džeka. Moma.org.
«Lublanski kalidor»
Pry kancy 1951 hoda Białhrad naviedaŭ kiraŭnik Hienštaba amierykanskaj armii. Pierad jaho pryjezdam pad chatni aryšt byŭ pieraviedzieny katalicki arcybiskup Ałaiźje Stepinac — samy viadomy ź juhasłaŭskich palitviaźniaŭ. Heta zdymała palityčnuju pieraškodu dla supracy z Zachadam.
Ale juhasłavy byli nie radyja pačuć ad amierykanskaha hienierała, što ŭ vypadku napadu na Juhasłaviju NATO budzie abaraniać tolki «Lublanski kalidor», jaki daje vychad na raŭninu vakoł raki Po (hetym šlacham da Vieniecyi išli jašče ordy Batu-chana ŭ 1242-m), a nie ŭvieś pierymietr krainy, jak jany spadziavalisia. Akramia taho, amierykancy ŭ vypadku vajny nie źbiralisia zabiaśpiečvać niejtralnuju krainu pavietranaj padtrymkaj, choć Cita prasiŭ samalotaŭ.
Tym nie mienš Juhasłavija ŭ tym ža hodzie atrymała z-za akijana zbroi na 77 młn dołaraŭ.
U 1952 hodzie juhasłaŭskaja presa zajaviła, što «nastupstvy savieckaj błakady pieraadolenyja dziakujučy supracoŭnictvu z Zachadam».
Saviecki Sajuz, jaki jakraz sutyknuŭsia z supracivam u Karei, nie navažyŭsia ŭviazacca ŭ druhuju anałahičnuju vajnu, dzie amierykancy taksama pryjšli b na dapamohu jaho praciŭnikam.
Intensiŭnaja supraca Juhasłavii z Zachadam praciahvałasia až da śmierci Stalina i prychodu da ŭłady Mikity Chruščova, jaki admoviŭsia ad płanaŭ źmieny režymu ŭ Białhradzie. Ale roŭnaaddalenaść ad Maskvy i Vašynhtona i asablivyja ekanamičnyja adnosiny z Zachadam Juhasłavija zachavaje da kanca svajho isnavańnia. Dziakujučy hrašam Mižnarodnaha valutnaha fondu i zachodnim technałohijam juhasłavy buduć žyć davoli niakiepska — jak pa tych časach. U Savieckim Sajuzie za juhasłaŭskimi tavarami hanialisia, a tur na Bałkany byŭ maraj dla kožnaha savieckaha čałavieka.
A Cita zastaniecca va ŭładzie da samaj śmierci ŭ 1980 hodzie.
